Autocratie (leiders) Hoe is de bron te definiëren?

Autocratie is de machtsuitoefening door één of enkele leiders (autos is een Griekse term voor zelf). Een autocraat kan een koning, keizer, generaal, president of regeringsleider zijn wiens macht en normstelling door het leger, de toezichthouder, de rechtspraak of andere instituties kan worden afgedwongen. De meest extreme vorm van autocratie is de alleenheerschappij of dictatuur. Meer hedendaagse autocratische systemen waren tot voor kort de regimes in het Midden-Oosten, waarbij de macht vaak decennialang in handen was van een dictator en zijn familie. Autocratie komt ook veelvuldig voor in mengvormen met andere, meer aristocratische of democratische regimes. Zo heeft de eenpartijstaat China zowel kenmerken van een autocratie als aristocratie waarbij de premier en de hoogste partijbazen van de Chinese communistische partij de staat en maatschappij controleren.

131 Scharpf, F. (2010) Community and Autonomy. Institutions, Policies and Legitimacy in

Multilevel Europe, Frankfurt: Campus, p. 344.

132 SCP (2011) Continu onderzoek Burgerperspectieven, Kwartaalbericht IV 2011.

133 NVvR (2012) Jaarplan 2012. www.nvvr.nl. Broeders (red.) (2013) Speelruimte voor

Veel politieke regimes hebben autocratische kenmerken, zoals lang zittende presidenten met sterke bevoegdheden, die de media beheersen, de oppositie onderdrukken, de rechtspraak beïnvloeden, etc. De moderne autocraat is in veel landen minder autonoom en moet zijn macht delen met heel veel andere leiders, elites en volksvertegenwoordigers op allerlei politieke en maatschappelijke niveaus. Ook moet hij meer verantwoording afleggen, kan hij zijn positie minder makkelijk met oneigenlijke middelen handhaven en is zijn mandaat meer aan termijnen gebonden.

De rol van de autocraat is in moderne samenlevingen sterk teruggedrongen en ingekaderd, maar nog altijd steunt publieke besluitvorming voor een belangrijk deel op het werk van individuele leiders. Leiders zijn in tijden van globalisering wel steeds meer van elkaar afhankelijk, wat nog niet wil zeggen dat ze minder invloedrijk zijn of dat hun aandeel in de besluitvorming afneemt. Zo verschijnt de Amerikaanse president wekelijks zo niet dagelijks in Europese media en heeft wat hij besluit grote gevolgen voor de rest van de wereld. Regeringsleiders hebben – na ambtelijke voorbereiding en raadpleging van het parlement – een beslissende stem in onderhandelingen in internationale en Europese fora over nieuwe verdragen, steunoperaties, militaire missies, etc. Individuele leiders kunnen het verschil maken door ontwikkelingen tegen te houden of juist te versnellen. Zo is de samenwerking tussen de Duitse bondskanselier en de Franse president nog altijd sterk bepalend voor de ontwikkeling van de Europese integratie. En zo achten boze Griekse burgers de Duitse bonskanselier persoonlijk verantwoordelijk voor de aanpak van de Griekse schuldencrisis.

Hoe leidt de bron tot legitimiteit?

Autocratie komt voort uit de behoefte aan daadkracht en sterk leiderschap, waarbij er een zichtbare persoon is die op elk moment de beslissende stem heeft om tot een eenduidig besluit te komen. Met een of enkele leiders is het altijd duidelijk wie verantwoordelijk is voor een besluit of voor het niet nemen van een besluit en wie op de gevolgen daarvan aanspreekbaar is. Als de leider niet naar behoren functioneert, kan die afgezet worden en kan een nieuwe leider de taken overnemen. De legitimiteit kan zitten in het vertrouwen dat de persoon van de leider oproept bij burgers, in zijn leiderschapsstijl of in de resultaten (teleocratie) die hij boekt.

Burgers kunnen een leider als charismatisch ervaren of hem charisma toekennen. Persoonlijkheid, karakter en uiterlijk van een leider doen ertoe, maar de verschillende emoties die kiezers daarbij hebben ook. De behoefte aan een sterke leider al dan niet binnen een democratisch verband lijkt sinds de jaren

negentig te groeien.134 In tijden van onzekerheid, crisis of verdeeldheid kan een sterke leider in de beleving van sommige burgers voor de noodzakelijke daadkracht zorgen. Laagopgeleide bevolkingsgroepen hebben gemiddeld een grotere voorkeur voor sterke leiders en daadkrachtig optreden van het gezag, dan hoogopgeleide groepen die liever zelf meer vrijheid en verantwoordelijkheid willen.135

Onderzoek van de Amerikaanse psycholoog Alexander Todorov laat zien hoezeer kenmerken van leiders – zoals het uiterlijk – en kenmerken van burgers – zoals kennis van politiek – het publieke oordeel bepalen over de competentie van leiders. Percepties spelen een centrale rol bij legitimiteit van leiders. Zo blijkt uit Todorovs psychologische tests dat sommige leiders puur op basis van hun pasfoto’s competent of incompetent gevonden worden. Deze primaire reacties blijken in meer dan 80 procent van de gevallen een goede voorspeller voor verkiezingssucces.136

Uit een ander experiment bleek dat Franse kinderen uit 57 paren van kandidaten voor de parlementsverkiezingen in 71 procent van de gevallen dezelfde politicus kozen als de Franse kiezer. Ook konden onderzoekers de leiders op de pasfoto’s een competentere uitstraling geven door gezichten minder rond te maken, de afstand tussen de ogen en de wenkbrauwen te verkleinen, de jukbeenderen te verhogen of de kaaklijn meer vierkant te maken. Uiterlijk van politici bepaalt naar schatting 20 procent van onze politieke voorkeur en ons stemgedrag. Vooral bij mensen die veel tv kijken en weinig kennis hebben van politiek heeft het uiterlijk invloed op stemgedrag. Bij mensen met voldoende kennis van de politiek doet uiterlijk er nauwelijks meer toe. In de praktijk heeft het uiterlijk nauwelijks voorspellende waarde voor iemands karakter of voor de vraag of een politicus goed zal functioneren.137 Die link leggen mensen met weinig kennis van de politiek dus vooral zelf in hun hoofd als een onterechte simplificering.138

134 Hendriks, F. Ostaaijen, J. van, Boogers, M. (2011) Legitimiteitsmonitor Democratisch

Bestuur. Naar een metamonitor van de legitimiteit van het democratisch bestuur in Nederland, p. 54.

135 SCP (2009) Continu onderzoek burgerperspectieven. Kwartaalbericht 2009, nr. 3, p. 23.

136 Onderzoek aangehaald in re.Public (3 maart 2010) Balkenende op eerste gezicht beste politicus, re.Public.

137 Bergsma, A. (2010) Kiezen is kinderspel, NRC Handelsblad 22-05-2010, p. 13.

138 Een vraag die bij het lezen van dit onderzoek nog wel blijft hangen, is hoe het kan dat Todorov ea schatten dat het uiterlijk ongeveer 20 procent van het kiesgedrag bepaalt, terwijl uit hun eigen testen blijkt dat uiterlijk voor 70 of 80 procent voorspellend kan zijn.

Wanneer verliest de bron aan legitimiteit?

Macht corrumpeert en absolute macht corrumpeert absoluut, aldus de befaamde uitspraak van de Britse historicus Lord Acton.139 Alleenheerschappij kan leiden tot nobele koningen, maar evenzeer tot tirannie en totalitarisme. Naarmate macht absoluter is, is de kans op machtsmisbruik en schadelijke gevolgen voor de maatschappij groter. Vandaar dat autocratische machtsvormen in westerse landen zo veel mogelijk aan democratisch-rechtsstatelijke banden is gelegd. Autocratie ontleent haar legitimiteit niet alleen aan de persoon van de leider en de geleverde prestaties, maar ook aan het beeld dat mensen van hun leiders hebben. Moderne politiek kent een hogere omloopsnelheid en een kortere zittingsduur van personen. Vroeger gingen politieke leiders gerust een generatie lang mee en groeide hun gezag met hun ervaring. Tegenwoordig klinkt bij conflicten, crisis of tegenvallende economische resultaten sneller de roep om aftreden. Regeringsleiders hebben minder tijd om te leren, om zich te bewijzen en ze zijn kwetsbaarder voor negatieve beeldvorming in de media.

4.3.4 Iconocratie (iconen)

Hoe is de bron te definiëren?

Iconocratische legitimiteit is de legitimiteit die ontstaat door het beeld dat mensen hebben van iemand die zij bewonderen en willen volgen (eikon is een Griekse term voor beeld of afbeelding). Het gaat uit van het idee dat mensen zich sterk door intellectuele, morele of esthetische (voor)beelden laten leiden en rolmodellen nodig hebben om hun eigen idealen na te jagen. Traditionele iconen zijn vaak beelden van heiligen of andere religieuze leiders. Een populaire icoon wordt ook wel een idool genoemd (idolocratie van het Latijnse idolum of het Griekse eidolon dat schim, beeld of afgodsbeeld betekent). Moderne iconen of idolen bevinden zich in allerlei domeinen, bijvoorbeeld in het publieke debat (opinieleiders en commentatoren), in de economie (CEO’s, goeroes en uitvinders), in de kunsten (artiesten, schrijvers en beeldend kunstenaars), in het domein van ontspanning en beleving (sporthelden, film- of popsterren).

Iconen onderscheiden zich van anderen door hun unieke wijsheid, voortref-felijkheid, retorische gave, originaliteit en schoonheid of juist door hun controversiële of grensverleggende karakter. Iconen zetten een krachtig beeld of impressie van zichzelf of hun groep neer. Het zijn maatschappelijke helden met

139 http://nl.wikiquote.org/wiki/Macht, Lord Acton in brief aan Mandell Creighton (5 april 1887); aangehaald in Historical Essays and Studies, John Emerich Edward Dalberg-Acton (1907) John Neville Figgis en Reginald Vere Laurence, Appendix, p. 504.

een boodschap, missie of ideaal die ergens voor staan, over een podium beschikken om dat uit te dragen en een schare toegewijde bewonderaars of volgers hebben. Veel mensen worden vooral door anderen tot icoon gemaakt omdat ze symbool staan voor iets wat groter is dan zijzelf. Zo werd de lang gevangen gezette Nelson Mandela de icoon van de anti-apartheidsbeweging en werd het neergeschoten Pakistaanse meisje Malala een wereldwijd icoon van de strijd om het recht op onderwijs voor meisjes.

Het beeld dat deze iconen van zichzelf weten neer te zetten of het verhaal dat over hen verteld wordt, kan andere mensen sterk motiveren en inspireren om hun eigen opvattingen of gedrag daaraan aan te passen. Iconen kunnen met hun maatschappelijke invloed de publieke opinie beïnvloeden, zoals bij politieke kritiek, campagnes, reclame en marketing. Ook kunnen ze met hun voorbeeldgedrag nieuwe trends zetten of (gedrags)normen stellen, zoals bij burgerlijke ongehoorzaamheid of het propageren van alternatieve levensstijlen. Iconen kunnen dus zowel politieke invloed hebben op publieke beslissingen als maatschappelijke invloed op sociale normen en gedrag. Net als politieke en religieuze leiders ontlenen zij hun gezag aan hun charisma en aan de dominante rol die zij in de maatschappij vervullen.

Hoe leidt de bron tot legitimiteit?

Iconocratische legitimiteit wordt bepaald door de aantrekkelijkheid, herkenbaarheid, geloofwaardigheid en zichtbaarheid van het beeld of verhaal dat een persoon weet neer te zetten en de mate waarin dat verspreid wordt door anderen. Een imago kan bewust gecreëerd en gecultiveerd zijn, zoals vaak bij popsterren het geval is. Maar dat kan ook op iemand geprojecteerd worden door de menigte rondom hem heen die graag iemand bewondert. Sommige mensen zijn icoon tegen wil en dank, omdat ze uniek en inspirerend zijn zonder dat bewust na te streven. Mensen kunnen iconen bijzondere of paranormale gaven toedichten en hen als inspirerende voorbeelden beschouwen. Mensen leren door nabootsing van voorbeeldgedrag en hebben grote behoefte aan rolmodellen of opinieleiders als sociaal of moreel ijkpunt. Als een icoon een bepaalde norm stelt of opvatting verkondigt, kan dat heel snel tot grote navolging leiden of tot veranderingen in de publieke opinie. Via maatschappelijk gezag is ook politiek gezag te verwerven en omgekeerd. Zo werden de voormalig filmacteurs Ronald Reagan en Arnold Schwarzenegger respectievelijk president van de Verenigde Staten en gouverneur van Californië. Komiek Jón Gnarr Kristinsson uit IJsland werd burgemeester van Reykjavik en Beppe Grillo uit Italië een stemmentrek-kend populistische partijleider. Juist een ‘anti-establishment’ imago van een nieuwe leider kan vertrouwen wekken bij kiezers met een weerzin tegen traditionele machtspolitiek.

Wanneer verliest de bron aan legitimiteit?

Iconocratische legitimiteit is zo sterk als de persoon achter het beeld. Als die persoon uit beeld stapt door afstand te doen van zijn publieke rol of als het beeld kantelt doordat de persoon geestelijk inzinkt, moreel onaanvaardbaar gedrag vertoont (agressie, intimidatie, misbruik) of anderszins zijn charisma schaadt, dan kan de iconocratische legitimiteit snel kracht inboeten. Hoe grillig de wetten van de beeldvorming kunnen zijn, blijkt bijvoorbeeld uit de veelvuldige politieke comebacks van het icoon Berlusconi. Het kan ook zijn dat niet de persoon is veranderd, maar zijn podium, publiek of omgeving. Helden kunnen hun podium kwijtraken, bijvoorbeeld wanneer contracten worden opgezegd of wanneer mensen menen dat iconen hun beste tijd gehad hebben. Publieke aandacht is een fel begeerd, maar schaars goed.