saligheyt ende verdoemenisse
D.V. Coornhert
bron
D.V. Coornhert, ‘Oorsaken ende middelen vander menschen saligheyt ende verdoemenisse’, uit:
D.V. Coornhert, Wercken. Deel I, Jacob Aertsz. Colom, Amsterdam 1631
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/coor001oors02_01/colofon.php
© 2011 dbnl
83r
Oorsaken
Ende Middelen vander Menschen Saligheyt ende Verdoemenisse.
Geschreven door D.V.Coornhert.
Psalm. 118.105.
Dyn Woort is een Lantaerne mynet Voeten.
Psalm. 144.09.
Goedigh is de Heere teghen eenen yeghelyck, hy bruyckt zijn ghenade teghen alle zyne wercken.
Sapient. 1.1.
Ghevoelt vanden Heere int goede.
[Voorwoord]
ISt dan u wille, O Eerwaerdige, ghy alleen goede, Lief hebbende Gebenedijde Heere, God ende alder dingen Schepper: dat ick van u goede Schickinge over den menschen handele? So laet doch u Licht der genaden mijn verstant so genadelijck verlichten, dat ick ‘tselve tot uwer Eeren ende totter menschen heyl mach volbrenghen. Op dat uwe vriendelycke goedigheydt by den onwysen doolders sulcx mach cont werden, dat sy die boven al prysende begeeren, ende lief hebbende genieten, ende also salich werden moghen Amen.
De Leser sal weten dat de Texten in dit boeck na d’oude oversettinghe by Plantijn ghedruckt, aenghetoghen werden: ende in de tellinghe vande Psalmen vande thiende Psalm af altijdt een Psalm verschilt met de nieuwe Bybelen. So dat den thienden den elfden, inde nieuwe is, ende soo voorts.
85r
Oorsaecken ende Middelen vander menschen Saligheyt ende Verdoemenisse.
Oorsaecke vander Menschen Scheppinghe.
Eerste Capittel,
1.
ALle menschen die de H. schrift voor waerachtig houden, zijn’t daer inne eens, dat God Almachtigh alle dinghen heeft geschapen. Van ghelijcken dat God self is het volkomen ende eenighe goet, oock die eeuwighe Wijsheyt ende Liefde. Na dien dan de Wijsheyt alles doet tot een seecker eynde: so heeft hy den mensche mede tot een seker eynde geschapen.
2 Hier om twist men nu, seggende eenige dit eynde te zijn alleen de eere Gods, ende niet des menschen saligheyt: ende andere, des menschen saligheyt alleenlijck, ende niet die eere Godts, die hy om der menschen heyls wille, ende niet om zijn selfs wille soeckt.
3 Ist om zijn selfs wille: so heeft God wat ghesocht te hebben of te worden, dat hy te vooren ontbeerde of niet en was: of dit werck van de Godlijcke wijsheyt int Scheppen waer vergeefs ende sonder eenigh voorghenomen eynde gheschiet. Maer ist om der menschen wille, so heeft hy anderen wat willen metdeylen van zijn goetheydt? die hy al van Eeuwigheyt heeft ghehadt, ende dan ist niet te vergeefs, maer tot een loflijck eynde ghedaen gheweest.
4 Die dan leeren dat God int scheppen der Menschen zijn eere sochte, om zijn selfs willen: doolen grootelijcken, ende doen Gode daer mede kleyne eere aen.
Ghemerckt sy daer met verkleynen de volkomenheyt, de wijsheyt, ende de Liefde Godes.
5 Want sochte Godt Eere, die hy te vooren niet en hadde, hoe moght hy volkomen zijn? socht hy dan Eere die hy van te voren al hadde, hoe moght hy wijs zijn? Hy is immers niet volkomen in goetheyt, dien noch eenighe goedtheydt ontbreeckt, of diens goedtheydt mach vermeeren. Oock mach hy niet wijs zijn, die self niet en weet wat hy heeft, of wat hy is.
6 Machmen oock segghen te weten wat hy heeft of is, die daer soeckt ‘tgeen hy nu al heeft, of die worden wil ’t gheen dat hy nu al is? Was d’Eere die God sochte, dan oock gheen ware Goetheydt, also buyten ’teenighe Goet gheen wesen, noch goedt, maer niet dan ydelheydt of quaedt en is, wie mach ghelooven wijsheydt te wesen, die wat soeckt, daer’t niet en is, ja dat niet is, of quaedt?
7 Nopende het derde, roerende de Liefde Godes. Dese is Moeder, ja de Borne, daer de Liefde der kinderen Godes tot haren Naesten uyt voort komt. Die en soeckt haer self niet, of dat hare, maer dat eens anders is, als die oock haer selfs niet en leeft.
Soo moetmen nu de Dochter beter maken dan haer Moeder: den uytvliet beter dan de Born, ja de menschelijcke liefde beter dan de Godlijcke: of men moet belijden dat die eeuwighe Liefde Godes niet eyghensoeckelijck en is, ende haer eyghen Eeren niet en heeft ghesocht, maer der Menschen Saligh worden, inde Scheppinghe der Menschen.
losgelt ghegheven, om ons ‘tleven ende de vryheyt te doen hebben. Welcke
herscheppinghe gheen minder werck Gods en is gheweest, dan de scheppinghe der menschen. Heeft dat God om zijn selfs Eere, ende niet om der menschen Heyls wille gedaen wat menschen hebben reden om God daer voor te dancken?
9 Want God soude dan niet onse Saligheyt, maer zijn eyghen Eere ghesocht hebben: Godt soude niet ons, maer hem selven in Christo lief ghehadt hebben: ende God soude dan niet voor ons, maer voor hem selven, Christum in den Doodt ghegheven hebben: ende so en soude Christus niet ons, maer zijnen Vader nut gheweest zijn in’t verbreyden van zijns Vaders Eere, om des selfs, niet om onsen wille.
10 Strecken alle sulcke ende meer andere dergelijcke saken tot grootmakinge vande Godtlijcke Eere? Voorwaer neen, maer tot lachterlijcke verminderinghe der selver. Nochtans volght dat alle nootlijck uyt de Leere, van dat God om zijn selfs Eere wille, alleen den mensche geschapen soude hebben, Eerlijcker, beter ende Schriftmatigher gevoelen is dan der anderen, houdende dat God niet zijn eygen Eere, maer des menschen Saligheydt voor Ooghen heeft ghehadt in ‘smenschen
scheppinghe, ende dat die d’eyntlijcke oorsake van dien is geweest.
11 Daer teghen blijckt der anderen meeninghe openbaerlijck onwaerachtigh, ende dat ooc uyt haer eyghen belijdinghe: die hout self (soo voor staet) dat God het volkomen goedt, de Wijsheyt, ende de Liefde is. Daer tegen strijt opentlijck het begheeren van meer goedts, het qualijck soecken van sulcx ende die eyghen nut: die nootlijck (soo betoont is) uyt die voorschreven Leere moet volghen. Soo moetmen dan een van tween voor onwaerachtigh houden, te weten dese hare Leere, of de volkomenheydt, Wijsheyt ende liefde Godes. Het laetste waer lasterlijck: maer ‘teerste is recht.
+a.
(Die liefde) en soeckt haer nu niet, 1. Cor.+13.5. Niet aenmerckende elck dat syn is, maer dat eens anders nut is, Phil.z 4.5. 1.Cor.11z 4. Exempelen zijn Christus, David, z Reg. 24.17. Paulus, Rom. 9.3. Phil.1.23.24. Leprosen, 4.Reg.7.9.
Niemant onser en leeft noch en sterft hem selve, Rom.14.7. Op dat die daer
+b.
leven, nu niet+hen selven en leven, 2.Corint.5.15. Exempel, Christus.
+c.
Daerom prijst God zijn Liefde tegen ons,+dat Christus voor ons is ghestorven, doe wy noch vyanden waren, Rom. 5.8.
Want oock Christus, doe wy noch swac waren na den tijdt, is hy voor den Godlosen ghestorven, Roma.5.6.10. Isai.53.4.5.6.7. etc.
Of God van Eeuwigheyt voorghenomen heeft seeckere Menschen tot zijn selfs
85v
Eerlijckheydt saligh te maken, ende seeckere Menschen te verdoemen.
2. Capittel.
1 DE ghene die daer leeren, so voorszeyd is, dat God den mensche geschapen soude hebben alleenlijck tot zijnder Eeren, segghen oock daer by de middelen, daer door God zijn Eere aen den gheschapen Menschen soude soecken: te weten, int bekendt maecken van zijn groote Barmhertigheyt, oock mede van zijn oprechte
rechtvaerdigheydt: daer door hy eenighe ter Saligheyt, ende andere ter verdoemenisse heeft ghepredestineert of genootschickt.
2 Maer dese opinie is alreede hier vooren onwaerachtigh ghebleken: int bewijs dat Godt niet om zijn selfs eere wille den Mensche heeft gheschapen: maer op dat hy Godes goetheydt deelachtigh, ende midtsdien goedt ende saligh soude moghen worden: ‘twelck ghestelt was in de vrye willekeur van aen te nemen of te weygeren van d’eerste Menschen. Want daer toe de Mensche niet en is gheschapen, daer toe en machmen hem niet segghen ghepredestineert te zijn: of men moeste segghen dat God in’t scheppen des menschen, anders van sinne ware geworden, zijn predestinatie
+a
verandert hadde ende alsoo self a veranderlijck, dats gheen+onveranderlijcke eeuwighe God ware.
3 Boven dat, so bekennen die voorseyde luyden selve, dat onse eerste Ouderen van Gode begaeft waren, so voor staet) met een Vrye wille, daer door het in haer beyder macht was gestelt van Gode: of hem eewigh aen te hangen ende saligh te worden. Van gelijcken leeren sy mede dat het aen onse eerste ouders doen of laten stont, hoe alle heure afkomste van henluyden geboren soude worden, te weten Heyligh ende Saligh, indien sy ghehoorsaem bleven: of zondigh ende onsaligh, indien sy ongehoorsaem werden.
4 Wt welcke beyde haer segghen noodtlijck volght, dat God ghenen menschen ter Verdoemenisse ghenootschickt en hadde: of dat die selve zijne nootschickinghe onseecker was.
Want hadde God genootschickt of ghepredestineert dat Adam vallen moeste, ende door zyjnen Val alle de gantsche wereldt terstont bederven soude (soo eenighe
+Calum.41
ront uyt leeren) hoe+moghen sy dan de Waerheyt leeren, dat Adam een Vryen wille hadde, met macht om staende te blijven? Ist oock gelooflijck, dat een kranck schepsel mocht staende blijven teghen het eeuwighe decreet ende d’onveranderlijcke noodtschicken vanden Almoghenden Schepper?
5 Is dan oock haer selfs belijden waerachtigh, dat Adam een Vryen wille hadde, ende macht om staende te blijven, indien hy hadde ghewilt: hoe mochte Godes Predestinatie of eeuwighe nootschickinge seecker of vast zijn? Hingt niet aen des menschen wille van staende te blijven, die te doen vallen ende onseker te maken?
Hy mocht immers staende hebben ghebleven. Waer dan de nootschickinge gantsch achter gebleven?
6 Dat ist alleen niet. Adam selfs en waer dan (volghens sulcke ghedichte Predestinatie Godes) niet alleen niet gevallen: maer oock gheen van al zijn af komste in hem, soo waren alle Menschen Gode gehoorsaem ghebleven, ende als Adam (soo sy selfs segghen) saligh geworden, alsoo wy alt’samen zijn ontfanghen gaven
int verdoemen,
7 Behalven noch alle sulcx soo tuyght de H. Schrift openbaerlijck, dat Adam gheschapen is gheweest totten beelde Godes, ende in Adam oock alle zijne af-komste, want hy alle zijne gaven oock voor de selve hadde ontfanghen, so de Schrijvers deser
+b
tijden, die de wille Eyghen+te zijn leeren, die sproke duyden. Hadde God dan yemandt, al en waert maer een eenig Mensche ter verdoemenisse ghepredestineert van Eeuwigheyt, dats al eer Adam inder tijdt ghevallen was: soo hadde hy zijn selfs Beelde ten verdoemenisse ghepredestineert of genootschickt, dat waer zijn selfs salighe Beeldt ter eeuwigher onsaligheyt, ende het goede ten verderven. Soude sulc verdoemen tot Godes eere strecken in’t betoonen van zijne rechtvaerdigheyt? Want dan soude God den Mensche goet hebben gheschapen ende dat nochtans ten
+Syco.19.
verderven.+Dit derren eenige van henluyden wel stoutelijck uyt spreecken. Maer wat Eere sy Gode met sulck haer wederschriftelyck spreken aen doen, mercken licht alle lief-hebberen Godes.
8 Al heel anders ghetuyght de Godtlijcke Schrift, namentlijck dat Godt des
+c
zondaers doot niet en wil. Na deser luyden Opinie soude+God des oprechten Menschen doot willen om zijnder Eeren wille: want zijn nootschickingh of
Predestinatie sonder beginne van Eeuwigheyt geweest is. So zijn sy dan al voor dat Adam zondighde, ter verdoemenisse ghepredestineert geweest: want sy leeren dat God niet uyt zijn voorweten, dat sy souden zondigen, en predestineert: maar dat sy zondighen ende verdoemt zijn om dat hyse daer toe heeft gepredestineert.
9 Dese dingen leeren sy: maer hoe accorderen zy met de Heylighe schrift? Die seyt dat God der zondaren doodt niet en wil, maer haer bekeeringhe of verbeteringe.
Dese seggen, dat God der onnoselen leven niet en wil, maer haer verderf ende eeuwige doot. Want Godt, segghen sy, predestineertse van Eeuwigheyt, voor ‘tdoen van eenighe zonde, totten eeuwigen doodt: Wil de rechtvaerdigheyt Godes der onnoselen doodt: hoe veele meer der Zondaeren Doot? Maer die wil God niet. Wil God dan niet der Zondaren doot: hoe veele minder der onnoselen doot.
10 Immers God wil dat alle Menschen saligh worden: so wil hy immers niet
+d
datter een+Mensch onsaligh worde. So en heeft dan God oock niet een Mensch ter verdoemenisse ghepredestineert noch gheschapen, om eere te behalen in’t
verdoemen. Men moet dan noch al mede uyt alle ‘tvoorseyde na der Waerheyt der Schriftueren besluyten onwaerachtigh te wesen d’opinie dat God yemant ten verdoemenisse heeft gheschapen om zijnder Eeren wille, aenghesien God niemant ten verdoemenisse en heeft gheschapen.
11 Hier teghen brenghen syluyden voort, dat God ontfarmt ende verhart dien hy
+Rom.9.18
wil: dat hy+een vat der eeren ende een vat der oneeren mach maken dien hy wil, ende dat hy Jacob heeft lief gehadt ende Esau ghehaet. Misbruyckende de Schrift uyt misverstandt der selver. Want d’Apostel spreeckt niet vande Saligheydt van bysondere persoonen, maer vande Godsdienst van tweereleye Volcken, namentlyck
+e
Ioden ende Heydenen. Die werden daer voorghestelt+onder de persoonen van Iacob (Ioden) ende van Esau (Heydenen) al twee volcken ghenoemt zijnde, als sy noch in Moeders lichame waren.
86r
12 Daer werdt ghemeynt een Gheestelijcke f Godsdienste na der waerheydt ende
‘twesen, ende een sichtbare Godsdienst na den uyterlijcken Ceremonien ende schaduwe. Daer af God seyt, dat hy haer Wetten heeft gegeven die niet goet en waren, ende inde welcke sy niet en mochten leven, als niet vermogende de conscientien van haren zonden te reynigen. Dit was de Esau die gehaet was ende verworpen (dats niet ghelieft) van Gode. Wat doet dat nu ter sake tot bewijs, dat God sommige Menschen ter verdoemenisse ghepredestineert ende geschapen soude hebben?
13 Nopende het maken van een vat der eeren, ende een vat der oneeren, spreeckt God van alle het Iootsche volck ende van alle de Heydenen. Dat d’Apostels sin daer is gheweest van de heerlijckheyt van ‘teene Volck, ende vande verachtinge van
‘tandere, ende niet vande eeuwige verdoemenisse van alle de Heydenen, is licht om te mercken.
14 Want de Ioden waren te voren geweest, soo dat alle Volcken die groote daden des Heeren aen henluyden bewesen, met verwonderinge mochten mercken, ende midtsdien oock des volcx treflijcheyt ende oprechte zeden ende wetten So mochten sy wederomme de selve, haren Godt verlaten hebbende, verworpen sien, als een ontheynde Wijngaert, tot een schandelijcke uytroedinghe gheworden te wesen, ende inde toekomste Christi de Heydenen ofte verworpenen wederom met eeren inder Ioden plaetse te zijn ghesteldt. Dat dit sulckx met de heerlijckheyt der Ioden ende verworpenheydt der heydenen int alghemeyn uyterlijck in haer beyder Gods-diensten geschiet is, en machmen niet loochenen, sonder beyde ‘toude ende nieuwe Testament te loochenen.
15 Maer wie mach segghen dat alle de Ioden saligh, ende dat alle Heydenen verdoemt souden zijn gheweest? Of leestmen van gheen Godloose Ioden, noch van gheen Godsalighe Heydenen, gheduerende hare uyterlijcke Verkiesinghe? Ick meyn dat heerlijcke aensien des Iootschen, ende de verachtinghe des Heydenschen volcke:
dewijle die noch vaten der eeren, ende dese vaten der oneeren waren. Ia vryelijc, want behalven vele andere overbeyden sijden, sal een Godloose Achab ende Iesabel over d’een, met een Godsalighe Iob ende Coninginne van Saba over d’ander zijde daer teghen roepen.
16 Immers als ‘tIoodtsche volck ende vat der eeren nu al verworpen was: waren dae alle Ioden verdoemt? Was d’Apostel Paulus met d’ander elf Apostelen, ja veele gheloovige Ioden verdoemt, ende mede vaten der oneeren? Dat en mach immers niemant segghen. Van Gelijcke niet dat de Heydenen, als doe vaten der eeren geworden zijnde, niemant uyt ghenomen, doe voort saligh waren. Nochtans moeste dat geweest zijn, indien Paulus by dese woorden, vaten der eeren ende der oneeren, als onloghbaer vanden Iootschen ende Heydenschen volcken ghesproken zijnde, de eeuwighe Saligheyt ende verdoemenisse haerder alder Zielen verstaen heeft ghehadt.
17 Want men moet bekennen dat ten tijde doe Paulus dieu brief schreef, het Iootsche volck verworpen, ende het Heydensche volck al aenghenomen was van den Heere. Insghelijcks dat d’Apostel hier ter plaetse uytdruckelijck handeldt van der Ioden verworpinghe ende beroepinghe der Heydenen. Ende daer sietmen mede (waer doch niet by den Propheten ende int Nieuwe Testament?) dat God de syne heeft verkooren uyt beyden volcken, te weten uyten Ioden ende oock uyten Heydenen.
Magmen dan ooc eenighsins ontkennen dat Paulus met dese ghelijckenisse van vaten ter eeren ende vaten ter oneeren, niet en heeft verstaen verdoemenisse van Ioden
18 Voorwaer, so daer noch yemandt bestaen soude teghen te segghen, dien wil ick vraghen, oft moghelijck is, dat yemant geduldigheydt mach toonen int ghene dat niet anders en gheschiet, dan na zijn eyghen verkiesen ende wille? Daer acht ick niet dat yemandt ja toe sal antwoorden. o Nu seyt d’Apostel, dat God die vaten des toorns ten verderven heeft gemaect. Dit verstaen dese luyden (daer ick tegen handele) dat God eenighe Menschen ter eeuwiger verdoemenisse soude gheschapen hebben.
19 Wel aen, indien sulcke hare waen waerheyt waer, so moeten immers die menschen of vaten nootsakelijc ende onvermijdelijc sodanig wesen ende niet anders dan God haer gemaeckt heeft, te weten, vaten der oneeren. Want het niet inder vaten macht is den Potbacker te beletten, dat hy haer niet vaten ter oneeren of verdoemenisse en maeckt. sy zijn dan sodanigh ende niet anders dan God ghewilt heeft dat zy souden wesen.
20 So moeten dan sulcke seggen een van beyden, te weten, dat Paulus gheen waerheyt geseyt soude hebben daer aen, dat God sulcke vaten ter oneeren, soodanighe selve by hem gemaect, met groote geduldigheyt heeft geleden, (hoe machmen ghedult toonen sonder onwil te lijden? Hoe machmen onwil lijden aen ‘tgheen na syn wille gheschiet?) Of men moet segghen dat God niemant ten verdoemenisse ende
quaedtdoen en heeft gheschapen ende ghepredestineert.
21 Dat Godt langhe hadde gheleden met hare offerhanden ende andere Ceremoniale Godsdiensten, die sy meenden (teghen de waerheydt) Gode seer aenghenaem te wesen, ende daer door sy sochten voor Gode Rechtvaerdigh te worden, blijckt uyt d’Apostels woorden: die blijcken daer self naecktelijck ende klaerlijck, ende midtsdien oock dat sy van aldo meer een volck Godes te wesen int heerlijcke aensien, nu verworpen waren: niet om dat hen God quaet geschapen hadde ende ten verderven, maer om haer eygen misbruyck des uyterlijcken Godsdienstes, p daer mede sy haer eygen gerechtigheyt wilden oprichten uyten wercken des Wets ende niet uyten geloove, soo dat sy Godes gherechtigheydt niet onderdanigh en waren.
22 Daer blijckt nu, niet dat sy Gode ongehoorsaem waren, door dien haer Godt te vooren verworpen, of ten verderven ghepredestineert hadde: maer dat hyse hadde verworpen, om dat sy hem wederspannigh ende ongehoorsaem bleven int misbruycken
+Rom.11.20.
van Godes wetten teghen zijn insettinghe ende meninghe, ende+om dat sy ongehoorsaem waren, soo d’Apostel duydelijck uyt spreeckt,
23 Ten laetsten leeren sulcke voorseyden Schribenten selve, dat Godts
+Sycop.47
Predestinatie, soo int+verkiesen als int Verwerpen, onveranderlijck is. Sy leeren oock mede, dat niemandt vanden verkoorenen af vallen ende verdoemt noch gene
vanden verworpen tot Gode komen ende Saligh worden mach. Handelt d’Apostel
86v
sulckx int voorseyd Scheppen vande vaten ter eeren ende oneeren, soo moetmen segghen dat gheen vande vaten ter eeren mach af vallen, noch gheen vande vaten ter oneeren een vat der eeren worden: want onmoghelijck ist dat sulcke veranderinghe soude gheschieden, sonder veranderinghe vande Godlijcke Predestinatie.
24 Nu sietmen dat de Ioden, die gepredestineert waren Gods volck te wesen, af ghevallen, ende de verworpen Heydenen in haer plaetse aenghenomen zijn gheweest.
+Rom. 11.22.23.
Dat en ist noch alleen niet: maer dat al noch wat meer, soo+stelt d’Apostel onsekerheyt in dese verkiesinghe Godes aen weder zijden, te weten, so wel inder Heydenen Verkiesinghe, als inder Ioden Verwerpinghe. Want desen geeft hy hope van weder aenghenomen, ende dien vreese van weder verworpen te worden, by aldien dese niet int Gheloove, ende die niet int ongeloove volherdigh en blijven.
25 Stryden dese dinghen aen allen zijden niet snoerrecht teghen de
onveranderlijckheyt der Predestinatien Godes in zijn Verkiesen ende Verwerpen.
Maer die staet eeuwigh vast ende onveranderlijck. Soo worden dese woorden Pauli by sodanighe Schrijvers qualijck verstaen ende misbruyckt om te bewijsen, dat God uyt zijn eeuwighe Nootschickinghe of Predestinatien sommighe Menschen ter Saligheyt, ende sommigeter Verdoemenisse soude predestineren.
+Num.23.19.
+a Godt en is niet als een Man, dat hy soude lieghen, noch als eens Menschen sone, dat hy soude veranderen. Soude hy’t seggen ende niet doen? Soude hy spreken ende dat niet bevestighen?
+Mala.3.6
+ Want ick de Heere, en verandere my niet, Psalm 34.1. Isai.14.27.46.10.
Hebr.6.17. Psalm 109.3.101.27.28. Hebr.1.12.
+Gen.1.27
+b Ende God schiep den Mensche tot sijnen Beelde ende gelijckenisse, tot synen Beelde schiep hy hem, Genes.5.1, 2.6 Iacob.3.9.
+Eze.18.51
+c Werpt wegh van u alle de overtredinghen, inde welcke ghy over getreden zijt, ende maect u een nieu herte ende eenen nieuwen Gheest. Waeromme sterfdy, O huys Israels?
+Eze.18.32
+ Want ick en wil des Zondaers doot niet seyt die Heere, maer dat hy sich bekeere ende leve.
+Eze.33.11
+ So waer als ick leve, seyt God die Heere, ic en wil des Sondaers doot niet, maer dat de Godloose sich bekeere van sijnen quaden wege, ende leve, Deut.5.29.
Isai.48.18.19.
+Ioan.12.47
+Joan.3.17.
+d Ick en ben niet gekomen inde Werelt, om+die te oordeelen, maer om dat ic de Werelt soude saligh maken.
+1.Ti.8.3.
+ Die God daer wil dat allen Menschen saligh worden, 1.Ioan.2. 2.
Ioan,1.9.29.3.16.6.33, 51, 13.21.23. 2.Corint.5.19. 1.Timmoth.1.15.1. Ioan.4.14.
+Genes.25.23.
+e Twee volcken zijn in dijnen lyve, ende twee volcken sullen uyt dijnen lichame gescheyden worden. Het eene volck sal ‘tander te boven gaen, ende d’outste sal den jonghsten dienen. Malach.1.3.4. Roma.3.29.9.24.30.10.19.11 11.26. Iacob, Num.23.7. Psalm 77.21.71, 78, 7. Isai.9.8.17.4.42.24.43.28, 44.1. Osee 12.12. Amos 6.8.8.7. Mich.3.8. Nahum 2.2. Esau, Deut.2.5. Iosue 24.4. Ierem.49.10. Abdie 6.
+rom.2.28.29.
+f Dat en is gheen Iode, die uytwendigh een Iode is: dat is ooc geen besnijdinge die uytwendigh gheschiedt inden vleesche: maer dat is een Iode, die inwendigh is verborgen, ende die besnijding des Herten is een besnijding, die inden Geest ende niet inde Letter gheschiet, welckx prijs niet en is uyt den menschen, maer uyt Gode,
+Ez.20.25
g Ende daeromme hebbe ick haer wetten gegheven+ende rechten, daer inne sy niet en mogen leven.
+Gala.3.21
Want soo daer een Wet waer ghegeven, die+daer hadde mogen levendigh maken,
+Gal.3.24.
soo ware de rechtvaerdigheyt waerlijc uyt de wet. Maer+de wet was onse Tuchtmeester in Christo, op dat wy door ‘tgheloove souden gerechtvaerdigt worden, Galat.6.15.1. Corinthien 7.19. Hebr. 9.9.10.1.11.7.19.
+Deut.4.6
h Ende ghy sultse onderhouden ende volbrengen+metter daet. Want dit is u wijsheyt ende verstant voor den volcken: dat sy alle dese wetten hoorende, sullen segghen: Siet daer is een wijs ende verstandigh, ende een groot volck. Noch daer en
+Deut.4.7
is gheen ander volck soo groot,+‘twelck daer heeft Goden, die hen ghenaecken:
ghelijck onse God na by is allen onsen bedingen. Want wat ander volc isser so
+Deut.4.8
treffelijc? etc. Deut.26.19. Psal.75.1. Matth.10.6. Ioan.+4.22. Erod.19.6.
Deut.26.19.33, 29, Psalm 146.19.20. Isai.5.2.
i Als ick de Heydenen voor uwen aengesichte wech ghenomen sal hebben. Ghy
+Ex.34,24
+Lev.18.24
en sult u niet+bevlecken in alle den dinghen, daer inne sich de+Heydenen besmet hebben, die ick verstoten sal voor dijnen aenghesichte, Levit.18.28. Deut.7, 1.8, 20. etc.
+Jsai.5.5.
k Ic sal den tuyn (van mijnen Wijngaert) afscheuren,+ende hy sal tot een vertredinge wesen, ende zijnen muyr af breken, ende hy sal afghegheten worden.
Ick wil hem woest legghen, so dat hy noch ghesneden noch ghehacket, maer doornen
+Ro.11.19
ende distelen draghen sal. Isai.6.11,+25, 2.3.29. Ierem.10.17.22. Psalm 105.40, l Ghy segt dan: Die tacken zijn afgebroken, op dat ick inghegriffijt soude
+De.38.21
worden. Alsoo.+
Sy hebben my geterght aen ‘tgeen dat geen God en is: met hare ydelheyt hebben sy my vertoornt: Ende ick wilse wederomme tergen aen ‘tgeen dat gheen volck en is: aen een narrachtigh volck wil ickse vertoornen.
+Psal.17.45
Ende een volck dat ick niet en kenne sal my+dienen, Psal.2.8.21.28.
Isai.9.2.54.1.55, 55, 5, 65.1. etc.
+3.Reg. 21 25
m Want daer en was gheen ander soodanigh+als Achab, die verkocht was om quaet te doen int aenschouwen des Heeren, want Iesabel porde hem daer toe.
+3.Reg.21.10
Maeckt twee Belials mannen op tegen hem+Naboth laet die valsche tuyghenisse teghen hem seggen, dat hy Gode ende den Coning gelastert heeft, leyt hem uyt ende steenight hem.
+Iob 3.1.
Daer was een man inde lande Hus, genaemt+Iob: ende was een man slecht ende recht, Godvreesende, ende van’t quade afwijckende:
+3.Reg.10.8.9
Saligh zijn dijne Mannen, ende saligh zijn+dijne Dienaren, die welcke altijt voor u staen ende dijn wijsheyt hooren. Ghebenedijdt zy de Heere dijn God, dien du behaegt hebtste, ende die dy gestelt heeft op den Conincklijcken stoel Israels, op dat du recht ende rechtvaerdigheydt soutste doen, Kamo.2.10.13.14.15. etc.
+Ro.9.24
n Die hy gheroepen heeft, niet alleen uyten+Ioden, maer oock uyten Heydenen.
+Rom.8.10
Maer prijs ende eere, ende vrede allen den genen+die goedt doen,
voornamelijck den Ioden ende ooc den Griecken, Actor.10, 14, 15, Ioa.10, 16, Mich.4.2. Ioel 2.18. etc.
+Ro.9.22.
o Heeft Godt met grooter gheduldigheydt+
87r
ghedooght de vaten des toorns, ten verderven bereyt wesende.
+Rom,2.4.
Of veracht ghy de Rijckdommen zijnder+Goedtheyt, gedooghsaemheyt ende sachtmoedigheyt, niet wetende dat de goedtheyt Godes u aenlockt tot
boetvaerdigheydt: Roman.10. 21. etc.
+Rom.9.10
+p Wat sullen wy dan segghen, dat die Heydenen, die niet en stonden na de
+Rom.9.31
rechtvaerdigheyt, de rechtvaedigheyt hebben verkregen (te+weten) de
rechtvaerdigheyt die uyten gheloove is? maer Israel daer teghen, die de Wet der
+rom.9.32
gerechtigheyt+navolghde, en is niet tot de Wet der gerechtigheyt gekomen:
waeromme? Om dat sy niet uyten Gheloove, maer uyt de wercken des Wets sochten.
+Rom.10.3
+ Want sy niet kennende de gherechtigheydt Godes, ende soeckende haer eyghen gerechtigheyt op te richten, en zijn sy de gerechtigheyt Godes niet onderdanigh, Galt.2.16.17. etc. Roma.11.20 Isai. 5.1.2.3.4.5.6.7. Matth. 21.33. tot 41.
+Ro.11.22
+q Ende die goedertierenheydt, Godes op u, so ghy inde goedertierenheyt Godes blijft, ander sult ghy oock afgesneden werden.
+Ro.11.23
+ Ende sy (de Ioden) sullen weder inghegriffijt worden, ist dat sy niet en blijven inde, ongeloovigheyt.
Dat Godts Liefde grooter is totten Menschen, dan der Ouderen liefde tot haer kinderen.
Dat 3. Capittel.
+a.
+1 GOdt ons inde heylighe Schrift zijn liefde openbarende, verklaert die onghelijck grooter te zijn, dan der Menschen Liefde tot haer kinderen. Nu en is gheen Moeder soo snoode, die (soo ‘tspreeckwoort tuyght) niet gaerne haer Dochter goedt saghe.
Immers sietmen inde Schriftuere, dat God, om den Menschen af te schricken van
‘tzondighen, voorneemlijck den menschen dreyght met leedt te doen sien aen hare
+b.
kinderen. Want den+Schepper niet verhoolen is die groote Hertstocht der Ouderen tot de selve: op dat sy om sulck groote leet te vermijden, het zondighen oock soude vermijden.
2 Nu en souden gheene Ouders een kint willen teelen te dien eynde, dat het eeuwelijck soude verdoemt wesen. Wat segghe ick van een kindt? Gheen potbacker en soude een pot maecken om aen stucken te breecken, alwaert oock gheen drinckpot ter eeren, maer een pispot ter oneeren: want dees oock niet onnut, maer nut is ten dienste in den huyse. Soude oock eenigh werckman eenigh stuck-wercks met wille quaedt maecken, of een wel gemaect stuck wercks verderven om daer eere aen te behalen? Dat sal niemant ghelooven.
3 Wie mach dan ghelooven dat die alleen goede en de alwijse Godt eenigh mensch quaedt scheppen, of goedt maken soude, om voorts te verderven, alleenlijck om daer door Eee te behalen by den menschen, die sulckx voor grouwelijcke wreetheydt houden? Dit moeste zijn, soo Godt yemandt ten Verdoemenisse predestineert alleenlijck om zijnder eeren wille. Of men sal moeten segghen, dat Godt het goedt blijvende Schepsel verdoemt. Machmen sulcke zotheydt ende wreedtheydt Godes Wijsheyt ende Liefde, sonder lasteringe oock op dichten?
4 Sulcke onwijsheyt end hatelijckheyt soude een schande wesen, indien men de
der Menschen goedtheydt grooter dan Godes, ja sy maken (so veel in haer is) de Godlijcke goedtheydt quaedt, wreet ende hatelijck.
5 Willen sy dan segghen, dat God noch al sommige Menschen goedt maeckt ende saligh tot zijnder Eeren, al ist soo dat hy de meeste menighete nootschickt ende Schept ten verderven (soo sy oock segghen) daer mede doen sy God even so groote eere aen, als een Medicus verdienen soude by den Menschen, die sommighe krancken ghenase, maer d’andere by honderden moetwillens met venijn van canten hulp. Soude die Medicus vermidts sodanighe eere, oock eenighe krancken daer door te hemwaerts locken, om haer te laten van hem ghenesen? Sy souden veel eerder (soo sy niet dol en waren) van sulcken Medico, als vande Doodt selve vlieden.
+Mat.7.15
a Na dien ghy die quaedt zyt, uwen kindeer+goede gaven kont gheven, hoe veele te meer sal u Vader die inden Hemele is, gode gaven geven den ghenen die hem bidden?
+Jsai.49.15
Mach oock een wyf haer kindt vergeten, soo+dat sy niet en ontbarme den sone haers lichaems? Ende of sy des vergate, so en sal ick nochtans uwer niet vergheten.
Deut.1.31, Psalm.102.13. Matth.7.9.10. Isai.66.13.
+Le.26.20
b Soo dat ghy oock het vleesch uwer Soonen+ende Dochteren sult eten.
Deut.28.32.53.55.56.57. Ezech.5.10. Deut.28.41.
Dat Godes Eere niet ghelegen is in’t verderven der menschen.
Dat 4. Capittel.
1 SOo is dan uyt het voorseyde ongelooflijck, dat die lieve Schepper eenighen, mensch ten verderven scheppen, oock sijn Eere daer inne soecken soude, behalven noch meer andere klare ghetuyghenissen der Godlijck, dat Godes eere niet en is gheleghen in’t a verderven, maer int b genesen, int c helpen, ende int d salighmaken der menschen.
a Niet int verderven.
+Ps.113.17
Die dooden, Heere, en sullen u niet prijsen,+nochte oock niet alle die inder Hellen nederdalen. Numer.14.13. Exod.3. 2.12 Genes.49,6. Iosue 7.9. Isai.38.18.
b Maer int ghenesen.
+Matt.9.8
Ende hy (de gichtighe) stont op, ende ginck+in zijn huys. Die scharen dit siende, vreesden ende presen Gode, Marc.2.12. Luc.7.15.16. etc.
c Int helpen.
+Ier.31.12
Roept my aen in den dach uwer tribulatien,+Ick sal u helpen, ende ghy sult my eeren, Ioan.14, 13, 4. Reg.19.9. Isai.48.9. Ierem.20.13.
d Int Saligh maken.
Want die Heere heeft Iacob verlost, ende hy heeft hem bevrijdt vande handt des moghende, ende sy sullen komen ende hem prijsen op den berghe des Heeren, Acto.11.13. Isai.61,2,3,4,2.
87v
Dat die volkomene ende oneyndelycke Rijckdommen des almogenden Scheppers niet en behoeven des behoeftigen schepsels dienst nochte goederen.
Dat 5. Capitel.
1 ALle wat inder Waerheyt goedt is, dat is eerwaerdigh. Godt is het waerachtige, Eeuwighe, Eenighe Goedt, Oorsprong ende overvloeyende Fonteyne van alle goedt.
Dit bekennen oock d’andere selve, ende en behoeft deshalven gheen bewijs: want sy oock selve houden dat God van Eeuwigheyt de volkomen goedtheyt is.
2 Is God dan volkomelijck goet, hy is oock volkomelijck eerwaerdigh. Nu is God sonder begin volkomelijck goedt, ende daeromme oock sonder alle begin
volkomentlijck eerwaerdigh. Ende ghelijck zijn goedtheydt van eeuwigheyt voor alle Scheppinghe niet altoos te minder en was, om datter gheen Schepselen en waren, die zijn goedtheydt kennen: So en is nu zijn eerwaerdigheydt niet met allen te meerder, om datter goede Menschen zijn, die als ghehoorsame kinderen God haren Vader prijsen ende eeren.
3 Dat zijnse die behoeftigh zijn, ende biddende van zijn volheydt ontfanghen.
Maer die al-hebbende volkomen ghever en mach van ons arme ende behoeftighe bedelaers niet ontfanghen. Want God self hevet ende ghevet al, maer hy en heeft daeromme niet te min. Soo en heeft dan die volkomen eerwaerdighe God doort scheppen van den Mensche ter Saligheyt zijn Eere niet moghen soecken: hoe veele te minder noch int scheppen van den Mensche (soo men nu leert) ten quaden, ten verderven, ende ter eeuwigher ende onvermijdelijcke verdoemenisse.
4 God is, was, en de sal eeuwelijck wesen volkomenlijck, eerwaerdigh ende eerlijck. ’t Ghene dat is, en mach hy niet worden. Soo en mach God nimmermeer meer eerlijck ende eerwaerdigh worden, dan zijn Godheyt al van eeuwigheyt is gheweest. Soude nu deser luyden opinie waerachtigh zijn, van dat God om zijnder Eeren wille alleen, den Mensche heeft geschapen: soo heeft God daermede sich selven meer eerwaerdigh ende meer eerlijck, dan hy van Eeuwigheydt was, willen maecken. Dat is onmoghelijck. Soo soude God dan wat hebben willen doen, ‘tgeen hem onmoghelijck was om volbrengen. Loochent soodanighe opinie dan niet inden gront, dat God Almachtigh is? Soo loochent sy oock het Hooftartijckel ende ‘teerste van onsen Gheloove. Dat streckt niet tot kontmakinge by den Menschen vande volkomen Eere Godes, noch ooc geensins tot voorderinghe vander Menschen Saligheyt.
5 Het is dan ontwijfelijck waerachtigh, die Heylighe schrift betuyghet oock krachtigh, dat God de Heer Almachtigh, gheens dinghs a behoeftigh en is. Soo en behoeft Godt oock niet van dat de Menschen hem doen of gheven moghen, ‘tzy dan van ghehoorsaem zijn, van lieven, van eeren, of wat het anders soude moghen wesen.
Dit te ghevoelen, te weten, dat God der Menschen eere niet en behoeft, noch door
‘smenschen doen niet beter, eerlijcker, noch grooter en mach worden, dient by den Menschen grootelijck tot grootmakinghe van de Eere Godes, ende dat totter Menschen, maer gheensins tot Godes nut.
6 Want die daer meynen dat sy Gode wat te goede doen met hem te dienen, meynen oock aen God wat te verdienen. Daer door wert sulck waner grooter in zijn
verminderen, ende midtsdien de Saligheyt oock verminderen of gantsch ontbeeren, ende daer teghen d’ydelheydt, quaedtheydt ende Onsaligheydt vermeeren: soo blijven
+b
+die rijck zijn in haren ooghen, altijdt arm, de zatte ydel, ende de Schijnheylighen zondig ende quaedt inder Waerheydt:
7 Over d’ander zijde, al is d’eere die Godt heeft inde Herten zijnder ware kinderen, Gode gantsch onnut, als niet moghende van onsen handen of doen ghenieten: soo is sy op’t alderhooghste nut voor den Menschen, als henluyden dienstlijck zijnde om
‘topperste goedt saliglijck te ghenieten. Ende is dit de rechte oorsake, daer door God
+c
vanden Menschen alleen geeert wil zijn, ende zijn Eere niemandt anders+gheven.
8 Want die men eert, die houdtmen voor goedt. Die men goedt houdt, houtmen voor goedtdadigh. Daer hoopt ende betroutmen oock goedt ende weldaedt af te ghenieten. Nu weet d’alwetende Godt dat niemandt goedt noch goetdadigh en is, dan hy ghebenenijdt alleen. Sijn goetheydt is oock d’oorsaecke dat hy ons alle goedt, dats Saligheydt, gondt: sulckx dat waerder yemandt anders dan hy selve, die ons meerder goedts dan hy, mochte ende wilde bewijsen: hy soude onghetwijfelt ons van hem selve tot sulck beter goedt aenwijsen: op dat wy het alderbeste ende meeste goedt ontfangen ende genieten souden. Want hy gont ons ‘talderbeste.
9 Daer mercktmen licht, hoe Godt zijn Eere by den Menschen soeckt, dat is niet om wat vanden Menschen t’ontfanghen of te genieten: maer op dat de behoeftighe Menschen zijn Goedtheydt ende Saligheyt souden ontfanghen en de eeuwelijck ghenieten. Dit is d’oorsake (als gheseydt is) dat d Godt zijn eere niemandt anders en
+e
wil gheven. Want niemandt anders en mach ons yet dat goedt is,+gheven. Hy is alleen de ware God ende het ware goedt. Al waer men buyten hem yet goedts aen soeckt, dat zijn valsche goeden, Afgoden, ende gheen goeden, maer ydelheydt ende niet, hebben niet, vermoghen niet, ende gheven niet anders dan niet. Wat verkrijghen dan sulcke Afgodendienaers, dan niet, dats Ydelheydt, Onsaligheydt, ende niet?
+f.
10 Hier uyt komt de Ialoursche Liefde Godes+totten Menschen: ende zijn vyandtlijcke hate teghen alle nietighe Afgoden ende ydele diensten der Afgoden.
Ons meynt Godt daer mede, ende niet hem selven: ons saghe hy gaerne vervuldt, ende ongaerne ydel van waerachtighe goeden, die moghen alleen van zijn Almoghende goedtheydt, ende gheensins vande ydele Afgoden den menschen ghegheven worden.
Alsoo bekijft ende straft hy den Menschen daerom, dat sy ydelheyt ende jammer so
+g
dier, dats om Hert, Ziel, ende krachten, zijne gaven koopen: ende daer teghen het+ wesentlijcke goet ende saligheyt, om niet ende
88r
te schenck aengeboden, van hem te ontfanghen weygheren.
11 Dit en soude niet zijn, so wy ons behoeftigh ghebreck van niet te hebben of te vermoghen, om hem te gheven, of met te dienen van ons selven hebben, grontlijck kenden. Door ‘tghebreck van welcke kenisse alleen, Godes Eere in onsen ooghen vercleynt wort, ende soude noch veel minder zijn, soo wy daer beneven oock inder Waerheyt kenden Godes volkomen goetheyt, liefde, oneyntlijcke rijckdommen ende volmaecte eerwaerdigheyt, die alleen waerdigh is gelieft, geeert, ende aengebeden te worden, als een milde ghever, om zijn goeden te ghenieten.
12 Want de ware kennisse van sulcke onse behoeftighe ende schantwaerdighe snootheyt, met sampt van Godes onbehoeftighe ende eerwaerdighe grootheydt, soude ons inder Waerheydt leeren, uyt mistrouwen ons selfs van ons, tot God te keeren, met vast betrouwen zijne gaven te begheeren, ende soo met verkrijgingh van deugts hanteren, zijn miltheyt by den menschen te eeren, op dat Gods goetheyt oock in anderen mochte vermeeren.
13 Siet daer is ‘teynde, daerom God zijn eere soeckt by den menschen: niet om eer vande menschen te ontfanghen, maer om dat sy zijn goetheyt van hem souden ontfangen. Daer is oock verclaringe hoe de ware dienaren des onbehoeftigen Heeren, hem gans onnut, maer haer selfs ghebrekighe behoeftigheyt gantsckelijcken nut zijn, met haren dienste. Om met een woort al te segghen, so is de Liefde Godes d’eenige oorsake van alle sijne weldaden, ende niet eenighe eere, die hy om zyn selfs wille soude begheeren, so men nu qualijck bestaet te leeren.
a Godt behoeft niet.
+Psa.15.2.
Ick hebbe geseyt totten Heere: Gy syt myn+God, want ghy en behoeft mijnre goederen niet.
+Act.17.25
+ Hy God en wert met geens menschen handen gheeert, als geens dinghs behoevende, ghemerct hy’t alles self athem geeft, Iob 22.3.35 7.8.
Psal.49.9.10.11.12.13.
b God versaedt den hongerighen.
+Luc.1.53
+Matt.5.6.
+ De hongerighe heeft hy met goeden vervult+ende den rijcken ydel ghelaten.
Saligh zijn die hongheren ende dorsten na de gherechtigheydt, want sy sullen versaet worden, Psal.106, 9, Isa,44, 3, Iere.31.25. Luc.3.5.16, 25, Psalm 22.27, Luc.18, 11, etc. 6, 25, Psal.33, 11.
c God geeft niemant anders zyn eere.
+Isai.42.8.
+ Ic ben de Heere, dat is mijn name. Ick sal mijn eere niemant anders gheven, Isai.48.11.
d God alleen een ware Godt.
+Deu.4.35
+ Op dat ghy sout weten dat de Heere God is, ende daer en is geen ander dan hy.
+Ioan.17.3.
+ Dat ist eeuwige leven, dat sy u kennen alleen een ware God te wesen, ende dien ghy hebt gesonden Iesum Christum, Deut.4, 35.6.4, 32, 39, 2. Reg.7, 22, 22, 32, 3, Reg.8, 60, 18, 39, 4, Reg.5, 15, 19, 15, 19, 1. Para.17, 20, Isa.37, 20, 43, 10, 44, 9, 24, 45, 21, 46, 4, 9, Osee 13, 4, Ioel 2, 27, Marc.12, 29.1. Cor.8.6. Ephes.4.5, 6, 1. Tim.2.5.
e God is alleen goet,
+ Iesus sprac tot hem: wat noemdy my goet? daer en is niemant goet dan die
1, 117, 1, 2.29.118 68, 134.3, 135, 1.
+Exo.20.5 Deu.6.15
f Ialoers of een yverige God.+
Dientse niet. Want ick ben een God die daer yvert. Want de Heere dijn God is een yverige God onder dy, Exo.34.14. Ioel 2.18. Sach.1, 14, 8.2. Numer.25, 11.
Psal.78.5. Ezech.3, 15. etc.
g VVy kopen ydelheyt dier.
+Isa.55.1. Jsa.55.2.
+ Comt, coopt wijn ende melc sonder gelt ende sonder mangelinghe. Waeromme bestedy u silver om ‘tgeen dat niet en spijset, ende uwe arbeyden om dat niet en versadet?
+Apoc.21.
+ Ick sal den dorstigen om niet gheven vande fonteyn des levens, Apoc.22.17, Iacob.1, 17, Ephes.4.8. Actor.2, 38, Matth.7.11. 2, Cor.5, 21.
h Gods liefde is oorsake syner weldaden tot ons.
+Ephes.2.4.
+ Maer God die rijck is van barmherticheyt, vermits die groote liefde daer mede hy ons lief heeft gehadt, 1. Ioa, 3, 1, 4, 9, Isa.66, 3. Ier.31, 3, Ioan.3, 16, Rom.5, 10, 2, Par.2.11.15 Tot bewijs vande Waerheydt vande onbehoeftige eerlijckheyt Godes, is ‘tghene hier vooren is gheseydt, meer dan ghenoegh by den onpartijdigen.
D’anderen sal ick ten dienst noch hier stellen een weynigh uyten ouden, ooc uyt haer eygen Schribenten, tot verclaringhe, niet tot bewijsinghe.
16 Alsoo heeft Godt den mensche vanden beginne gheschapen om zijn
gaefrijckheyts wille, etc. Ende daer voor noch: Daeromme heeft God inden beginne Adam geschapen, met als behoeftigh zijnde, maer op dat hy yemant soude hebben, aen den welcken hy syne weldaden souden besteden. Want niet alleen voor Adam, maer voor de Scheppinghe glorificeerde het woort zijn Vader, so hy selve seydt:
+Ioan.17.5.
Verclaert+my, o Vader, mette claerheyt die ick by u ghehadt hebbe, al eer dat de Werelt was.
17 Want wat soude u gebreken ten goede, dat ghy u selve zijt, al waert oock schoon dat deser dingen geen en waren, of sonder gedaente bleven, de welcke ghy hebt ghemaeckt niet uyt behoefte, maer uyt volheyt uwer goetheyt, dringende ende voegende die dinghen tot eenghedaente, ende dat niet als of u blijdtschap daer uyt soude worden.
18 Want de Heere is so goet, dat hy deser dingen niet en behoeft, om goet te wesen. Voort so en prijse ick dese dingen niet sonder hem. Maer hem bevinde ick sonder dese dinghen volmaeckt te wesen, onbehoeftigh, onveranderlijck, niet goedts soeckende daer door hy vermeert, oock niet quaets vreesende, daer door hy vermindert soude moghen worden.
19 ’t Is wonder dat syluyden dit niet veel eer by hem self overwegen, te weten dat Godt by hem self ende sonder ons genoegh heeft om saligh te wesen, ende dat zijn glorie streckt boven alle Hemelen, al waer daer noyt creatuer gheschapen. Is dan God niet al van eeuwigheyt? maer die creatuer en is niet van eeuwigheyt.
20 Nu is God al glorioos van eewigheyt. Daerom is hy al glorioos sonder ons.
VVie soude soo zot zyn, dat hy mochte vermoeden, dat het eeuwighe licht yet glorijs soude mogen ontfanghen van onse duysternisse? van dese onse stancke? van onse zonden? onder geen glorie Gods syn geweest het en ware dan door onse boosheden?
21 Maer God en duckt niemant geweldelyck. Nochte uyt dese regeringe (te weten) des voorsienigheyts) en kryght hy niet voordeels, maer maeckt alleenlijck sijn goetheydt den schepselen ghemeyn.
22 Het woort der liefden is van selfs waert, daer uyt de name van vrientschap voort komt. Als
wy die trecken tot onsen bate ende niet tot nut des gheens die wy lief hebben, en sal sy niet meer wesen vruntschap, maer eenrehande coopmanschap van eyghen bate.
Op sulcker wyse worden die ackeren, die weyden, ende de cudden lief gehadt, om het nut dat daer uyt werdt genoten. Maer der Menschen Liefde ende vrientschap is sonder eygensoeckelyckheyt. Hoe vele te meer dan de Liefde der Goden, die geens dinghs behoeftigh zyn, malcander onderlinge lieven ende den Menschen wel beraden?
Dat het eynde van des Menschen Scheppinghe is, om een Beelde Gods te worden.
Dat 6. Capittel.
1 TOt hier toe is gheseyt ende bewesen, dat God den Mensche niet en heeft gheschapen om zijn selfs nut of eere: maer om des Menschen nuts wille. God mocht van den Mensche niet goedts, de Mensche mach van God alle goet ghenieten. Daer toe maeckte God dat vaetgen, niet om daer wat goets uyt te scheppen, maer om dat vol goeden te gieten: ende dat niet, als in d’andere zijne onredelijcke schepselen, sonder, maer met haer wille, begeren ende weten.
a Te dien eynde is de Mensche ghemaeckt, niet selfs een Beelde Godes, dat Christus alleen is van naturen: maer tot een Beelde Godes, dat hy mach worden uyt ghenaden, door ‘twilligh ende ghelovigh aennemen van Christo Iesu. Die is self des vaders woort. Dat en nam Adam eerst niet aen in onderdanigheydt bewijst, dat hy zijnen eenigen Sone hoort ende in zijne woorde (dats in hem) blijft, die wordt uyt genaden (niet sonder middel van sulck aennemen) het gene daer toe hy is gheschapen:
namentlijck, door die ghemeenschap Christi in hem, een Beelde Godes.
Daer toe, te weten, ten leven, dienen hem de geboden, inden leventmakenden geest, ende niet inde dootslaende letter onderhouden zijnde, als een waerachtigh middel, op dat hem wel mach zijn int eeuwigh ghenieten vande Godlijcke vrede ende eeuwigh duerende Saligheyt.
a Beelde Gods is Christus.
Want die hy voorsien heeft, die heeft hy ghepredestineert ghelijck te worden het evenbeelde sijns Soons.
Die daer is het Beelt des onsichtbaren Gods d’eerstgeboren alder creaturen, Ioan.14.7.9. Psal.35.10. Ioan 12.45.
b Menschen to teen Beelt Gods.
Ende God schiep den mensche tot synen beelde ende ghelijckenisse, tot een Beelde Gods schiep hy hem, Genes.1.26.5, 1.9.6.1. Corint.15.49. Luc.6.40. Ioan.13.15, I. Pet.2.21. Psal.8.7.8.1. Ioan.4.17. Iacob.3.9.
c Geboden ten leven.
Ende nu Israel, hoort de geboden ende wetten die ick u leere, op dat ghy die doende mooght leven, Deut.8.1, 5, 33, 16, 20.30.6.19.32, 47. Proverb.7.2, 3.2. Ezec.18, 9. Iohan.5.29.1. Ioan.2.17. Prov.3, 21.4, 3. Marc.19.17.
d Geboden op dat ons wel zy.
Onderhout mijn gheboden ende wetten, die ick u ghebiede, op dat u wel zy, Deut.5.29, 33, 6.3.18.24, 10, 12.13, 12.21.28 Ierem.7.23.32 39.38.20.
e Vrede.
Veel vreden hebben, die uwe wet beminnen, Prov.3.1.2. Isa.26.12. Rom.2.10.
Gal.6.16 f Saligheyt.
Saligh zyn die onbevleckte inden weghe, die daer wandelen inde VVet des Heere, Psalm.105.3. Pro.8.32, 34, 29.18. Isai.56.2, Matt.24, 46, Luc.11, 28, Ioan.13, 17, Iaco.1, 25, Apoc, 1, 3, 22.7.
Dat Adam was geschapen redelyck, vry ende goet.
Dat 7: Capittel.
1 HEt Schepsel dat der Saligheydt Godes ontfanckelijck soude zijn, was noodigh de redelijckheydt. Want niemandt saligh en mach wesen sonder te weten dat hy saligh is. Daer behoefde dan verstandige kennisse. Wie is blijde sonder kennisse dat hem wat goedts wedervaert?
2 Daer en boven moeste dat Schepsel vry sijn: op dat het goede met willekeur begheert ende met vreughden verkreghen mochte worden. Maer want die onversochte Ionckheydt Kennisse ontbreeckt, doch geensins moghelijckheyt om die te becomen, soo was hem van noode in de plaetse vande goede begeerten (die alleen uyt goetheyts kennisse spruyten) de goetheydt der naturen selve.
3 Want dese niet anders dan een ghesonde ydele mage tot spijse, de redelijcke ziele genegen maeckt totten woorde Gods, de waerheyt, het broot des levens, ende het eenighe voetsele der zielen. Welcke heylsame ghenegentheydt ende hongher na de gerechtigheyt hem een stadige aenporringhe is tot de verkrijginghe van goetheyt.
Ende was alsoo de mensche oprecht ende goet gheschapen, maer geensins so eenighe nu leeren) deughdelijck.
4 Want alle ware deughde bestaet door aengewende oeffeninghe int rechte gebruyck, ende en mach daerom oock gheensins misbruyckt worden. Oeffeninghe of hanteringe der deugden en mach in niemant wesen sonder tijt. Dees beyde en hadde Adam niet voor zijn val. Hy en had daerom oock geen deughde. Immers het blijckt oock in zijn val selve, want wijsheyt kiest in allen ’t beste, vermidts ware kennisse van goet ende quaet, goet ende beter, beter ende ‘tbeste. Adam wist goet noch quaet, hoe mocht hy wijs zijn? Hy vercoor de doot voor ‘tleven, was daer wijsheydt? soo mede wast rechtvaerdigheydt dat hy Gode het zijn niet en gaf, te weten, sijn Schepper de schuldige onderdanigheyt? Ten was geen sterckheyt dat hy sich van een cleyne aenvechtinge liet verwinnen. Alsoo en was oock gheen matigheyt, dat hy die ongeoorloofde lust volghde. Wie mach oock seggen dat hy op den Heere hoopte, die tegen ‘tgebodt des Heeren hoopte een Godt te worden? dat hy gheloovigh was, die des Heeren woort niet en geloofde? of dat hy God lief hadde, dien hy veracht int overtreden zijns ghebodts? Niemant. Adam hadde dan gheen deughde, maer mocht die verkrijghen.
a Kennisse.
VVaer niet en is kennisse der zielen, daer en is niet goets, Ioan.17.3.1. Ioan.4.7.
b Vry begeeren.
Het begeeren dat vervult wert, verlustight de ziele, Prov.13, 12.
c Ten goeden gheneghen.
Den mensche en leeft niet alleen by den brode, maer by allen woorde, comende uyten monde Godes, Deut.8.3. Ioan.6.55.27.33.35.48, 50.51.64.56, 57.58. Deut.30.20.
d VVAs goet gheschapen.
+Gen.1.31.
+ Ende God sach alle dinghen die hy gemaect hadde, ende sy waren al te samen seer goet, Psal. 48.13. Genes.1.29.27, 5.1, 9.6.
God wrochte ende vierde int Scheppen sonder toedoen der Schepselen.
Dat 8. Capittel.
1 DAt de Schepper was voor ‘tschepsel, behoeft gheen bewijs. So mede niet, dat het ghene noch niet en is, niet altoos wercken en mach of doen. D’Engelen noch de Menschen en hebben dan niet met allen mogen doen tot hare Scheppinghe of wordinghe, van gelijcke niet tot de Vorme of gedaente haerder Scheppinghe, want het aen henluyden niet altoos en stont, dat sy boven allen anderen schepselen gedeelt souden worden met Redelijckheyt, Vryheyt, ende een onsterffelijcke ziele.
2 Derhalven en komt hier van niemandt de danck ende eere toe dan den Werck-meester deses werckx, namentlijck den milden, alwijsen, ende almogenden Gode. Want die heeft door zijn goetheyt in dit werck (dat sonder eenig medewercken der Schepselen gheschiede) wat gedaen ende oock wat ghelaten.
3 Het doen was Gode vry: maer het laten (menschelijcker wijse te spreken) nootsakelijck, want God hadde soo wel moghen laten eenigh Schepsel tot ghenietinghe zijnder goetheyt te Scheppen als sulcx te doene. Maer nootsakelijck vierde die rechtvaerdige goede Godt daer inne, dat hy eenighe zijnder Schepselen soude scheppen ende Predestineren tot quaet-worden of tot verdoemenisse.
a 4 Want zijn rechtvaerdigheyt, so zijn Geest self ons die inde H. Schrift betuygt heeft, en lijdt niet dat yemandt onschuldelijck, dat is sonder quaedt te doen, verdoemt
+b
soude werden,+so mede en ghedoogt oock zijn goetheyt niet, so hy die mede inde
+c
H. Schrift heeft geopenbaert, datter eenigh quaet uyt hem voortkomen, of+dat hy quaet willen, swijge, doen soude, welcke onvermijdelijcke nootsakelijckheydt van niet onrechts noch quaedts te willen in Gode d’alder Edelste, hooghwaerdighste
+d
ende opperste vryheyt is.+
5 Oock mede en is voor de eeuwige wijsheyt niet verborgen, so en mach de
+e
alwetende Godt+niet altoos doen dat hem berout: ende midtsdien zijn voornemen geensins veranderen. Aldus wast mede nootsakelijc een laten ofte vieren in Gode, dat hy niet en wilde dwinghen ofte nootsaken, om yet te doen tegen willekeure, den Schepselen die hy nu eens al van eeuwigheydt ghewilt hadde met Vryheyt begiftighen, ende volgens dien met volkomen vryheyt ghe-edelt ende gheschapen hadde.
6 Want sulck dwinghen ofte nootsaecken en moghte doe voorts gheensins gheschiet hebben sonder berou van haer mette Vryheydt begaeft te hebben: nochte oock niet sonder veranderinge vande onveranderlijcker wille, goetheyt, ende natuere Gods: welcke veranderinge (soo sy in Gode hadde mogen gheschieden, als neen) veroorsaeckt soude hebben moeten zijn uyt onvoorsightigheydt, die niet en mach wesen in Godlijcke wijsheyt.
a God is Rechtvaerdigh.
+Deu, 32.4
+ Godes wercken zyn volmaeckt, ende alle syne weghen zyn oordeelen. God is ghetrou ende sonder ongherechtigheyt, Rechtvaerdigh ende oprecht,
Genes.18.25.20.4. Iob 8.20. Psal.36.32.33 Sopho.35. Psal.10.7, 114.5, 118, 137.
b Goet.
Belijt den Heere, want hy goet is, Psa.106.4.117.1, 2.134.3. Iere.3.11. Mat.19.17.
Luc.18.19. Mat.7.18.
c Godt wil geen quaet.
Want ghy en zijt geen God die ongerechtigheyt wilt, Iob 34.10. Isai 65.12, 66, 4. Iere.19.5, 32.35. Iob 34.12. Sap.12.13. Sopho.3.5. Iob 8.3.
d God is de wysheyt.
God die alleen wijs is, Psal.146.5. Iob 9.4 Baruch 3.2. etc.
e Gode berout niet.
Hy (God) en is geen mensche, so dat hem berouwen soude, Psal.109.4. Heb.1.21.
f God is onveranderlyck.
Siet voor Cap.ij.a.
Ghedaente der Enghelen voor ende na den Val.
Dat 9. Capittel.
1 ALle Schepselen waren goedt, ende midtsdien oock d’Enghelen. Die zijn verandert, eenighe uyt goet in beter, ende andere uyt goeden in quaden. Want sy waren geen ongheschapen ende self-standigh goedt. So mochten sy beter of argher werden. Ende hier in bestont haer vryheyt.
2 Maer na die haer veranderinge en mochten sy niet meer veranderen, soo wel die goede niet ten quaden, als die quade niet ten goeden: ende was doe voorts in beyden een nootsakelijcke bestendigheyt: te weten d’eenen in haren verbeterden, ende en moghen daerom die goede Engelen niet quaedt, noch die quade niet goet worden.
3 Want die goede aenschouwen stadelijc Godes aenschijn, so en mogen dan oock geen quade ghedachten noch verbeeldinghen in henluyden komen, sonder welcke geen quade begheerten, noch quade wille in haer en moghen worden. Ende want onmoghelijck is sonder sulckx te zondighen, so en moghen sy nemmermeer van Gode af ghescheyden worden, ende midtsdien oock niet veranderen int quade: want alleen die zonde scheyt van Gode.
4 Te minder noch, overmidts die verderffelijcke Val, die sy gesien hebben aen haren mede Enghelen: door welck schrickelijck voor beeldt metter selver schade sy zijn wijs geworden, so dat sy nu des Logens valsche schijn goet inder Waerheydt voor een lasterlijck quaedt kennen, haten, ende daer teghen de ware ende wesentlijcke goetheyt Godes voor sulcx kennen, lieven ende onophoudelijck prijsen ende loven.
5 Maer de Duyvelen quaetheyt hebben sy door henluyder zondelijcke af-keer veroorsaect: die Godes rechtvaerdigheyt in haer heeft ghestraft. Want sy sich met de Logen vereenighden: daer door sy wierden vyanden des Godtlijcken waerheyts.
Hierom vlieden sy het Godlijcke Licht, dat sy haten, ende belet hen tot goetwordinghe te gheraken.
Ick segghe u, dat henluyder Engelen inden Hemel altijdt aenschouwen het aenschijn mijns Vaders, die in den Hemel is.
Vwe zonden hebben u van Gode afgescheyden, ende uwe misdaden hebben zijn aensicht van u verborghen, dat hy u niet en soude horen, Genes.3.8.23. Deut.31.17.18.
Iob 31.3.
Psal.72.27. Iere.5.25. Deut.32, 20, 3. Reg.9, 7, Isai.8, 17, 57, 17, 6, 4, 7.
+c Isai 6.2.
+ Ende sy riepen d’een totten anderen, ende seyden: Heyligh, Heyligh, Heyligh, is Godt der heyrscharen, het gantsche Aertrijck is vol synre glorien, Apoc.4.8., 20, 6.7, Luc.2.13, 14.
+d Ioan, 8.44.
+ Hy was van aenbeginne een Dootslager, ende en is niet staende ghebleven inder Waerheyt. I.Iohan.3, 8, Iudas 4, 6, Luc.10, 8.
e Der Duyvelen straffe.
+2. Pet.2.4.
+ Heeft God den Enghelen niet ghespaert, die ghesondight hadden, maer heeftse met ketenen der duysternissen ter Hellen verstoten.
f Duyvel een Logenaer.
+Ioan.8.41
+ Want die waerheyt en is niet in hem. Als hy loghen spreeckt, so spreeckt hy uyt zijn eyghendom, want hy is logenachtigh, ende oock zijn Vader, 3. Reg.22.22.
h Duyvel een vyandt Godes.
+Mat.4.10
+Doen seyde Iesus tot hem: Gaet wech Satan Matth. 4.3. Iude a.6, Matt.25.41, 13, 25, 39.
Des menschen ghedaente na zynen Val.
Dat 10. Capittel.
1 DE Mensche was oock oprecht ende goet geschapen, so wel als d’Enghelen.
+Blyct ooc hier voor Cap.vij.
Immers+hadde een selve goede Schepper oock den Mensche gheschapen. So was
+d
hy mede veranderlijck, als ‘d Engelen oock eerst waren. Immers+hy is oock verandert metten Enghelen: niet metten goeden in beter, maer metten quaden in argher.
Maer die onderscheyt was tusschen die veranderinghe des menschen ende des Duyvels: dat dees in een onwandelbaer Duyvel, maer die in een wandelbare Sondaer is verandert: soo dat de Duyvel doe voorts meer gheensins uyt een quade in een goeden Engel: maer die Sondaer wel uyt een quaet in een goet mensch veranderen mochte.
3 De ghevallen Mensche hadde metten afgevallen Duyvel dat ghemeen, dat sy beyde vrywilligh van Gode waren afghevallen: maer daer sich de Duyvel hadde verdiept in een hartneckighe ende onveranderlijcke quaetheyt, daer moght die Mensche sich noch ten goede veranderen. Dit bevindt sich klaerlijck so in de ghedreyghde straffe Godes tot Adam, als in des selfs bekeeringhe.
4 Beroerende de straf die Adam was gedreygt was dat hy ten daghe zijns overtredens soude sterven: sonder eenigh woort dan van den eeuwigen Doot te
+a
sterven, diemen sonder toevoeghen tot Godes Woordt, daer uyt niet en mach+ verstaen, Nu leeftmen dat Godt veelmaels zijn ghedreyghde straffe onder ghedinge
+b
(als Adam was) ja dat noch meer is, sonder alle gedingh,+naghelaten of ghemindert heeft gehadt. Dus en mach niet ghelooft worden, dat die barmhertighe Godt
yemanden soude straffen boven of swaerder dan zijne dreyghementen.
5 Al waert dan noch schoon sulckx, dat Godt Adam ghedreyght hadde ghehadt metten eeuwighen Doodt (dat opentlijck neen blijckt) so moeste dan noch al ghelooft
+c
worden, na d’uytghedruckte woorden Godes selve, dat hy, als+Adam, sich tot Gode bekeerde, dat hy den doot des bekeerden Zondaers niet en wilde.
6 Hoe maghmen dan ghelooven, dat hy Adam self, of yemant zijnre
nakomelinghen om Adams eene zonde met d’eeuwighe Doot, die hy niet ghedreyght en hadde, ghestraft soude hebben? Waer leestmen by Gode gheseydt te zijn gheweest:
Ten welcken de ghy vanden Boom etet: sult ghy met alle uwe afkomste den eeuwigen Doodt sterven? Ia waer leestmen gheseyt te zijn, soo sult ghy den eeuwighen Doot sterven? Nerghens. Nochtans is sulcke vloecke vande voort-ervinghe op alle d’afkomste onophoudelijck inde H. Schrift wel bekent, soo men siet aen Gehasi, den
+4.Reg.5.27.
welcken+de Propheet seyde: Naamans Melaetsheyt sal dy ende dijnen zade aenhangen tot inder eeuwigheyt, soude oock God also niet hebben geseyt tot Adam. Dit ende dijn afkomste sult den Doot sterven, inder eeuwigheyt, indient alsoo zijnen wille ware gheweest? Heeft Godt tot Adam sulckx ghesproken? Men siet wel neen. Al des niet teghenstaende, leertmen nu sulckx openbaerlijck, sonder, ja teghen de Heylighe Schrift. So onbarmertige Rechters die boven de ghedreyghde straf den armen Zondaer veroordeelen, vintmen nu inde Vierschare des barmhertighen Godes, ende dat noch ongheroepen, maer van selfs daer inne gheloopen.
7 Voorwaer indien Godt sich self inde heylighe Schrift beschildert hadde, als een strenghe Rechter, soo dat zijn rechtvaerdigheyt alle zijne wercken te boven gingh, ende hem snel ter wraecken, maer traegh int ontfarmen ons voor d’ooghen hadde ghestelt, men soude recht hebben te geloven de voorschreven strengheyts tael-luyden, indien sy seyden dat Adam selve ware ghevallen inde onverbiddelijcke straffe vander doot, ten selven daghe als hy zondigde, volghens het dreyghen des Wets. Maer is dat oock ghelooflijck, nu God inde Heylige schrift hem selven seyt te wesen langsaem
+d.e.
ter wraken,+ende snel int ontfarmen? Dat zijn barmhertigheydt gaet boven alle zijne wercken.
8 Immers hoe mochtmen heur segghen dan noch eenighsins gelooven dat Adam selve ghevallen soude zijn inden eeuwigen Doodt, daer de Wet niet af en vermaent?
Want strenghe Rechtvaerdigheyt en is gheen onrechtvaerdigheyt, so en macht oock geen rechtvaerdigheydt heten daer de straf swaerder wort ghenomen, dan de Wetgever die selve heeft ghestelt.
9 Mach het dan inden zondaer, Adam, selve gheen rechtvaerdigheydt heeten, dat hy ghestraft soude zijn boven de gegheven Wet: veele minder schijns van
rechtvaerdigheyt, maer waerachtige blijck van onrechtvaerdigheyt, ja van tyrannye, moet het dan hebben, dat Godt alle Adams afkomste, eer yemant van hen allen quaet ghedaen hadde, ten eeuwighen doode verdoemt soude hebben ghehadt. Sulckdanigh is nochtans het Oordeel deser onbarmhertiger menschen, vande goedertieren ende genadighen Rechters vonnisse.
+f.g.h.
10 Wy sien dat ons de H. Schrifture doorgaens+naecktelijck betuyght Godes goedigheyt, lanckmoedigheyt ende ongemeten liefde: zijn elck deser minnelijcke stucken niet het platte tegendeel van de voorseyd strenge rechtvaerdigheyt, immers onrechtvaerdigheyt, die soodanighe Menschen uyt haer vernuft teghen de Heylighe
+Sapie.1.1
+Psa.33.9.
Schrift den lieven Schepper+op dichten? O Hoe kleyne kennisse hebben sy van+de vriendelijcke ende Vaderlijcke natuere Godes.
+Cap.ij.
+12 Daer en boven hebbe ick hier voor bewesen dat God niet en verandert,
+Eze.18.33
diens goedertierenheydt+was ten tijden Ezechielis noch soo
barmhertig van natueren, dat hy niet den doot, maer de bekeeringhe des Sondaers wilde. Nochtans was desen Sondaer doe ter tijdt soo wel van Gode in Moyses Wet, als Adam in den Paradijse den doodt ghedreyght. Adam wordt een bekeerde Sondaer, soo en heeft dan de barmhertighe God so weynigh des bekeerden Adams, dan der anderen bekeerden Sondaren doot ghewilt.
13 Noch al veel min mach Waerheyt schijnen (ick swijge wesen) dat God Adam om zijn eyghen eenighe zonde soo gantschelijck van naturen verdorven ende quaet ghemaeckt soude hebben, dat daer door noodtsakelijck alle zijn afkomste verdorven, quaedt, ende den eewigen Doot onderworpen ende schuldigh soude hebben moeten wesen, ‘twelck hem oock inde straf niet gedreyght en was van Gode.
14 Maer boven al luyt dat oock wederschriftelijck, ja van Gode lasterlijck, dat den doodtschuldighen Adam zijn eyghen zonde vergeven is gheweest, ende dat daer
+i.
teghen alle zijne afkomste,+self niet ghezondight hebbende, al te samen vanden barmhertighen God den eeuwigen doode om Adams zonde onderworpen souden
+k.
+zijn: dat is geseyt, den Dootslager self wert het leven geschoncken, maer zijn onschuldighe kinderen moeten om haers Vaders misdaedt sterven. Dit is beyde een grouwel voor Godt. Soude hy dat doen, die om weynigh onschuldighe, veel schuldigen in tijdelijcke straffinghe oock verschoont? Komt dat oock over een met de barmhertigheyt Godes int niet willen des doots vanden Sondaer selve?
a Straf onder gedinghe.
+exo.32, 14
+ Ende de Heere is versoent, dat hy niet en soude doen het quaedt dat hy ghesproken hadde teghen zijne Volcke, Iere.26, 3, 18, 8, Psal.105, 3, 4.
b Straf sonder ghedinghe.
+Ionas 3,4
+ Nocht veerthien daghen, ende Ninive sal omghekeert worden.
+Ionas 4.11
+ Ende en soude ick niet sparen de groote stadt Ninive, Iudic.10.13, 16.
c God wil des zondaers doot niet.
+Ezech.31 11.
Seght tot henluyden: soo waer als ick leve,+seyt de Heere: Ick en wil des Godloosen doodt niet, maer dat sich de Godeloose van zijnen bosen weghe bekeere, ende leve, Ierem.18, 7, 8, 9, Ezech.18.31.
+Exo.34.6
+d Is langsaem ter wrake, snel int ontfarmen.
Heere God (die daer zijt) barmhertigh ende verbiddelijck, lancksaem tot gramschap, gheneghen tot hulpe ende goedertierenheydt, Psalm 144.8.
e Barmhertigh.
+Psa.144.9
+ Goedigh is de Heere tegen een yegelijck, hy bruyckt zijn genade teghen alle sijne wercken.
f Goedigh.
Hy wil niet dat yemant verderve.
+2, Reg.14 14, Mat.5, 45
+ Hy laet Regenen over goeden ende quaden.
Hy wil dat alle menschen saligh worden.
g Lanckmoedigh.
+1 Tim.2, 4
+ Hy geeft plaetse ende tijdt tot beteringe.
+Iob 24.23
+ Sijn langmoedigheyt leyt tot boete.
