Tractor Sazi
en de Azerbeidzjaans-Turkse identiteit in Iran
Yasin Sari S2069369
masterscriptie
Begeleider: Pieter Nanninga
~ 1 ~
DANKWOORD
Slapeloze nachten zijn voorbij en het is nu tijd om de mensen die hebben bijgedragen aan deze scriptie één voor één te bedanken. Als eerst wil ik mijn Azerbeidzjaans-Turkse vrienden bedanken die mij met open armen hebben ontvangen in Iran. Mijn vriend Ferzin en zijn familie zal ik voor altijd dankbaar zijn voor wat ze voor mij hebben gedaan. Het was een leuke en een waardevolle ervaring om bij hun te mogen logeren. Ook ben ik mijn enthousiaste vriend Milad en zijn familie, ‘mijn broertje’ Hadi, mijn vrienden Navid, Aryen, Samed, Maral, Payam, de belichamingen van de ‘Turks-Perzische traditie’ Mehdi en Mehdije zeer dankbaar voor hun bijdrage en warme ontvangst.
Ik ben ook Asghar Safipour dankbaar, niet alleen voor zijn bijdrage, maar ook voor de rondreis in Tabriz. Ditzelfde geldt voor de heer Mehdi die mij in Teheran heeft ontvangen. Mijn goedhartige vriend, tribuneleider Taeb, ben ik ook een dank verschuldigd wegens zijn inzet om mij te helpen. Naast deze namen was het ‘mijn Azerbeidzjaans-Turkse broer’ in Nederland, Babak, die mij zowel maanden voor mijn reis naar Iran als daarna heeft geholpen met het antwoorden van mijn vragen en nog veel meer. Tot slot wil ik deze alinea sluiten met het bedanken van alle Tabriziërs en Azerbeidzjaanse Turken, met name mijn kennissen op Facebook, die bewust of onbewust hebben bijgedragen aan deze scriptie.
In mijn thuisland ben ik ‘mijn broer’ en teamgenoot Tarik zeer dankbaar voor zijn bereidheid om mij te helpen met het verbeteren van mijn werk en zijn aanmoedigingen. Eveneens een morele bijdrage ontving ik van mijn vriend Mohammed en mijn ‘broertje’ Yasin, die beiden over mijn onderwerp enthousiaster waren dan ik. Mijn vriend Mustafa gaf me steun en eveneens een morele bijdrage. Allen wil ik samen met al mijn vrienden, die mij hebben gestimuleerd of juist hebben ontmoedigd om naar Iran te gaan, bedanken voor hun meningen en zorgen om mij. Een speciale dank gaat naar mijn teamgenoten van mijn voetbalteam wegens hun geduld en begrip voor mijn langdurige afwezigheid.
~ 2 ~
zijn. Prof. Dr. Wout van Bekkum ben ik dankbaar omdat hij maanden geleden naar mij wilde luisteren en mij aanmoedigde over mijn onderwerp en instructies gaf.
In het thuisfront bedank ik mijn zorgzame en dierbare engel, mijn moeder Fatma, die mij altijd heeft gesteund en mij, al vanaf mijn geboorte, met haar houding en karakter heeft laten zien hoe een ‘goed’ en ‘zuiver’ mens zou moeten zijn. Ik zou haar waarde voor mij nooit kunnen omschrijven. Hierbij wil ik me ook verontschuldigen bij mijn broertje Mükremin wiens verjaardag op 16 februari ik moest missen wegens het veldonderzoek in Iran terwijl hij voor op zijn verjaardag al plannen had gemaakt. Het raakte me zeer diep dat ik moest vertrekken en hem zonder broer moest laten op zijn verjaardag. Ik hoop dat deze scriptie een werk is waarmee hij trots op zijn broer kan zijn en mij kan vergeven omdat ik afwezig was op zijn verjaardag.
Al mijn familieleden en kennissen in Nederland, met name mijn tante Songül, wil ik bedanken voor hun aanmoediging en zorgzaamheid. Mijn tante in Turkije en haar zonen, mijn neef en vriend Kadir en broer Ilhan, wil ik bedanken omdat zij mij in Turkije met open armen ontvingen.
~ 3 ~
INHOUDSOPGAVE
DANKWOORD……….1
VOORWOORD………....5
INLEIDING………7
Toelichting enkele termen……….…9
1. DE HISTORIE VAN DE AZERBEIDZJAANSE TURKEN IN IRAN……...………...12
1.1 Algemeen en demografische gegevens……….12
1. 2. Van de komst van de Turken naar Iran tot de 18e eeuw………13
1. 3. Het bewind van de Kadjaren (1796-1925)…………...………....15
1. 4. Het bewind van Reza Pahlavî (1925-1941)………...………....17
1. 5. Het bewind van Mohammed Reza Pahlavî (1941-1979)………..………..18
1. 6. De Islamitische Revolutie in Iran……….………...21
1. 7. Na de Islamitische Revolutie: de jaren 1980……….………...22
1. 8. De jaren 1990 en het begin van een ‘ontwaking’?...23
1. 9. De jaren na het jaar 2000……….……….…24
1. 10 Conclusie………...………...………28
2. VOETBAL EN RIVALITEIT: IRAN EN TRACTOR…….……….………...30
2.1 Politiek en identiteit in voetbal………..………..30
2.2 Factoren die rivaliteit beïnvloeden..………...32
2.3 Voetbal in Iran……….………...…..36
2.4 Politiek en rivaliteit in het Iraanse voetbal..………...…...39
2.5 Tractor Sazi……….43
2.6 De vroege rivaliteiten van Tractor………..………44
2.7 Tractor Sazi na 2009……….………45
2.8 De nieuwe rivalen………..………...47
2. 9 De Perzischtalige media over Tractor……….………...49
2. 10 Conclusie……….….50
3. DE SUPPORTERS EN TRACTOR………...………..53
3.1 Populaire cultuur………....53
3.1.1 Proza en poëzie………53
3.1.2 Liederen over de club……….54
3.2 De sociale media………56
~ 4 ~
3.2.2 De ‘x’-groepen………59
3.2.3 Youtube………...62
3.3 De supporters……….65
3.3.1 Tractor Sazi en zijn supporters……….………..………..65
3.3.2 Sociaal-politieke en etnische zaken………..70
3.3.3 Overige issues en actualiteiten………..77
3.4 Conclusie……….………..…..81
4. DE CONTEXT………...………....83
4.1 Politiek en voetbal in het Midden-Oosten……….83
4.2 De bijzondere factoren in Iran……….……85
4.3 Conclusie……….……87
CONCLUSIE………90
BIJLAGEN………...……….94
Bijlage 1: Aandachtspunten veldonderzoek………...………...94
Bijlage 2: Verslag veldonderzoek Iran, februari 2014………..………..102
Bijlage 3: Notities en interviews, veldonderzoek Iran, februari 2014………..………111
Bijlage 4: ‘De cartoon’………..……….138
Bijlage 5: ‘Krantenkoppen over Tractor’……….………...139
Bijlage 6: De ‘c’-groepen……….………..140
Bijlage 7: De ‘x’’-groepen………..………143
Bijlage 8: Tractor Sazi en zijn supporters op internet………..………..148
Bijlage 9: Reistickets, wedstrijdtickets en entreekaartjes………...149
~ 5 ~
VOORWOORD
Het is drie of vier jaar geleden dat ik op een internetsite op zoek ging naar videobeelden van de supportersgroep van Besiktas. Ongetwijfeld één van de meest spraakmakende supportersgroep niet alleen in Turkije maar ook wereldwijd waarover verschillende
wetenschappelijke studies en documentaires verschenen zijn.1 Met hun centrale rol bij
de Gezi-park protesten tegen de Turkse regering in 2013 zou een studie naar de supporters van Besiktas, waarover nog meer literatuur verscheen, een interessante scriptieonderwerp kunnen worden. Ondanks al deze ontwikkelingen twijfelde ik nog of ik de supporters van Besiktas, waarvan ik één van ben, mijn onderwerp zou maken voor mijn materscriptie. Ik had namelijk ook videobeelden van een andere supportersgroep gezien die mij minstens zo origineel en interessant leek als onderwerp. Aan de rechterkant van de internetsite zag ik vanuit mijn ooghoek een aanbevolen video met volle tribunes waarop de supporters met hun handen een (Grijze) Wolventeken vormden. De supporters op de video waren Azerbeidzjaanse Turken in Tabriz, Iran. Ik merkte al snel dat ze de Grijze Wolventeken niet zozeer vormden omdat ze Grijze Wolven waren maar omdat ze het zagen als een symbool van het Turk-zijn. Het was duidelijk dat er bij hen, net als bij Besiktas-supporters, meer speelde dan alleen maar een voetbalfan te zijn. Verder trokken de supporters me aan omdat ik me afvroeg hoe zulke uitingen in Iran mogelijk was. Er was duidelijk sprake van nationalisme en zelfs separatisme.
Ik was begonnen de behaalde resultaten van Tractor Sazi wekelijks te volgen. Ik zocht naar nog meer videobeelden en informatie en begon het als een alternatief te zien voor het onderwerp van mijn materscriptie. Echter was er nauwelijks wetenschappelijke informatie over de supporters te vinden. Deze situatie was voor mij een teken van originaliteit waardoor ik uiteindelijk heb besloten om van de Tractor-supporters een materscriptie onderwerp te maken. Dit bood mij tevens de gelegenheid om voor onderzoek een bezoek te brengen aan Iran.
~ 6 ~
(…) هنیضوع ،بولوا دیهش نوچوا ناریا نیرلدیگیا ناجیابرذآ ،نادناریا نس ناسیملآ مغ ،ناسیملآ درد ؟ریدقاجلاوا نطو -یکرت کد اتخاو هن نیرلادلاوؤا ناجیابرذآ ،نایوا ،نایوا ،هلئا نایصیع ،رئو هلا -لا ،ازیمیشاب یدنلا لوک نادنیرلادوا قارف یدسب ناجیابرذآ ،نای مامات ای ،لوا دازآ ای ،اغایآ رود ،ریدیلارای کت یک نینس هدییروا نیرایرهش ناجیابرذآ ،نامرد هنس ،محلم هنم رید قیلدازآ (…) Je helden werden martelaren in hun jonge jaren voor Iran Je hebt problemen en verdriet ontvangen van Iran, o Azerbeidzjan Tot hoe lang zullen je kinderen weg van het moederland blijven? Geef hand in hand, ga in opstand, ontwaak, ontwaak o Azerbeidzjan Ongetwijfeld is het vuur van scheiding as geworden op onze hoofden Sta op, wordt onafhankelijk of verbrandt in het geheel af, o Azerbeidzjan Ook het hart van Sjahriyâr heeft een wond zoals die van jouOnafhankelijkheid is voor mij de zalf, voor jou de kuur, o Azerbeidzjan2
2 Mehemmed-Hüseyn Sjahriyâr (1906-1988) ‘اجیابرذآ' (Azerbeidzjan) in Turkse Ministerie van Cultuur en Toerisme, ‘Zuid-Azerbeidzjaans literatuur: ‘Şehriyar’ geraadpleegd op 6 mei 2014.
~ 7 ~
INLEIDING
Tractor Sazi is een voetbalclub die zijn thuiswedstrijden speelt in Tabriz, Iran. De aanhang bestaat voor een groot deel uit etnische Azerbeidzjaanse Turken die tijdens de wedstrijden regelmatig politieke leuzen scanderen. Het vreemde is dat dit meestal wordt toegestaan door de Iraanse autoriteiten. Tevens kwam de club een paar jaar geleden in het nieuws door enkele vrouwelijke supporters die een wedstrijd wilden bekijken vanaf een nabij gelegen heuvel.
Tractor Sazi Tabriz lijkt letterlijk en figuurlijk een nieuw fenomeen in Iran. Hoewel de voetbalclub vooral rondom Tabriz (dus Iraans-Azerbeidzjan) zeer populair is zijn er weinig wetenschappelijke bronnen over de club en zijn supporters. Er zijn enkele artikelen die deels over de club en zijn supporters berichten maar een wetenschappelijk boek over de supporters ontbreekt. Om deze wetenschappelijke tekortkoming te compenseren was het nodig om een veldonderzoek te verrichten in Iran. In de maand februari van het jaar 2014 is er dan ook een veldonderzoek verricht naar de supporters. Tijdens het veldonderzoek won Tractor Sazi zijn grootste trofee in zijn historie: de Iraanse beker.
Ik wilde met het veldonderzoek analyseren wat Tractor Sazi voor de Azerbeidzjaanse Turken in Iran betekende. Een onderzoek aan de hand van interviews met Azerbeidjaanse Turken in Iran en het observeren van de supporters tijdens de wedstrijden vormde hierbij de basis. Hun voetballiederen, hun spandoeken en de symboliek die ze gebruikten zouden de aandachtspunten zijn. Tijdens het veldonderzoek is gebruik gemaakt van onderzoekmethodes die bij sociale wetenschappen gebruikelijk zijn. Het veldonderzoek is verricht als een ‘complete participant’ (tijdens de reis naar Kirman met de supporters), ‘participant-as-observer’ (een paar supporters wisten van mijn onderzoek), ‘observer-as-participant’ (de interviews) en als een ‘complete observer’ (de observatie naar de supporters tijdens de
wedstrijden).3 Het aannemen van deze rollen was bedoeld om een beeld te krijgen bij
~ 8 ~
de gevoelens en gedachten van de supporters (emic) om deze vervolgens (wetenschappelijk) te toetsen met een blik van buiten (etic). Deze werkwijze vormt de kern van de scriptie.
De hoofdvraag van het onderzoek is: ‘Wat voor betekenis heeft de voetbalclub Tractor Sazi sinds zijn promotie naar de hoogste divisie in 2009 voor zijn Azerbeidzjaans-Turkse supporters in Iran?’ Hierbij zullen twee deelvragen helpen met het onderbouwen van het antwoord op de hoofdvraag. De eerste heeft een ‘emic benadering’ en stelt de vraag waarom een deel van de supporters van Tractor Sazi de voetbalclub als onderdeel van de Azerbeidzjaans-Turkse identiteit in Iran naar voren willen brengen. De tweede deelvraag heeft een ‘etic benadering’ en geeft antwoord op de vraag welke omstandigheden in Iran er voor zorgen dat Tractor Sazi steeds belangrijker lijkt te worden voor de Azerbeidzjaans-Turkse identiteit in Iran.
Het onderzoek is interessant omdat het te maken heeft met een etnische spanning tussen de Azerbeidzjaanse Turken en de Perzen waarover in de media in Nederland en Europa weinig te horen en te lezen is. De Azerbeidzjaanse Turken willen meer vrijheden en lijken hun wensen uit te drukken op de tribunes van het stadion in Tabriz. De voetbalclub Tractor Sazi lijkt uit te groeien als een ‘vaandeldrager’ en ‘voorloper’ van deze wensen van de Azerbeidzjaanse Turken.
De bovengenoemde vragen zullen in vier hoofdstukken beantwoord worden. In hoofdstuk 1 richt het onderzoek zich tot de historie van Azerbeidzjaanse Turken in Iran
met een nadruk op politieke ontwikkelingen in de 20e eeuw. Dit is belangrijk om vast
~ 9 ~
zal de basis van het antwoord vormen op de eerste deelvraag. In hoofdstuk 4 zal onderzocht worden welke omstandigheden in Iran ervoor lijken te zorgen dat Tractor Sazi een betekenis krijgt voor de Azerbeidzjaans-Turkse identiteit in Iran. Dit hoofdstuk vormt de basis van het antwoord op de tweede deelvraag. Dit hoofdstuk zal dus de bevindingen in hoofdstuk 1 deels vergelijken met de huidige situatie in Iran. Tot slot zal het onderzoek zich afsluiten met een conclusie die een antwoord zal geven op de deelvragen en de hoofdvraag.
Dit onderzoek is van belang omdat het misschien een nieuw fenomeen in Iran onderzoekt. Hierover is weinig wetenschappelijke onderzoek verricht. Het fenomeen, namelijk de rol van een voetbalclub als ‘vaandeldrager’ bij de ‘bewustwording’ van een minderheid is zeer interessant omdat het te maken lijkt te hebben met (regionaal) nationalisme en separatisme die zich niet afspelen op de slagvelden maar op de voetbalvelden van Iran.
Toelichting enkele termen
In het onderzoek is er voor gekozen om de Turkssprekende bevolking (die vooral) ten noordwesten van Iran woont aan te duiden als ‘Azerbeidzjaanse Turken’. Hoewel de termen ‘Azeri’ of ‘Azerbeidzjaniër’ minstens zo gangbaar zijn, is er voor gekozen om deze termen totaal te mijden. Dit omdat de overgrote deel van de lokale bevolking de termen incorrect en (soms) manipulatief vindt. Het overgrote deel van de lokale bevolking noemt zich ‘Turk’ en om zich te scheiden van andere Turken noemen ze zich ‘Azerbeidzjâni/Azerbeidzjaanse-Turk’. Voor het onderzoek leek de laatstgenoemde de meest gebruikelijke.
1.
De historie van de Azerbeidzjaanse Turken
4:
De omstandigheden die zorgen voor het fenomeen
'Tractor-supporters'
2.
Voetbal, identiteit, rivaliteit: Een kijk op Iran en Tractor
3:
Hoe de supporters van Tractor zich presenteren en onderscheiden Wat betekent
~ 10 ~
Met de termen ‘Iraanse Turken’ of ‘de Turken in Iran’ worden alle minderheden in Iran bedoeld die een Turkse taal of dialect spreken. Hierbij moeten we onder andere denken aan de Azerbeidzjaanse Turken, Turkmenen (ten noordoosten van Iran, Khorasan), Qasjqâî’s, Khorasaanse Turken, Kazachen, de Khalaj’s en alle subgroepen behorende tot deze minderheden. Verder is het zo dat behalve de laatste twee groepen alle opgesomde Turkse minderheden in Iran oorspronkelijk behorende zijn tot de Turkmeense/Oghuzische stammen.
De term ‘Azerbeidzjan’ kan soms refereren aan de onafhankelijke staat in de Kaukasus. Echter kan het zo zijn dat de term refereert aan ‘Zuid-Azerbeidzjan’ of ‘Iraans-Azerbeidzjan’ dat bestaat uit de Iraanse
provincies ‘Oost-Azerbeidzjan’, ‘West-Azerbeidzjan’, ‘Ardabil’, ‘Zanjan’ en deels ‘Qazvin’ en ‘Hamadan’. (Zie de kaart hiernaast.) In de eerste vier provincies (donkerrood op de kaart) behoren de Azerbeidzjaanse Turken tot de meerderheid.
Voor de naam van de voetbalclub dat in veel verschillende
vormen naar het Nederlands
~ 11 ~
(...) Bir uçaydım bu çırpınan yelinən, Qovuşaydım dağdan aşan selinən, Ağlaşaydım uzaq düşən elinən. Bir görəydim ayrılığı kim saldı, Ölkəmizdə kim qırıldı, kim qaldı. (...) Zou ik maar vliegen met deze bibberende wind Zou ik me maar herenigen met de stroming vanuit de bergen Zou ik maar huilen met het ver weg gelegen land Zou ik maar zien wie voor de scheiding heeft gezorgd
Wie gesneuveld is in ons land en wie overgebleven is4
~ 12 ~
1. DE HISTORIE VAN DE AZERBEIDZJAANSE TURKEN IN IRAN
In dit hoofdstuk zal de historie van de Azerbeidzjaans-Turkse aanwezigheid in Iran
uiteengezet worden met nadruk op de ontwikkelingen in de 20e eeuw. Deze schets is
belangrijk omdat het duidelijk kan maken wat er wel en niet veranderd is aan de omstandigheden (de context van het onderwerp) en de houding van de Azerbeidzjaanse Turken in vergelijking met de jaren voor 2006. In 2006 waren er grote demonstraties georganiseerd door de Azerbeidzjaanse Turken om racisme in Iran te protesteren. Deze vergelijking is essentieel omdat het bij zal dragen aan het vaststellen van wat er wel en niet aan de context is veranderd. Of de houding van de Azerbeidzjaanse Turken, oftewel hoe zij reageren op de omstandigheden in Iran, is veranderd en of dit de populariteit van Tractor onder de Azerbeidzjaanse Turken beïnvloedt komt ook ter sprake.
1. 1. Algemeen en demografische gegevens
Hoewel het aantal van de Azerbeidzjaanse Turken in Iran moeilijk te bepalen is, kan het gerust gezegd worden dat er meer Azerbeidzjaanse Turken in Iran wonen dan in de
onafhankelijke staat Azerbeidzjan in het noorden dat 9.6 miljoen inwoners telt.5 Over
het aantal Azerbeidzjaanse Turken in Iran bestaan verschillen waarbij de cijfers variëren
van 9 tot 31 miljoen.6 Het is niet moeilijk om te raden dat de uitersten gekleurde cijfers
zijn. Het verschil ontstaat deels door de criteria die de onderzoekers hanteren. Hierbij is het wel of niet spreken van een taal één van de criteria. Andere cijfers ontstaan wanneer er gekeken wordt naar (etnische) afkomst terwijl er misschien gekeken moet worden hoe de inwoners van Iran zichzelf etnisch definiëren. Maar ook dit zou een onnauwkeurig beeld geven omdat er te maken is met geassimileerde Turken die misschien later uit frustratie zich anders zouden definiëren. Dit alles maakt duidelijk dat het moeilijk is om Azerbeidzjaanse Turken te definiëren.
Hoe dan ook los van de uitersten vinden de meeste onderzoekers dat het percentage van Azerbeidzjaanse Turken in Iran tussen de 15% tot 25% van de Iraanse
5 CIA Factbook ‘Azerbaijan’ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html geraadpleegd op 30 mei 2014.
~ 13 ~
bevolking ligt. Dit betekent dat er in Iran tussen de 13 tot 21 miljoen Azerbeidzjaanse
Turken leven.7
Wanneer we spreken over Azerbeidzjaanse Turken in Iran hebben we het over een minderheid die een grote rol heeft gespeeld (en nog speelt) in de historie, economie
en de politiek van Iran.8 Het moet niet vergeten worden dat wanneer we spreken over
Azerbeidzjaanse Turken, dat we ook te maken hebben met grote aantallen sterk
geassimileerde Azerbeidzjaniërs in Teheran en Qom.9 Minstens één derde van de
inwoners in Teheran zijn Azerbeidzjaanse Turken.10 Hierbij moet onderstreept worden
dat de Turken in Teheran het Turks veel minder beheersen en spreken dan de
Azerbeidzjaniërs in Zuid-Azerbeidzjan.11 De assimilatie geldt trouwens ook voor de
Azerbeidzjaans-Turkse elite in het leger, economie en de politiek van het land.12
Geforceerde migratie, centralisatie van macht en de urbanisatie van nomadische stammen heeft ervoor gezorgd dat Azerbeidzjaanse Turken in grote aantallen trokken naar de grote steden, met name Teheran, en inmiddels daar de lokale economie overheersen. De snelle urbanisatie na de Tweede Wereldoorlog zorgde er zelfs voor dat
het aantal Azerbeidzjaanse Turken in Teheran groter werd dan in Tabriz.13
Hoewel sommige delen van Iraans-Azerbeidzjan onderontwikkeld is, zijn de
Azerbeidzjaanse Turken in vergelijking met andere minderheden welvarend.14 Tevens
zijn de Azerbeidzjaanse Turken, in tegenstelling tot de Turken van Turkije, net als de Perzen sjiitisch en kunnen in dat opzicht als een onderdeel van de meerderheid in Iran kunnen gezien worden.
1. 2 Van de komst van de Turken naar Iran tot de 18e eeuw
Enkele Azerbeidzjaanse wetenschappers claimen dat Azerbeidzjan een pre-Indo-Europese geschiedenis kent en dat het gebied eerder Turks was. Zo zouden Zoroaster
7 Ibidem.
8 Rasmus Christian Elling ‘Minorities in Iran: Nationalism and ethnicity after Khomeini’ (New York e.a. 2013) 29.
9 Ibidem 64 en Emil Souleimanov, Kamil Pikal en Josef Kraus ‘The rise of nationalism among Iranian Azerbaijanis: A step toward Iran’s disintegration?’ Middle East review of international affairs 17 (2013) 71-91 aldaar 72.
10 Rasmus Christian Elling ‘Minorities in Iran’ 151.
11 Volgens een onderzoek uit 2007 sprak 53% van de Turken in Teheran alleen in het Turks met zijn of haar partner. 41% van de ondervraagden sprak alleen in het Perzisch. Met de kinderen spraken 19% van de ouders alleen in het Turks tegenover 65% ouders die in het Perzisch spraken. 13,5% procent van de ondervraagden gaf aan dat hun kinderen met ze alleen in het Turks spraken. Communicatie door de kinderen alleen in het Perzisch besloeg zo een 59,5%. Als we deze resultaten vergelijken met de Armenen in Teheran die in alle gevallen 100% Armeens spraken wordt de omvang van de assimilatie duidelijk. Ali Kafkasyali ‘Iran Türkleri’ (De Turken van Iran, Istanbul 2010) 155.
12 Ibidem 73.
13 Touraj Atabaki ‘From multilingual empire to contested modern state’ in: Homa Katouzian en Hossein Shahidi ‘Iran in the 21st century: Politics, economics & conflict’ (Londen en New York, 2008) 53.
~ 14 ~
en Babak Khorramdin Turks zijn. Dit in tegenstelling tot wat de Perzen beweren over
het Indo-Europese ‘Azeri’ volk die de oorspronkelijke bewoners zouden zijn.15 In deze
parallel wordt de legendarische vijand van de Perzen, de Toeraniërs en hun vorst Afrâsiyab, uit de Sjahnâma van Firdowsî, een vorstenspiegel waarin de Perzische heersers tot de Arabische overheersing verhaald worden, gezien als de legendarische
Turks/Scytische koning Alp Er Tunga.16
De Turkssprekende stammen kwamen in de 6e eeuw aan de grens van de Iraanse
Plateau.17 Vanaf de 7e eeuw na Christus werden Turkssprekende groeperingen in
Azerbeidzjan waargenomen. De eerste Turkse dynastie in Iran was het Ghaznaviedenrijk
die in de 11e eeuw was ontstaan. Later werd het gebied gedomineerd door de Seltjoekse
Turken die grote aantallen Turkse stammen, via Iran, naar de Kaukasus en Anatolië hadden gebracht. Na de Mongoolse overheersing kwam Iran onder de controle van de
Turkse Timuridenrijk.18 In de 14e eeuw stichtten de Aqqoyunlu en Karakoyunlu
Turkmenen twee staten rondom Azerbeidzjan. Turkmenen die van Anatolië teruggingen naar Azerbeidzjan stichten het Safavidenrijk. Met enkele tussenpozen duurde de Turkse
heerschappij in Iran tot het jaar 1925.19
Het Safavidenrijk ontwikkelde zich eerst in Ardabil als een soennitische
soefi-gemeenschap.20 Later, met de komst van de sjiitische doctrine uit Anatolië, werd het
sjiitisch. De hoofdstad werd al snel Tabriz. Na Tabriz werd Qazvin, met zijn Turks-Perzische compositie, de hoofdstad. Daarna volgde Isfahan die een meerderheid had
aan een Perzischsprekende bevolking.21 Wat de Safavidische Turkmenen scheidde met
hun etnische (linguïstieke) verwanten, de Osmanen en de Oezbeken, was hun religie. Zij behoorden namelijk tot de ‘kizlibasj’ (lett: roodhoofd, sjiitische) Turkmenen
waardoor hun strijd met hun buren ook religieuze motieven kreeg.22 De Turkse
Afsjariden-dynastie regeerde het land van 1735 tot 1748. Zij werden gevold door een niet-Turkse Zand-dynastie die hun macht behield tot de machtsovername door de
Turkse Kadjaren in 1796.23
15 Rasmus Christian Elling ‘Minorities in Iran’ 32 en 184. 16 Ali Kafkasyali ‘Iran Türkleri’ 48-49.
17 Elton L. Daniel ‘The history of Iran’ (Westport en Londen 2001) 13. 18 Recep Albayrak ‘Türklerin Irani I’ 69.
19 Rasmus Christian Elling ‘Minorities in Iran’ 30.
20 Nikki R. Keddie ‘Iran and the Muslim World’ (New York 1995) 161. 21 Touraj Atabaki ‘From multilingual empire’ 42.
~ 15 ~
1. 3 Het bewind van de Kadjaren (1796-1925)
In 1848 zorgde de ontevredenheid in het land voor een opstand in Khorasan. Koerden, Turkmenen en Perzen in de regio verzetten zich tegen de uitsluitend sjiitisch Azerbeidzjaans Turkse leger van de Kadjaren. Ook in de Azerbeidzjaanse steden als Tabriz en Zanjan was er ontevredenheid. De opstandelingen pleitten voor sociale en
economische hervormingen.24 Het waren de Azerbeidzjaanse Turken die het meest
profiteerden van de vroege moderniseringen in Iran. De eerste scholen naar Westers-model werden bijvoorbeeld geopend in Tabriz. De stad dat in deze periode ook had
gediend als de stad van de kroonprinsen.25
Vanaf 1906 speelde Tabriz en Zuid-Azerbeidzjan een prominente rol tijdens de Constitutionele Revolutie in Iran die pleitte voor de komst van een parlement en een grondwet. De reden waarom Tabriz een belangrijke rol speelde kwam omdat de stad economisch beter gemoderniseerd was dan andere gebieden van Iran. Door de internationale handel met het Osmaanse Rijk en Turkssprekende gebieden in Rusland, waarvan ze nieuwe wapens kochten, maakten ze ook kennis met nieuwe ideeën. Azerbeidjaanse Turken in Iran begonnen zelfs socialistische ideeën te prediken die ze
hadden geleerd in de Kaukasus.26 Constitutionele kranten in het hele land werden
beïnvloed door een socialistische krant in Azerbeidzjan: ‘Mollah Nasreddin’, een humoristisch figuur in de Turkse folklore, dat in de Kaukasus werd gepubliceerd tussen 1906 en 1931. De krant had een antifeodale, antigeestelijke houding en was tegen
panislamisme en panturkisme.27
Het was de Azerbeidzjaanse Turk Sattar Khan die de nieuwe ‘Köroghloe’ van
Azerbeidzjan was geworden. Hij dwong met zijn leger de revolutie af.28 Hij verzond in
1908 telegrammen naar andere Iraanse steden met de mededeling die bekend maakte dat ‘de natie van Azerbeidzjan’ de soevereiniteit van Mohammed Ali Sjah niet erkende. Tevens was dit de eerste keer waarin er gesproken werd over een natie in Azerbeidzjan.
24 M. Reza Ghods ‘Iran in the twentieth century: A political history’ (Boulder en Londen 1989) 15. 25 Ibidem 18-19.
26 Nikki R. Keddie ‘Modern Iran: Roots and results of Revolution’ (Update editie, New Haven en New York 2006) 69. 27 M. Reza Ghods ‘Iran in the twentieth century’ 29.
~ 16 ~
Tijdens deze gebeurtenis begonnen de publicaties in Iraans-Azerbeidzjan over
(historische) bewustzijn ook te groeien.29
De revolutionairen, die door de royalisten omsingeld waren in Tabriz, vreesden de interventie van Rusland en Groot-Brittannië in het voordeel van de sjah. Echter schoten de Russen hun te hulp en marcheerden de revolutionairen in Tabriz met de
Russen naar de hoofdstad.30 Toch kwam mede door de politieke en militaire acties van
Rusland en Groot-Brittannië de Constitutionele Revolutie tot zijn eind in 1911.31
Tijdens de Eerste Wereldoorlog viel het Osmaanse leger Noord-Azerbeidzjan binnen omdat Russische troepen in dat gebied waren gestationeerd. Iran had zich neutraal verklaard maar leek tussen twee vuren komen te staan. De Russen dreigden met het
bezetten van Teheran.32 Inderdaad de Russen en Britten begonnen met een offensief in
Iran. Aan het eind van 1917 was bijna heel Iran onder controle van de Britten en de Russen. Alleen de nomadische Qasjqâî Turken hadden de strijd tot 1918 niet
opgegeven.33
Na de oorlog ontstond in Iraans-Azerbeidzjan een democratische beweging die pleitte voor hervormingen bedoeld voor Iran in het geheel. Het land werd gecontroleerd door de Britten die macht uitoefenden op de Iraanse heersers. De Britse
overmacht werd echter op proef gesteld door onder andere Iraans-Azerbeidzjan.34 De
Sovjet Unie creëerde en ondersteunde procommunistische fracties in Iran die vooral in
Zuid-Azerbeidzjan het sterkst waren.35
Een belangrijke ontwikkeling onder de Kadjaren was de opstand van Mohammed Khiyabani (1880-1920). Khiyabani, een Azerbeidzjaanse Turk, was tegen elke vorm van buitenlandse inmenging in Iran. Tevens pleitte hij ervoor om de constitutie in praktijk te brengen. Hij was van mening dat Azerbeidzjan was benadeeld en de beloofde hervormingen (bijvoorbeeld instelling van autonome eenheden) van de
Constitutionele Revolutie niet waar werden gemaakt.36 Dit vormde zijn reden om een
alternatieve staat te vormen in Tabriz tegen de centrale regering in Teheran. In 1920 werd de opstand onderdrukt waarbij Khiyabani om het leven kwam in Tabriz. Hoewel
29 Ibidem 40-41.
30 Nikki R. Keddie ‘Iran and the Muslim World’ 78. 31 Elton L. Daniel ‘The history of Iran’ 125-127.
32 Homa Katouzian ‘Iran: politics, history and literature’ (Londen en New York, 2013) 210-211. 33 Nikki R. Keddie ‘Modern Iran’ 74.
34 Ibidem 75.
~ 17 ~
de beweging van Khiyabani gebaseerd was op een regio is het moeilijk te zeggen dat hij separatistische tendensen had. Hij was tegen buitenlandse inmenging in Iran. Tevens wilde hij niet een onafhankelijke staat in Iraans-Azerbeidzjan maar wilde ervoor zorgen
dat de beloftes van de Constitutionele Revolutie in praktijk werden gebracht.37 Hij
hernoemde Azerbeidzjan als ‘Azadistan’ (Vrije land) en zorgde voor economische successen. Hij maakte echter wel profijt van het groeiende nationale sentimenten onder
de Turken in Iran die zich onderdrukt voelden door de Perzische staat.38
De gebeurtenissen tijdens de Constitutionele Revolutie waarbij voor het eerst ‘de natie van Azerbeidzjan’ gebruikt werd door Sattar Khan en de ontwikkelingen tijdens de opstand Mohammed Khiyabani na de Eerste Wereldoorlog maken duidelijk dat een nationaal bewustzijn onder de Azerbeidzjaanse Turken was begonnen. Het is dus de
eerste twee decennia van de 20e eeuw waarin een nationale identiteit onder de
Azerbeidzjaanse Turken zich begon te ontwikkelen.
1. 4. Het bewind van Reza Pahlavî (1925-1941)
De nieuwe sjah Reza Pahlavî voerde hervormingen door naar voorbeeld van de hervormingen van Mustafa Kemal Atatürk in Turkije. Hierbij gingen de hervormingen gepaard met een nationalistisch beleid dat de minderheden in het land benadeelde. Reza Sjahs beleid van Iranisering (van de cultuur in Iran) had negatieve gevolgen onder de Azerbeidzjaanse Turken. Reza Sjah profileerde zich als de opvolger van het pre-islamitische Perzische Rijk. Na een lange periode zat er weer een heerser op de Iraanse
troon die ook ‘puur Iraans’ was.39
Deze profilering ging gepaard met de zuivering van het moderne Perzisch van Arabische en Turkse woorden die ongeveer 40% uitmaakten van de moderne Perzische taal. Verder, de best opgeleide noordelijke provincies (Azerbeidzjan) leden het zwaarst aan in Teheran geconcentreerde hogere educatie. Educatie, publicatie en het spreken van Azerbeidzjaans-Turks in het openbaar werden verboden. De Azerbeidzjaanse Turken werden uitgesloten van administratieve werkzaamheden. Tegen Azerbeidzjaanse studenten die Turks spraken werd zelfs fysiek geweld gebruikt. De Azerbeidzjaanse Turken hadden het gevoel dat ze werden behandeld als tweederangs
37 Homa Katouzian en Hossein Shahidi ‘Iran in the 21st century: Politics, economics & conflict’ (Londen en New York, 2008) 50-51.
38 Nikki R. Keddie ‘Modern Iran’ 77.
~ 18 ~
Iraniërs die door hoge functionarissen ‘ezels’ werden genoemd.40 Ondanks de
geassimileerde Turken werd er gespot met de Azerbeidzjaanse Turken in Iraans populaire cultuur. Volgens de Iraans populaire cultuur zijn de Azerbeidzjaanse Turken dom en onwetend. Er werd gespot ober het Perzisch met een Azerbeidzjaans accent. De term ‘tork’ (Turk) wordt geassocieerd met misgeplaatste en overdreven trots die vaak
samengaat met de ‘tork-e-khar’ (ezel Turk).41
Na de Tweede Wereldoorlog werd het beleid van Iranisering sterker doorgevoerd. Azerbeidzjan werd bewust niet opgeknapt waardoor veel Azerbeidjaanse
Turken migreerden naar Teheran.42 Op economisch gebied streefde de hoofdstad van
het koninkrijk Teheran de Azerbeidzjaanse Tabriz voorbij omdat al het handel van Iran
door de sjah gecentraliseerd werd in de hoofdstad.43
Tijdens het bewind van Reza Pahlavî ontstonden oproeren tegen de staat. Azerbeidzjan was één van deze gebieden. Dit oproer werd tevens goedgekeurd door
de communistische Tudeh-partij in Tabriz die zeer sterk was in Iraans-Azerbeidzjan.44
1. 5. Het bewind van Mohammed Reza Pahlavî (1941-1979)
Het was Jafar Pisjevari (1893-1947), een marxist-leninist en later de stichter van de Azerbeidzjaans Democratische Partij in 1945, die pleitte voor ten minste zelfdeterminatie in de vorm van autonomie en (misschien) zelfs een onafhankelijke staat. Hij zocht en hoopte voor steun van de Sovjet-Unie en ontving het ook. Met
behulp van gewapende vrijwilligers nam hij de macht in Iraans-Azerbeidzjan over.45 De
Azerbeidzjaanse Turken kwamen op voor hun democratische rechten zoals het gebruik
van hun moedertaal in scholen en officiële instellingen.46 Het opknappen van
Azerbeidzjan was een ander doel. Pisjevari was van mening dat, zelfs als Azerbeidzjan niet bewust achter gesteld was, een beweging voor autonomie in de regio zou ontstaan omdat de regio volgens hem zijn eigen taal, gewoontes, historie en nationale identiteit had.47
40 Recep Albayrak ‘Türklerin Irani I’ 103. 41 Rasmus Christian Elling ‘Minorities in Iran’ 64. 42 M. Reza Ghods ‘Iran in the twentieth century’ 107-110. 43 Ibidem 101.
44 Homa Katouzian en Hossein Shahidi ‘Iran in the 21st century’ 2.
45 Ervand Abrahamian ‘A history of modern Iran’ (Cambridge e.a. 2008) 111. 46 M. Reza Ghods ‘Iran in the twentieth century’ 123.
~ 19 ~
De autoriteiten in Iran hadden het gevoel dat de Sovjet-Unie Iraans-Azerbeidzjan wilde annexeren en het gebied wilde verenigen met het Azerbeidzjan van de Sovjet-Unie. In 1945 riep Pisjevari zijn autonome regering in Iraans-Azerbeidzjan uit. De zogenaamde ‘Azerbeidzjaanse Crisis’ was begonnen. Dit betekende ook het begin van
de Koude Oorlog.48 Het lukte de centrale regering in Iran bijna precies een jaar na de
uitroeping door Pisjevari van autonomie in de regio om een einde te maken aan de
autonome regering.49
De ‘Azerbeidzjaanse Crisis’ was volgens Iraanse autoriteiten een vervolg van Vrede van Turkmentsjai (1828), die een einde maakte aan de Iraans-Russische oorlog, waarbij Iran grote delen in de Kaukasus af moest staan aan de Russen. Ook in dit geval moet er voorzichtig gedaan worden met het bestempelen van het initiatief van Pisjevari als een separatistische beweging. Iraans-Azerbeidzjan, en in het bijzonder de stad Tabriz, was altijd al zeer belangrijk geweest in politieke ontwikkelingen in Iran. Tijdens de
Constitutionele Revolutie begin 20e eeuw speelde de stad een hoofdrol. Gelegen aan
de grens met Rusland en het Osmaanse Rijk was Tabriz open voor nieuwe ideeën uit het Westen. De strijd kan gezien worden als de onophoudende twist tussen de machtige
periferie en de centrale macht.50 Dat er weinig sprake was van separatisme is ook bekend
en duidelijk gemaakt door Pisjevari zelf. Hij maakte bekend dat Azerbeidzjaniërs een
onderdeel wilden blijven van Iran maar hun gewonnen rechten niet wilden afstaan.51
Hij vormde een inspiratiebron voor de Turkmenen in het oosten van het land.52
Na de Tweede Wereldoorlog begon de Mohammed Reza Sjah met een bloedig offensief tegen de communistische Tudeh-partij en volgens hem separatistische
bewegingen in het noordwesten van het land.53 De Tudeh-leden in Tabriz stonden
achter de beweging terwijl de Tudeh-leden in Teheran de ontwikkelingen in het
noordwesten van het land afkeurden.54 De aanwezigheid van Sovjet-Unie dwong de
sjah om zich aan te sluiten bij het Westen. De Verenigde Staten gaf een ultimatum uit aan de Sovjet-Unie en dreigde met het vuren van een atoombom als de Sovjettroepen
Iran niet binnen 48 uur zouden verlaten.55 De Sovjet Unie, die met een geheime
48 Ali M. Ansari ‘Modern Iran: The Pahlavis and after’ (2e editie, Harlow e.a. 2007) 118. 49 Touraj Atabaki ‘From multilingual empire’ 50-53.
50 Ali M. Ansari ‘The politics of nationalism in modern Iran’ (New York e.a. 2012) 121-122. 51 Idem ‘Modern Iran’ 112.
~ 20 ~
overeenkomst de rechten van de verwerking van aardolie in Zuid-Azerbeidzjan had gekregen van de sjah, trok zich terug waardoor de sjah zijn macht in het gebied kon herstellen. Pisjevari zocht ondertussen toenadering tot Turkije en zag een vereniging
met Turkije als een serieuze optie.56
De sterke afkeer van Pisjevari-sympathisanten in Iraans-Azerbeidzjan, het centrum van linkse inspanningen na de Tweede Wereldoorlog, van de centrale macht had verschillende redenen. Het gebied betaalde meer belasting dan de investeringen die werden ontvangen. Het was verboden om Azerbeidzjaans-Turks te onderrichten en te gebruiken in officiële afhandelingen. Er was een afkeer tegen de gedwongen Iranisering
onder de bevolking.57 Na het einde van het initiatief van Pisjevari in 1946 ging
Azerbeidzjan sterk achteruit waardoor de bevolking daarna openlijk zijn terugkeer begon te wensen. De universiteit en de scholen die hij stichtte zijn nu nog steeds in het
gebruik.58
Deze actie van Pisjevari was in het begin duidelijk een reactie tegen centralisatie van macht en daar aan verbonden ‘Perzische’ beleid. Nationalisme of ten minste regionalisme was duidelijk aanwezig. Het was echter een andere Azerbeidzjaanse Turk, de historicus Ahmed Kasravi (1890-1946), die met zijn ideeën een offensief was begonnen tegen Turks nationalisme in Iran. Hij zag elke vorm van decentralisatie als een grote dreiging tegen Iran. Volgens hem was Azerbeidzjan ‘het centrum van Iraans patriottisme’. De lokale bevolking was tevens Iraans die door de Mongoolse
heerschappij het Turks had overgehouden.59 Dit kwam volgens hem omdat het Turks
een ‘zeer simpele en makkelijke’ taal zou zijn. Het was de taal van een gewelddadige
bezetter die onderontwikkeld was in vergelijking met de hoge Perzische cultuur.60
In deze periode werd in de jaren 1960 en 1970 de ideeën van een Iraanse nationalist van Azerbeidzjaans-Turkse afkomst zeer essentieel. De uiteenzettingen van Ahmed Kasravi, die van mening was dat de Azerbeidzjaniërs oorspronkelijk familie zouden zijn van de Perzen, vonden hun weerklank onder goed opgeleide middenklassers die hadden geprofiteerd onder de Pahlavî-dynastie en onder
intellectuelen en schrijvers na hem.61
56 Ali Kafkasyali ‘Iran Türkleri’ 86-87.
57 Nikki R. Keddie ‘Iran and the muslim world’ 111. 58 M. Reza Ghods ‘Iran in the twentieth century’ 175-177. 59 Ali M. Ansari ‘Modern Iran’ 109-111.
60 Rasmus Christian Elling ‘Minorities in Iran’ 130.
~ 21 ~
Dit betekent dus dat er onder Azerbeidzjaanse Turken verschillen van meningen waren over hun afkomst. Dit ging gepaard met uiteenlopende ideeën over autonomie of separatisme. Van de ene kant waren er Azerbeidzjaanse Turken die pleitten voor ten minste autonomie aan de andere kant waren er Azerbeidzjaanse Turken die een kader vormden voor het Perzische nationalisme.
1. 6. De Islamitische Revolutie in Iran
Tijdens de aanloop naar de Islamitische Revolutie in Iran ontstonden er tientallen protesten, geleid door studenten, in de grote steden van Iran. De meest bloedige protesten speelden zich af in Tabriz (februari 1978) omdat de politie daar hardhandig optrad. De protesten in Tabriz waren intenser omdat ideeën die de wens van een autonomie voedden zoals de gedachte dat centrale regering bewust het gebied had verwaarloosd een rol speelden. Volgens sommige bronnen stierven hierbij ongeveer
honderd mensen en werden er meer dan zestig mensen gearresteerd.62
Ondertussen groeide de onenigheid tussen de Azerbeidzjaans-Turkse geestelijke Mohammed Kazem Sjariatmadari (1905-1986), een invloedrijke ayatollah, en Ruhollah Khomeini (1902-1989) omdat de eerste voorstander was van een terugkeer naar een constitutionele staat. Uiteindelijk kozen de meeste religieuze studenten zowel in
Iraans-Azerbeidzjan als heel Iran de kant van de radicale geestelijken.63 De aanhangers van
Khomeini namen de macht over door Iraans-Azerbeidzjan (deels) autonomie te
beloven.64 Sjariatmadari vond dat eenzelfde ontwikkeling ook het recht was van zijn
Turkmeense broeders.65
Ayatollah Khomeini maakte bekend dat geen enkele bevolkingsgroep in Iran als ‘minderheid’ beschouwd kon worden. Volgens hem was deze benaming volgens de islam niet toepasselijk. Allen waren elkaars ‘broeders’. Hij keurde alle vormen van nationalisme (in het bijzonder paniranisme en panturkisme) af. Dit had deels te maken met het feit dat er opstanden waren geweest in Koerdistan en Turkmensahra (door linkse Turkmenen aan de grens met Turkmenistan) gevolgd door een oproer in
Iraans-Azerbeidzjan tot 1980.66
62 Nikki R. Keddie ‘Iran and the muslim world’ 228-229. 63 Michael Axworthy ‘Revolutionary Iran’ 104-105. 64 Nikki R. Keddie ‘Iran and the muslim world’ 249. 65 Ali Kafkasyali ‘Iran Türkleri’ 93.
~ 22 ~
Hoewel de Azerbeidzjaanse Turken met hoop keken naar de ontwikkelingen, omdat het gebruik van Azerbeidzjaans-Turks versoepeld werd en ze hadden bijgedragen aan de terugkeer van Khomeini naar Iran, verloor ‘hun’ geestelijke de strijd tegen Khomeini. Sjariatmadari, die de hoogste geestelijke tijdens de afwezigheid van Khomeini was, wilde dat geestelijken zich buiten de politiek moesten houden. Khomeini vond een inmenging in politiek geen probleem. Sjariatmadari was geen voorstander van een ‘onmiddellijke verandering’ en executies en sprak over de vrijheid van meningsuiting en
de rechten van de minderheden.67 Tevens had Sjariatmadari bekend gemaakt dat de
belofte van Khomeini aanhangers over autonomie onwaar was.68 Tijdens deze
ontwikkelingen werd het huis van Sjariatmadari in Qom aangevallen waardoor er in
Tabriz een opstand ontstond tegen Teheran.69 Khomeini zag de ontwikkeling in
Azerbeidzjan als een complot van de Verenigde Staten.70
1. 7. Na de Islamitische Revolutie: de jaren 1980
Ondanks het oproer tot 1980 in Zuid-Azerbeidzjan is het opmerkelijk dat separatistische bewegingen in Zuid-Azerbeidzjan na de Islamitische Revolutie ophield. Dit had waarschijnlijk te maken met de Iran-Irak Oorlog in de jaren 1980 die gepaard ging met de groei van een sjiitische bewustzijn in Iran. Het waren zelfs de Turkse sjiieten in Iran die tijdens de oorlog vooraan liepen. Na de afloop van de oorlog kan het gezegd worden dat de spanningen tussen Iran en zijn minderheden langzamerhand weer
tevoorschijn kwamen.71 De oorlog die een bindende factor was voor de
bevolkingsgroepen in Iran was namelijk afgelopen.
Ali Khamenei, een Azerbeidzjaanse Turk, is sinds de dood van Khomeini in 1989 de ‘rahbar’ oftewel ‘gids’ de Hoogste (Religieuze) leider van Iran. Hij was tussen de jaren 1981 en 1989 de president van de Islamitische Republiek Iran. Zijn dorpsgenoot
Mir-Hossein Mousavi was in deze periode premier.72 Het is mogelijk dat deze
invloedrijke personen hebben bijgedragen aan de loyaliteit van de Azerbeidzjaanse Turken aan de Islamitische Republiek in de jaren 1980.
67 Elton L. Daniel ‘The history of Iran’ 193. 68 Nikki R. Keddie ‘Iran and the muslim world’ 249. 69 John W. Parker ‘Persian dreams’ 15.
70 Elton L. Daniel ‘The history of Iran’ 193. 71 Ibidem 55-56.
~ 23 ~
In de Sovjet-Unie werden wel uitspraken gedaan, door bijvoorbeeld Haydar Aliyev (1923-2003) de leider van de Azerbeidzjaans Communistische Partij en de latere president van de onafhankelijke Azerbeidzjan, die pleitten voor een toenadering (op cultureel en intellectueel vlak) tussen Noord- en Zuid-Azerbeidzjan. Dit werd door de
Iraanse media beschouwd als een expansionistische dreiging.73 In 1989 openden de
Azerbeidzjaanse Turken de grens en werden één met hun familieleden in het noorden.74
1. 8. De jaren 1990 en het begin van ‘een ontwaking’?
In de jaren 90 was voor de Azerbeidzjaanse Turken in Iran de onafhankelijkheid van de oude Sovjetstaat Azerbeidzjan een belangrijke ontwikkeling. De president van de nieuwe staat, Ebulfez Elçibey (1938-2000) had panturkse idealen en droomde van een ‘Groot-Azerbeidzjan’. Hoewel zijn oproep weinig weerklank vond onder de Azerbeidzjaanse Turken in Iran groeide in Iraans-Azerbeidzjan wel de vraag naar culturele rechten zoals de erkenning van het Azerbeidzjaans-Turks als een officiële taal in Zuid-Azerbeidzjan. Parallel met deze vraag begonnen de publicaties in het
Azerbeidzjaans-Turks te groeien.75
Iran had destijds gekozen voor een strategische samenwerking met Rusland. De ondersteuning van de sjiitische Noord-Azerbeidzjaniërs werd hierdoor in het
Karabach-conflict met Armenië verminderd. De Russen stonden namelijk achter de Armenen.76
Het kan zelfs eerder gezegd worden dat tijdens het Karabach-conflict tussen Armenië en Azerbeidzjan in 1992 Iran, uit angst voor panturkisme, de christelijke Armenië heeft gesteund. In 1993 protesteerden Azerbeidzjaanse studenten tegen een onderzoek van de Iraanse staatsmedia naar de omgang met Azerbeidzjaanse Turken. De ‘hoviyat-talab’ (‘identiteit zoekers’, een studentenbeweging onder Azerbeidzjaanse Turken) hadden wensen die varieerden van autonomie tot federatie. Alhoewel de meeste activisten onder hun met vooral een focus op mensenrechten de integriteit van Iran
respecteerden.77
De onafhankelijkheid van (Noord-)Azerbeidzjan had echter ook een andere invalshoek. Sommige Iraanse intellectuelen waren van mening dat het onafhankelijke
73 John W. Parker ‘Persian dreams’ 15. 74 Ali Kafkasyali ‘Iran Türkleri’ 95.
75 Touraj Atabaki ‘From multilingual empire’ 53.
~ 24 ~
Azerbeidzjan herenigd moest worden met ‘het moederland’ oftewel Iran. De Iraanse
regering werd bekritiseerd met het falen in de hereniging van Azerbeidzjan met Iran.78
Eind jaren 1990 hadden bijna alle Azerbeidzjaanse Turken, via schotelantennes voor satellietontvangst, toegang tot de Turkse televisiezenders. De Turkse tv-zenders
droegen bij aan het bewustzijn onder Iraanse Turken van hun Turkse identiteit.79 Als
reactie kwam de Iraanse staat met een tv-zender bedoeld voor Azerbeidzjan met programma’s in het Turks. Verder werden samen met oude Turkse legenden de Azerbeidzjaanse grootheden in de literatuur, zoals de dichter Mehemmed-Hüseyn
Sjahriyâr en sprookjesschrijver Samed Behrengi (1939-1967), herontdekt.80
In 1998 schreven Iraans Turkse intellectuelen een brief aan Mohammed Khatami destijds de president van Iran. Ze eisten dat artikel 15 en 19 van de grondwet in werking gebracht moest worden. Dit hield in dat de regionale (moeder)talen (dus het Turks) ten minste op regionaal niveau officieel in gebruik genomen moest worden. De brief bleef
onbeantwoord.81
1. 9. De jaren na het jaar 2000
Onder het presidentschap van Mohammed Khatami (1997-2005) bereikten de publicaties in het Azerbeidzjaans-Turks in Iran een hoogtepunt. 460 titels werden gepubliceerd die een circulatie hadden van 920 000 kopieën. In totaal verschenen er
78 tijdschriften volledig of deels in het Azerbeidzjaans-Turks.82 Ondanks de vooruitgang
maakten de Azerbeidzjaans-Turkse intellectuelen hun ongenoegen bekend met een open brief aan Khatami. Ze eisten een tv-zender, het recht om educatie in het Azerbeidzjaans-Turks en grotere vertegenwoordiging van Azerbeidzjaanse Turken in de
lokale overheden.83
De groeiende bewustwording van het Turk-zijn had deels te maken met de stereotypes van de Perzen over de Turken. Een voorbeeld hiervan is een karikatuur uit 2006 die gepubliceerd werd door de staatskrant ‘Iran’ waarin een ‘Azerbeidzjaans-Turks
78 John W. Parker ‘Persian dreams’ 53. 79 Ibidem 55.
80 Rasmus Christian Elling ‘Minorities in Iran’ 65. 81 Ali Kafkasyali ‘Iran Türkleri’ 95.
~ 25 ~
sprekende kakkerlak’ te zien was.84 (Zie: Bijlage 4). Op 12 mei 2006 werd tegen deze
karikatuur geprotesteerd in Tabriz, Urmiye en Zanjan gevolgd door de steden Hamadan, Ardabil en zelfs Teheran. De studenten namen hierbij het voortouw. Op 23-24 mei werd er op deze protesten door de politie en de Basij hardhandig gereageerd.
Er kwamen mensen om en massa-arrestaties waren het gevolg.85
De ambtenaren van Azerbeidzjaans-Turkse komaf die hadden deelgenomen aan de protesten werden ontslagen. Verder werd het in de gebieden waar Azerbeidzjaanse Turken woonden verboden om T-shirts te verkopen met beelden of motieven van
wolven.86 Sinds de revolutionaire beweging van Sattar Khan was dit de eerste keer dat
Azerbeidzjaanse Turken in Iran gezamenlijk weerstand boden en gezamenlijk daaronder
leden.87
De protesteerders scandeerden onder andere leuzen als: ‘Haray haray men Türkem’ (Hé hé ik ben Turk), ‘dood aan chauvinisme’, ‘Rus, Pers, Armeen zij zijn de vijand van de Turk’, ‘dood aan apartheid’, ‘lang leve Azerbeidzjan’, ‘de toekomst is van ons, het zal van ons zijn’, ‘vrijheid of de dood’, ‘vrijheid aan de gearresteerden’. De Revolutionaire Garde was van mening dat sommige activisten geëxecuteerd moesten
worden omdat ze separatist, anti-Iraans, anti-islamitisch en panturkist waren.88 Ze
zouden zelfs gezien kunnen worden als ‘agenten van Israel’.89
Tijdens deze ontwikkelingen benadrukten Iraanse autoriteiten wel de
heldhaftigheid van de Azerbeidzjaniërs in de Iraanse geschiedenis.90 De Safaviden waren
‘de stichters van de nationale eenheid’ en ‘de liefde van dit soort mensen’ (dus de Turkssprekende Iraniërs) hield Iran als één geheel in stand. Azerbeidzjan was zoals altijd
Iraans en kon er daarom geen sprake zijn van separatisme.91 Volgens een retoriek uit de
jaren 1980 hadden de Azerbeidzjaniërs namelijk Iran zelfs verdedigd tegen de Turkssprekende Osmanen en de Oezbeken en zouden ze dit weer doen tegen het panturkisme. Zij (de Azerbeidzjaanse Turken) ‘dachten Iraans, schreven Perzisch maar
84 De ironie hierbij is echter dat de tekenaar ook een Azerbeidzjaans Turkse afkomst had. BBC NEWS ‘Iranian paper banned over cartoon’ 23 maart 2006 http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/5008420.stm geraadpleegd op 6 mei 2014. Voor de karikatuur en de volledige tekst zie: Bijlage 4.
85 Rasmus Christian Elling ‘Minorities in Iran’ 78.
86 Recep Albayrak ‘Türklerin Iran II’ (Het Iran van de Turken deel 2, Ankara 2013) 786.
87 Emil Souleimanov ‘The ‘cartoon crisis‘ in Iranian Azerbaijan: Is Azeri nationalism underestimated?’ in Central Asia-Caucasus Institute Analyst 06-14-2006 http://old.cacianalyst.org/?q=node/4018 geraadpleegd op 7 mei 2014.
88 Rasmus Christian Elling ‘Minorities in Iran’ 78-79 en Recep Albayrak ‘Türklerin Irani II’ 1155.
89 Emil Souleimanov ‘The evolution of Azerbaijani identity and the prospects of secessionism in Iranian Azerbaijan’ The Quarterly Journal (zomer 2010) 77-84 aldaar 83 http://www.isn.ethz.ch/Digital-Library/Publications/Detail/?lng=en&id=153022
geraadpleegd op 7 mei 2014.
~ 26 ~
spraken in het Turks’ zette de retoriek uiteen. Alleen onwetenden zouden de Azerbeidzjaniërs bestempelen als behorend tot de Turkse ras bestaande uit nomadische stammen. De ‘sjûr-e irandusti’ (de passie voor de liefde van Iran) zou een afscheidingswens tegenhouden. Zo een wens was tevens tegen de ‘historische
rationaliteit’ en ‘geografische realiteit’.92
In 2008 werd er een krant en een tijdschrift verboden omdat ze pleitten voor
het ‘zelfbeschikkingsrecht’ van de Azerbeidzjaanse Turken.93 In al deze protesten speelt
de nadruk op ‘de moedertaal’ een belangrijke rol. Dit heeft waarschijnlijk naast nationalistische tendensen ook praktische redenen. Volgens een onderzoek uit 2007 kon maar 44% van de bevolking in Zuid-Azerbeidzjan Perzisch verstaan. Met andere
woorden verstond de 56% geen Perzisch.94
Mahmud Ahmedinejad, die enkele jaren in Iraans-Azerbeidzjan had doorgebracht, deinsde zelfs niet terug om zijn speeches in de regio deels in het
Azerbeidzjaans-Turks te houden.95 Dit terwijl hij na de Islamitische Revolutie de meest
opvallende nationalistische retoriek in mond nam waarin pre-islamitische (vooral gebruikt voor de Islamitische Revolutie) elementen zoals verhaald in de Sjahnâma van
Firdowsî ter sprake kwam.96
De protesten met etnische eisen onder de Azerbeidzjaanse Turken in de jaren 2000 is als volgt op te sommen: Elk jaar vonden er protesten plaats tijdens de Internationale Moedertaaldag op 21 februari. De bijeenkomsten bij Kasteel van Babak, waar in 2005 grote arrestaties waren geweest wegens ‘het verspreiden van propaganda en organiseren van initiatieven tegen het systeem’, en het herdenken van lokale helden als Sattar Khan en Mohammed Khiyabani werden gezien als separatisme. In 2010 en 2011 marcheerden duizenden Azerbeidzjaanse Turken naar de Urmiye-meer om tegen de door de verkeerde keuzes van de staat versnelde uitdroging van het meer te protesteren. Naast dit alles moet er ook melding gemaakt worden van Tractor Sazi en zijn supporters. Zij maken tijdens de wedstrijden maar ook op internet gebruik van
92 Ibidem 129.
93 Recep Albayrak ‘Türklerin Irani II’ 786-787. 94 Ali Kafkasyali ‘Iran Türkleri’ 131.
95 Michael Axworthy ‘Revolutionary Iran’ 371. Hier twee voorbeelden van Mahmud Ahmedinejad’s speeches in het
Azerbeidzjaans Turks: https://www.youtube.com/watch?v=yU9bzTPkIVI en https://www.youtube.com/watch?v=6YfeP9-77fI geraadpleegd op 7 mei 2014.
~ 27 ~
nationalistische symboliek. Door de grote aanhang lijkt de politie niet in te grijpen om
deze nationalistisch getinte massamanifestaties tegen te houden.97
Ondanks alles is Nikki R. Keddie, een iranoloog die verbonden was aan de Universiteit van California, van mening dat de Azerbeidzjaanse Turken zich niet zouden willen afscheiden van Iran. Volgens haar beschouwen de Azerbeidzjaanse Turken zich eerder als ‘Iraniër’ of ‘sjiiet’ en hebben niet-separatistische Azerbeidzjaanse Turken zoals de Iraanse nationalisten Ahmed Kasravi en Hasan Taqizade (1878-1970), de dissidente geestelijke Mohammed Kazem Sjariatmadari en de eerste premier van de Islamitische Republiek Iran, Mehdi Bazargan (1908-1995), en Ali Khamenei een prominente rol in
de politiek van Iran.98 Ze hebben dus volgens haar niet de behoefte om onafhankelijk
te worden. Wel geeft Kiddie toe dat separatistische gevoelens in Iraans-Azerbeidzjan en de gebieden waar Turkmenen wonen in Iran is gegroeid na het verval van de
Sovjet-Unie en het ontstaan van een onafhankelijke Azerbeidzjan en Turkmenistan.99
Hoewel er ook voor de jaren 1990 nationalisme in Azerbeidzjan aanwezig was kwam deze weer op gang in de jaren 1990. In de jaren 2000 begon het zich te manifesteren in massale protesten. Dit heeft verschillende redenen. De ontevredenheid over het regime, vooral onder de jongeren, heeft ervoor gezorgd dat ze het seculiere Turkije als model zagen. Deze jongeren hebben niet de neiging om zich met religie te identificeren. Het alternatief wordt dan snel gevonden in het nationalisme. Veel Azerbeidzjaanse Turken bezochten Turkije en bekeken elke dag de Turkse tv-zenders. De identificatie met de onafhankelijke Azerbeidzjan sinds de jaren 1990 duurt voort.
Alhoewel de Iraanse Turken meer georiënteerd zijn op Turkije.100
De anti-Turkse sentimenten van de Perzen raakten ook de Turken die geassimileerd zijn. De ouderen die zich vaak identificeerden met het sjiisme en trouw waren aan Iran werden hierdoor bewust van hun etnische achtergrond. De stedelijke Azerbeidzjaans-Turkse jongeren onderscheidden zich bewust van de Perzen en
associëren zich eerder met Turkije en Azerbeidzjan dan Iran.101 De koers van het
nationalisme is nog onduidelijk. Er is onenigheid over autonomie (federatie) en bij Iran blijven, onafhankelijkheid, unificatie met Turkije of Noord-Azerbeidzjan of gewoon het
97 Ibidem 194.
98 Nikki R. Keddie ‘Iran and the muslim world’ 314. 99 Ibidem 332.
100 Emil Souleimanov, Kamil Pikal en Josef Kraus ‘The rise of nationalism among Iranian Azerbaijanis’ 74-76.
~ 28 ~
afdwingen van het recht om educatie van en in het Turks.102 Er is dus onder de
nationalisten nog onduidelijkheid over hun eigen toekomst. 1.10 Conclusie
Wanneer er gekeken wordt in de geschiedenis van Iraans-Azerbeidzjan is het te zien dat
het gebied al vanaf het begin van de 20e eeuw een regio was waar veel politieke
bewegingen hun krachten uit de regio haalden. De Azerbeidzjaanse Turken onder leiding van Sattar Khan, Mohammed Khiyabani, Jafar Pisjevari, Mohammed Kazem Sjariatmadari verzamelden zich rond ideeën die varieerden van autonomie tot separatisme.
Na de Islamitische Revolutie verdwenen zulke politieke bewegingen. Dit kwam vooral door de Iran-Irak Oorlog die de jaren 1980 van Iran in beslag nam. Na de afloop van de oorlog begonnen de spanningen tussen de minderheden in Iran en het regime tevoorschijn komen. In de jaren 1990 zorgde de onafhankelijkheid van de Sovjetstaat Azerbeidzjan en de komst van de Turkse tv-zenders in Iran ervoor dat steeds meer Azerbeidzjaanse Turken bewust werden van hun etnische identiteit. In de jaren 2000 en vooral na 2006 waar in de karikatuurcrisis was ontstaan zag Zuid-Azerbeidzjan weer massale mobiliseringen van zijn bevolking. De jaren na 2006 maken duidelijk dat er sprake is van de opkomst van het nationalisme onder de Azerbeidzjaanse Turken.
~ 29 ~
Voetbal is nooit alleen maar voetbal…103
~ 30 ~
2. VOETBAL EN RIVALITEIT: IRAN EN TRACTOR
In dit hoofdstuk zal eerst gekeken worden naar vormen van rivaliteit en identiteit in het voetbal. Er zal vervolgens gekeken worden naar Iran, waarbij speciaal aandacht besteedt zal worden aan Tractor Sazi. De ruime context, de factoren die rivaliteit in het voetbal wereldwijd en Iran beïnvloeden, is belangrijk omdat het kan aantonen welke factoren toepasselijk zijn bij Tractor. Verder zal het bepalen van de factoren die de rivaliteit beïnvloeden de context vormen van het antwoord op de vraag wat de club betekent voor de supporters van Tractor.
2.1 Politiek en identiteit in voetbal
Voetbal is ongetwijfeld de meest populaire sport van de wereld. Door deze populariteit is het voor deze sport haast onmogelijk om ‘alleen maar een sport’ te zijn. ‘Voetbal is meer dan voetbal’ concludeerde Simon Kuper, een Britse journalist die boeken heeft geschreven over de relatie tussen voetbal en politiek. ‘Wanneer een sport voor miljarden mensen belangrijk is, wordt zij meer dan een sport. Voetbal is nooit alleen maar voetbal: het speelt een rol in oorlogen en revoluties en het fascineert maffiosi en dictators.’104
Hier volgen een reeks gevallen van inmenging van politiek, religie en sociaal-economische factoren in voetbal. De wedstrijden bijvoorbeeld tussen Nederland en Duitsland zijn extra gevoelig en belangrijk voor de Nederlanders wegens de
gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog en de onbeminde Duitsers.105 Door de
verzuiling in Nederland had ieder zuil zijn eigen voetbalclub.106 In Spanje is FC Barcelona
de club van het Catalaans nationalisme (regionalisme) wiens rivaal Real Madrid als symbool stond (en nog steeds staat) van de Spaanse overheersingen (en centralisme). De rivaliteit tussen Real Madrid en Atletico Madrid is meer een strijd tussen de
middenklasse en de arbeidersklasse.107 De Italiaanse derby tussen Inter en AC Milan is
een weerspiegeling van de strijd tussen de naar de stad emigreerde arbeiders en de
104 Ibidem 48.
105 Ibidem 51-59.
106 Idem ‘Ajax, the Dutch, the war: Football in Europe during the Second World War’ (Londen 2003) 118.
~ 31 ~
gevestigde plaatselijke burgerij.108 In Schotland is de zogenaamde ‘Old Firm’ gebaseerd
op de rivaliteit tussen de katholieke Celtic en de protestantse Rangers.109 De Argentijnse
River Plate is de club van de rijken terwijl zijn rivaal Boca Juniors de club is van de
armen oftewel het volk.110 De gevechten op 13 mei 1990 tussen de Kroatische fans van
Dinamo Zagreb en de Servische Rode Ster aanhang betekende het symbolische einde
van Joegoslavië.111 Een wedstrijd tussen de Hongaarse Ferencvaros en een Slowaakse
club werd een grote demonstratie waarbij gepleit werd voor een ‘Groot-Hongarije’.112
Het Palestijnse voetbalelftal van de Jihadmoskee in Hebron was een broedplaats voor
zelfmoordterroristen.113
In Oost-Duitsland (DDR) werd Dynamo Berlijn gehaat, net als alle andere
Dynamo’s in het Oostblok,114 omdat het de club was van de inlichtingendienst Stasi en
dus het regime. De wedstrijden met Union Berlijn was een symbolische strijd tussen het
regime en het volk.115 In de Sovjet Unie (dit geldt ook voor andere Oostbloklanden)
hadden de grootste Moskovische clubs allen hun eigen institutionele (officiële) sponsor. Dynamo was de club van KGB (inlichtingendienst), CSKA was van het leger, Torpedo van de Zil-fabrieken en Lokomotif van de spoorwegen. Spartak was de enige zonder een institutionele (officiële) sponsor waardoor het uitgroeide als ‘de club van het
volk’.116 Het Oekraïense Dynamo Kiev had vergunningen om onderdelen van
kernraketten te exporteren.117 In het Portugal van Antonio Salazar (1889-1970) werd
voetbal in de jaren 1930 tot de jaren 1960 een instrument van regeren.118 Het vormde
in 1969 een aanleiding voor oorlog tussen El Salvador en Honduras.119 In 2009 was het
een onderdeel van een verzoeningsproces tussen Turkije en Armenië.120
Al deze voorbeelden laten zien dat overal in de wereld politieke, religieuze en sociaal-economische factoren invloed hebben op voetbalclubs en voetbalteams. Dit is
108 Simon Kuper ‘Voetbal als oorlog’ 9. 109 Ibidem 304.
110 Ibidem 282.
111 Tijdens de Joegoslavische-oorlog deden deze supportersgroepen actief mee aan de oorlog. Ibidem 36-37. 112 Ibidem 119.
113 Ibidem 31.
114 Uitzonderingen hierbij zijn Dynamo Kiev en Dynamo Dresden. Dynamo Kiev was eerder de vertegenwoordiger van Oekraïne terwijl Dynamo Dresden eerder de vertegenwoordiger was van Saksen. Zie: Ibidem 105-106.
115 Ibidem 66-67. 116 Ibidem 95. 117 Ibidem 121.
118 David Goldblatt ‘The football book: The leagues, the teams, the tactics, the laws’ (Londen 2009) 200.
119 Vincent Cable ‘The 'Football War' and the Central American Common Market’ Royal Institute of International Affairs 4 (1969) 658-671 aldaar 662-663.
~ 32 ~
duidelijk terug te zien bij de profilering van de voetbalclubs en voetbalteams waarover in de volgende paragraaf gedetailleerder aandacht is besteed,
2.2 Factoren die rivaliteit beïnvloeden
In dit deelhoofdstuk zullen factoren weergegeven worden die de rivaliteit tussen voetbalclubs of tussen nationale elftallen beïnvloeden. Het is duidelijk dat rivaliteit tussen voetbalclubs en nationale teams ontstaat door geschillen in het verleden, (actuele) internationale onenigheden, het verschil in ras, etniciteit, religie etc. Deze rivaliteiten worden uitgespeeld op internationale, nationale, regionale, provinciale, stedelijke en zelfs kleinere niveaus. Elke rivaliteit tussen voetbalteams zijn een unieke combinatie van niveaus en factoren die de rivaliteit beïnvloeden. Hierbij moet niet vergeten worden dat er altijd wel overlapping is in de factoren en dat deze naar verloop van tijd kunnen veranderen. Dit alles geeft een team een bepaalde ‘identiteit’ en ‘profilering’. Aan de hand van de bovengenoemde dimensies zijn er in het voetbal, beginnend met factoren binnen het voetbalveld, de volgende factoren te onderscheiden die van belang zijn voor de identiteit en profilering van een voetbalclub of voetbalteam: Sportieve factoren: Een voorbeeld hiervan is de rivaliteit tussen de drie grootste Turkse voetbalclubs uit Istanbul. De rivaliteit tussen Besiktas-Fenerbahçe en Galatasaray is voor een groot deel gebaseerd op sportieve successen. Andere factoren spelen bij deze rivaliteit een minder bepalende rol. Het is mogelijk dat een Turks gezin uit leden bestaat waarvan de één supporter is van Fenerbahçe, de ander van Galatasaray en weer een
ander van Besiktas.121 Het zijn de clubkleuren, de familieleden en de successen die
bepalend zijn bij de keuze naar de favoriete voetbalclub.122
121 Ugur Meleke ‘Kardes derbisi’ (De derby van de broeders, 7 april 2014) Milliyet http://www.milliyet.com.tr/ugur-meleke-kardes-derbisi-1863221-skorer-yazar-yazisi/ geraadpleegd op 12 mei 2014.
122 Eind jaren 1970 werd Galatsaray geprofileerd als de club van de aristocratie, Fenerbahçe was de club van de bourgeoisie en Besiktas van het proletariaat. Ugurhan Fisek ‘Güzel insan ölmeye mecbur mu?’ (Zijn goede mensen gedoemd vroeg te sterven? 3 oktober 1999) Hürriyet http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=-105409 geraadpleegd op 12 mei 2014.
Zo een onderscheiding is voor een klein deel waar. Ten eerste, Turkije heeft in zijn geschiedenis geen aristocratie gekend. Galatasaray is oorspronkelijk wel de club van een francofoon lyceum dat, vooraal na de uitroeping van het Turkse republiek ‘de elite’ van de staatsapparaat heeft voortgebracht. Tegenwoordig is er binnen Galatasaray een koude oorlog tussen’ deze elite’ en clubsleden die niet een opleiding hebben gehad in het lyceum. De supporters van Galatasaray hebben echter weinig te maken met deze strijd onder de clubs- en bestuursleden. Fenerbahçe is inmiddels de club die zich zowel met zijn bestuursleden als zijn supporters in het stadion profileert met kemalistische leuzen. Tevens is er de imago dat Fenerbahçe supporters, met name die naar de stadions gaan, rijker zijn dan de supporters van de rivalen. Besiktas lijkt in alle opzichten een buitenbeentje te zijn. De supporters in de stadions geven inderdaad de indruk dat er te maken is met ‘passievolle armen’ die weinig anders hebben dan hun club. Echter is de belangrijkste supportersgroep, Çarsi (letterlijk: Marktplaats), gesticht door winkeliers in het wijk Besiktas. Tevens is Besiktas een wijk van Istanbul die niet echt geassocieerd wordt met armoede, het tegengestelde kan eerder beweerd worden. Tenslotte hadden de oprichters van de club contacten met het Osmaanse hof.
