De precieze omvang van het probleem van uitbloedende rode kleurstof is onbekend. Hoewel restauratoren in hun praktijk regelmatig textiel tegenkomen met rood bloedende kleurstof, is hierover niet gepubliceerd. Een kleine rondvraag onder restauratoren leverde een aantal objecten op waarin uitbloedende rode kleurstof is te zien (zie tabel 1, afb.39-45).120 Hierbij vallen drie zaken op:
(1) De objecten dateren (waar bekend) allemaal van rond 1900;
(2) De bron van de uitbloedende rode kleurstof is vaak een rode voering of rood
borduurgaren. Een uitzondering is het vaandel uit het Amsterdam Museum, waar het rode fluweel is uitgelopen (afb.41). Bij het kazuifel uit Languedoc-Roussillon is de bron niet bekend (afb.45);
(3) Het betreft in bijna alle gevallen kerkelijk textiel of vaandels. Een uitzondering is de sjerp van de Rijkstelegraafambtenaren (afb.39).
Verwacht werd het probleem ook aan te treffen bij borduurlappen en merklappen.121 Maar daarvan zijn tot op heden geen voorbeelden gevonden.
120
Met dank aan René Lugtigheid, Emmy de Groot en Lisca Wurfbain
Tabel 1 Andere objecten met bloedend rood
Object I: Sjerp Rijksambtenaren 1902? Collectie: Studiecollectie opl. C&R, UvA Inv.nr.: 2010-18 UvA B
Opschrift: ‘De Nederlandsche Rijkstelegraaf-ambtenaren / 1852 E. Wenckebach 1902’
Datering: 1902
Bron van uitgelopen rood: rood geverfde zijde Bron: http://www.vovklict.nl/
(over telegrafie en de initiefnemer E. Wenckebach;
bekeken op 18 december 2014)) Afb.39 (foto auteur)
Object: Vaandel Brandweer Haarlem
Collectie: HVBV 'De Tien', personeelsvereniging van de brandweer in Haarlem
Opschrift: 'Vrijwillig brandweer corps' Datering: oprichtingsdatum: 1891 Bron van uitgelopen rood: rood weefsel? Bronnen:
- Boersma 2000, p.61
- https://www.brandweer.nl/kennemerland/organisatie/ posten_in/haarlem/geschiedenis/
(bekeken 18 december 2014)
- gerestaureerd in Restauratieatelier Haarlem door Emmy de Groot
Afb.40 (foto Werkplaats tot Herstel van Antiek Textiel Haarlem, bron: Boersma 2000, p.61)
Object: Vaandel
Collectie: Amsterdam Museum Inv.nr.: KA19867
Opschrift: 'Bouwmaatschappij / tot Verkrijging van / Eigen Woningen / Opgericht / 1868'
Datering: 1890-1910
Bron van uitgelopen rood: rood fluweel. Het gehele vaandel is door en door nat geweest. De rode ‘sjaal’ van fluweel is uitgelopen over het olijfgroene fluweel van het vaandel Bron: collectieregistratiesysteem AM,
http://am.adlibhosting.com (bekeken 18 december 2014)
Afb.41 (foto auteur) Object: Vaandel
Collectie: Amsterdam Museum Inv.nr.: KA 15682_1
Opschrift: Vereeniging van Kantoor-, Handel- en Winkelbedienden
Datering: 1886-1906
Bron van uitgelopen rood: rood borduurgaren van ring, manchetten en voorhoofd
Bron: collectieregistratiesysteem AM,
Object: Kazuifel
Collectie: Museum Catharijneconvent Inv.nr.: RMCC t00109b
Datering: 1875-1884
Bron van uitgelopen rood: borduurgarens Bron: collectieregistratiesysteem RMC,
http://adlib.catharijneconvent.nl/
(bekeken op 10 januari 2015)
Afb.43 (Bron: Museum Catharijneconvent) Object: Koormantel en stola
Collectie: Oud Katholieke kathedraal St. Gertrudis, Utrecht Inv.nr.: onbekend
Datering: onbekend
Bron van uitgelopen rood: rode voering?
Afb.44 (foto Emmy de Groot) Object: kazuifel
Collectie:onbekend
Bron van uitgelopen rood: afkomtig van een ander object dat er op heeft gelegen
Bron: http://www.narthex.fr/blogs/(bekeken op 31 januari 2015)
Afb.45 (Bron: Marc Kérignard ©région Languedoc-Roussillon)
1.4. Conclusie
Over de herkomst en datering van de objecten die onderwerp vormen van dit onderzoek is weinig bekend. Op basis van vorm, stijl, materiaal en techniek konden het kazuifel van de Sint Bavo in Haarlem en de vaandels van de parochie Sint Jans Geboorte in Hoogwoud rond 1900 gedateerd worden. Daarbij moet voor de vaandels een iets grotere marge aangehouden worden dan voor het kazuifel. De rode kleuruitloop in de objecten heeft in beide gevallen vrij
recentelijk plaatsgevonden: bij het kazuifel tussen 2009 en 2013, bij de vaandels na 2001. In het kazuifel waren vijf verschillende bronnen van rode uitloop aan te wijzen, die in verschillende mate uitlopen. Deze bronnen van uitlopend rood worden meegenomen in de technische analyse van de kleurstoffen (zie hoofdstuk 3), met uitzondering van het rode borduurgaren van de initialen van de teksten.122 In het Mariavaandel waren twee bronnen van uitlopende rode kleurstof aan te wijzen en in het Johannesvaandel vier. Hieruit zijn twee geselecteerd voor kleurstofanalyse: de voering en het chenille garen van het
Johannesvaandel.123 De voering omdat deze van katoen is, terwijl de voering van het kazuifel van viscose is, het chenille garen omdat dit een zo afwijkend patroon van uitloop vertoont.
122 Uit kostenoverweging is het aantal monsters beperkt, waardoor deze is komen te vervallen. Zie paragraaf 3.2.2 123
Uit kostenoverweging moest het aantal monsters beperkt blijven, waardoor de overige bronnen van uitlopend rood, zoals het borduurgaren in het Mariavaandel, buiten beschouwing zijn gelaten
1.4.1. Vergelijking tussen kazuifel en vaandels
Behalve de uitloop van rode kleurstoffen, vertonen de objecten ook schimmelvorming, dat duidt op vochtige omstandigheden. Maar de vergelijking tussen het kazuifel en de vaandels levert ook opmerkelijke verschillen op. Het eerste is dat een groot deel van de rode vlekken in het kazuifel wordt veroorzaakt door 'afdrukken', ontstaan door direct contact tussen de bron van het rood en de stof waarop de afdruk staat. In de vaandels zijn dergelijke afdrukken niet
aanwezig, daar is de kleurstof gemigreerd in omliggende weefsels. In het geval van het chenillegaren van het Johannesvaandel is de rode kleurstof oppervlakkig over de witte zijde uitgewaaierd, waarbij de sporen die het water aflegde zijn te volgen.
Een ander opmerkelijk verschil tussen het kazuifel en de vaandels, is dat in de vaandels vochtlijnen zichtbaar zijn, waaruit duidelijk wordt dat de vaandels nat zijn geweest. In het kazuifel zijn geen vochtlijnen. Over hoe de schade is opgetreden bij de vaandels is niets met zekerheid te zeggen, maar over het kazuifel is gelukkig iets meer bekend, dankzij de heer Numan, collectiebeheerder van het KathedraalMuseum Nieuwe Bavo.
Numan beschreef in een persoonlijke e-mail aan de auteur dat het textiel tijdens de restauratiewerkzaamheden aan de Sint Bavo, tussen 2009 en begin 2013, in kartonnen dozen opgeslagen lag op de zolder van de plebanie.124 Begin 2013 werd tijdens een inspectie door de koster ontdekt dat er lekkage was geweest aan het dak. Er is niet bekend wanneer die lekkage was opgetreden of hoe lang dit heeft geduurd. Numan schrijft: 'Het was duidelijk dat de dozen
vochtig waren geweest, op het moment van de ontdekking waren de dozen niet meer vochtig. De paramenten zijn toen uit de dozen gehaald en te drogen gehangen of gelegd. Behalve bij het kazuifel was bij veel andere paramenten eveneens rode kleurstof uitgelopen. Een aantal
objecten werd beschouwd als onherstelbaar beschadigd en is vervolgens vernietigd.'125
Afbeelding 46 toont twee vaandels die hier slachtoffer van waren. De rode vlekken die daar op zichtbaar zijn, lijken afdrukken van andere objecten te zijn.
-
Afb.46 Vaandels met rode kleurafdrukken in de collectie van de Sint Bavo (foto's A.M. Numan) Het zou kunnen dat het kazuifel niet direct nat is geworden, doordat het in een doos lag. Dan was het kazuifel misschien alleen langere tijd extreem vochtig. Dit gegeven zal worden meegenomen in het onderzoek, door te kijken of bepaalde kleurstoffen al bij een hoge luchtvochtigheid kunnen uitlopen (zie hoofdstuk 4).
124
De pastorie van een kathedraal wordt 'plebanie' genoemd, omdat de pastoor van een kathedraal een 'plebaan' is. Het gaat dus om de ambtswoning van de plebaan. Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Pastorie (bekeken op 19 april 2015)
125
Met dank aan de heer A.M. Numan, die dit uiteenzette in een persoonlijke e-mail aan de auteur op 12 maart 2015
1.4.2. Vergelijking met objecten buiten het onderzoek
Bij het bekijken van objecten die buiten dit onderzoek vallen, maar waarin hetzelfde probleem werd aangetroffen, vielen drie zaken op: (1.) de objecten zijn allemaal van rond 1900; (2.) de rode voeringen en borduurgarens zijn vaak oorzaak van het probleem; (3.) het ging in vrijwel alle gevallen om kerkelijk textiel of vaandels. Is dit probleem specifiek voor religieuze paramenten en vaandels van rond 1900, of komt het ook bij andere objecten voor, zoals bijvoorbeeld kleding?
Geconstateerd werd dat paramenten en vaandels vaak in dezelfde ateliers gemaakt werden. Ook is bekend dat rond 1900 specifieke weefsels werden geproduceerd voor liturgisch textiel en dat deze vaak afkomstig waren uit het buitenland. Zelfs hele borduursels werden geïmporteerd. Wellicht werden hiervoor andere grondstoffen gebruikt dan voor objecten uit andere context.
Het is niet gebruikelijk om kerkelijk textiel en vaandels te wassen. Wellicht werden de de uitlopende kleuren rood uitsluitend gebruikt voor textiel dat niet gewassen hoefde te worden? Echter, vaandels werden ook buiten gebruikt, waar het risico op regen bestaat. Als men van bepaalde kleurstoffen wist dat deze niet bestand waren tegen water, zou het onlogisch zijn om deze te gebruiken in vaandels. In dat geval lijkt het aannemelijk dat men niet wist dat de kleuren niet waterbestendig waren.126
Indien de gebruikers van het textiel niet wisten dat bepaalde kleurstoffen uitbloeden onder invloed van water, is het mogelijk dat het op allerlei soorten textiel werd toegepast, ongeacht het gebruik en de functie. In dat geval is de kans groot dat in erfgoedcollecties vele textiele objecten bewaard worden waarin kleurstoffen zijn gebruikt die kunnen gaan uitbloeden. De vraag is wat daarvan bewaard is gebleven. Een kledingstuk met rode vlekken kan niet meer gedragen worden en zal meestal niet bewaard zijn gebleven. Een oud vaandel of liturgisch gewaad heeft vanwege zijn historische waarde wellicht een iets grotere overlevingskans. Misschien dat daardoor vooral objecten uit deze categorie worden aangetroffen met dit probleem.
Op dit moment kan slechts voorzichtig geconstateerd worden dat kerkelijke paramenten en vaandels met rode kleurstoffen uit de periode rond 1900, een potentieel risico lopen op het optreden van dit probleem. Voor verdergaande conclusies is een uitgebreidere inventarisatie nodig van objecten die dit probleem vertonen. Dat ligt buiten het bereik van dit onderzoek.
126 Kerkelijk textiel was zeer kostbaar en werd meestal goed bewaard. Het optreden van het probleem is meestal het gevolg van een ongelukje en onachtzaamheid. Meestal treedt dit pas op nadat het object in onbruik was geraakt, zoals ook bij de hier onderzochte objecten het geval is