Bos en landerijen
274 Gevers, A.J., Mensema, A.J, (1994), p. xxv
275 Laarse, v.d., R., (2007), p. 21, 28
Afb. 3.7 Een fragment van het parkbos in het noordwesten van Vilsteren op de TMK van 1911, met de koepel expliciet aangegeven.
3.2 H et h u idi ge b eh ee r v an la nd goed V ils ter en
7
9
3.1.5 Bos en landerijen
Tot in de negentiende eeuw waren houtsingels en kleine bossen vaak de enige vorm van opgaand hout in de verre omgeving. Belangrijk voor de bebossing van het gebied zijn de opeenvolgende landgoedeigenaren rond de negentiende eeuw geweest. Met de groeiende bosbouw in de negentiende eeuw kwam ook het landgoed (economisch) tot bloei. De grootste uitbreiding van het areaal bos op het landgoed vond plaats in de periode 1826-1840, dit was de periode waarin de overheid de bosaanplant steunde door de grondbelasting te verlagen.276 Op Vilsteren werd vooral hout ingeplant met een hoge omloopsnelheid: met name dennenbossen en verder eikenhakhout.277 Het economische belang van de bosbouw blijkt nog eens extra in 1841 wanneer in gezamenlijk overleg met de boeren van Vilsteren de familie Helmich besloot om de schapen af te schaffen, en op deze gronden ook bomen te planten.278 Het belang van de bosbouw neemt pas in de twintigste eeuw af, wanneer ook de opbrengsten afnemen.
Nog altijd heeft het landgoed grote hectaren met bossen. Hoewel de houtprijs amper voldoende is om de kosten van het bos te betalen, speelt het bos een belangrijke rol in het geheel van het landgoed. Dit heeft vooral te maken met het feit dat het landgoed een NSW-landgoed, waarvoor een minimum van 30% van het grondoppervlak van het landgoed moet bestaan uit houtopstanden en natuurgebieden. Om deze reden is het bezit van natuurgebieden op het landgoed eveneens belangrijk.279 Belangrijke natuurgebieden vormen de terreinen langs een dode meander van de Vecht en het Vilstersche Veld, een heideveld zuidoostelijk gelegen in het landgoed.
3.2 Het huidige beheer van landgoed Vilsteren
Landgoed Vilsteren is ondergebracht in een besloten vennootschap, waarvan de aandelen in handen zijn van de familie Cremers en van het Overijssels Landschap (er zijn 33 aandeelhouders). Een raad van Commissarissen – bestaande uit vier personen - geeft leiding aan de BV. Voor het dagelijks beheer is er een directeurrentmeester aangesteld. Daarnaast zijn er zes werknemers in dienst van het landgoed.
De onderstaande paragrafen zijn tot stand gekomen door een analyse van het gesprek dat ik gevoerd heb met de eigenaar. De gebruikte informatie is afkomstig uit dit gesprek, wanneer er andere informatie gebruikt is, wordt hiernaar verwezen middels voetnoten.
3.2.1 De uitgangspunten van het beheer
Om iets te kunnen zeggen over de pijlers waarop het beheer van landgoed Vilsteren gestoeld is, kan behalve naar een direct antwoord op deze vraag ook gekeken worden naar antwoorden op de vragen wat er onder het begrip landgoed verstaan wordt, hoe landgoed Vilsteren hierin past en wat het landgoed volgens zijn eigenaar bijzonder maakt. Een landgoed wordt door de eigenaar gezien als een eenheid van beheer. Nog specifieker gesteld is een landgoed een economische en een cultuurhistorische eenheid. Landgoed Vilsteren wordt in alle opzichten als eenheid gezien door de eigenaar. Het behoud van de eenheid van het landgoed vormt dan ook het centrale uitgangspunt in
276 Buis, J., Verkaik, J.P., (1999), p. 23 en Overijssels Particulier Grondbezit, (1999), p. 15
277Gevers, A.J., Mensema, A.J, (1994), p. xxiii
278 Ibidem.
3.2 H et h u idi ge b eh ee r v an la nd goed V ils ter en
8
0
het beheer, met als belangrijkste doel het landgoed in zijn geheel door te geven aan de volgende generatie. Het particuliere eigendomschap is een zeer belangrijk aspect van het landgoed en van het beheer. Het is essentieel dat het bezit binnen de familie blijft.
De eenheid van het landgoed zoals dat nu nog altijd aanwezig is, is het resultaat van de ontwikkeling van het landgoed in het verleden. Historische landgoederen zijn landgoederen in optimale vorm, en vertegenwoordigen verschillende maatschappelijke, culturele en economische waarden. Deze waarden komen terug in het beheer van landgoed Vilsteren. De culturele waarde van het landgoed is duidelijk zichtbaar: het gebouw, de tuin en het park zijn vanuit esthetisch en historisch opzicht waardevol. Ze zorgen eveneens voor een maatschappelijke waarde; mensen vinden het plezierig om in een dergelijke omgeving te recreëren. De economische waarde van het landgoed ligt in de manier van het ruimtegebruik, waarin alle lagen op elkaar liggen en afhankelijk zijn van elkaar. Om deze verschillende waarden te behouden is het belangrijk alle onderdelen van het landgoed in stand te houden. Dit betekent bijvoorbeeld dat de agrarische activiteit noodzakelijk is voor het onderhoud en beheer van het landgoed, en om deze reden in het geheel behouden moet blijven. De onderdelen van bosbouw, landbouw, recreatie en natuur schuiven in elkaar tot een optimale vermenging van functies; het is nooit het een of het ander. Voor het voortbestaan en het doorgeven van het landgoed is het belangrijk dat deze vermenging van functies blijft bestaan. Om deze reden kan het beheer zich ook nooit op een aspect richten.
De eigenaar hecht er veel belang aan dat binnen de eenheid van het landgoed - waarop het beheer zich richt – sterk rekening gehouden wordt met de cultuurhistorie van het gebied. Het belang dat gehecht wordt aan de cultuurhistorie komt door de uitgangssituatie van het landgoed. Vilsteren is bijzonder omdat op het terrein van het landgoed alle onderdelen van het oude dorp en het historische landbouwsysteem nog aanwezig zijn; het dorp zelf, de esgronden, de hooilanden langs de rivier, de landbouwgronden verder naar het zuiden, de bosgronden, en het heideveld. Vervolgens ligt over deze onderdelen de laag van de buitenplaats, waardoor in het verleden een compleet landschap is gevormd met behalve aandacht voor de economie ook ruimte voor esthetiek. De cultuurhistorische waarde van het landgoed gaat in dit opzicht samen met de waarde van de eenheid van het landgoed. In het beheer nemen deze beide aspecten een belangrijke plek in beslag. In het beheer met als uitgangspunt de cultuurhistorie wordt niet teruggekeken naar een bepaald moment in het verleden van het landgoed, maar naar de samenhangende elementen van het dorp en het landbouwsysteem zoals dat vanuit het verleden ontwikkeld is en nu nog in het landgoed zichtbaar is.
Wat betreft de economische waarde van het landgoed is met name de economische eenheid belangrijk. Vilsteren moet beheerd worden als eenheid dat zichzelf in stand kan houden, en zo doorgegeven kan worden aan de volgende generatie. Om hiertoe te komen geldt de voorwaarde dat het landgoed beheerd moet worden volgens het (historisch) economische systeem waarin alle onderdelen gezamenlijk zorg dragen voor alle kosten van onderhoud en beheer. Een mooi voorbeeld hiervan vormt de molen. Deze is in opdracht van Piet Helmich in 1858 gebouwd. De molen was in die tijd belangrijk voor de ontwikkeling van de landbouw. Tegenwoordig speelt de molen voor de landbouw nog amper een rol, maar is het voor het beeld van het landgoed wel belangrijk dat de molen behouden blijft. Hoewel de molen nog amper iets opbrengt, is er in de afgelopen jaren wel veel geld geïnvesteerd in een grootschalig restauratieproject. Financieel heeft de molen geen belang meer, maar voor het landgoed heeft de molen wel een andere waarde. Dit komt ook naar voren in het aantal bezoekers die de molen jaarlijks bezoeken en in de vrijwilligers die zich hiervoor inzetten.
In het beheer van het landgoed spelen diverse aspecten die uiteindelijk allemaal het doel hebben
om het landgoed als eenheid door te geven aan de volgende generatie in de familie. Duidelijk mag zijn dat het particuliere eigendomschap en het behoud van het bezit in de familie erg belangrijk zijn. Dit betekent echter niet dat het gedachtegoed van de vroegere eigenaren van het landgoed doctrinair boven het bezit hangen. In de praktijk is er met uitzondering van zaken die met de opvolging te
3.2 H et h u idi ge b eh ee r v an la nd goed V ils ter en
8
1
maken hebben statutair amper iets vastgelegd over het beheer van het landgoed. Iedere nieuwe generatie moet de vrijheid hebben om met het landgoed mee te bewegen in de tijd. Deze vrijheid is belangrijk, aangezien het bezit uiteindelijk wel als eenheid doorgegeven moet worden aan de volgende generatie.
3.2.2 Consequenties en gevolgen van het gekozen beheer
De invulling en de consequenties van het beheer van Vilsteren zijn altijd afhankelijk van de mensen die het beheer bepalen of erover meedenken, zoals de familie en de rentmeester. In het verleden was dit niet anders. Zo is er in de historie van het landgoed een rentmeester geweest die erg gericht was op de bosbouw met als gevolg dat er nauwelijks gekeken werd naar laanstructuren, maar duidelijk bosbouw gepleegd werd. Voor de familie Cremers is het belangrijk om actief mee te denken. Tegenwoordig is de cultuurhistorie een belangrijk uitgangspunt van beheer. Dit betekent echter niet dat het landgoed een bepaald beeld uit een bepaalde periode nastreeft. Het beheer en eventuele ingrepen moeten passen binnen het huidige beeld van het landgoed. Hierin is de cultuurhistorische waarde van het landgoed – door de eenheid van het terrein en het landschappelijke karakter - vertegenwoordigd. Wanneer er naar een bepaald beeld uit een bepaald verleden gewerkt wordt, wordt er slechts een reconstructie gemaakt van een bepaalde momentopname. In werkelijkheid kan het zijn dat dit beeld maar een paar jaar zo heeft bestaan. Het landgoed is namelijk altijd dynamisch geweest. Dit wordt onder andere duidelijk aan de hand van de verschuivende loop van de meanders van de Vecht. Dat deze niet altijd op een plek hebben vastgelegen, toont aan dat het landgoed op verschillende momenten er anders uitzag en. Er moet daarom niet gekeken worden naar het verleden,
3.2 H et h u idi ge b eh ee r v an la nd goed V ils ter en
8
2
maar naar het nu en de toekomst. De keuzes en consequenties van het beheer moeten inpasbaar zijn in het huidige beeld van het landgoed.