Vraag nr. 39
van 21 november 2003
van de heer FRANCIS VERMEIREN Boekenpatrimonium – Instandhouding
Onze bibliotheken, zowel openbare als privé, b e-vatten een schat aan bijzonder waardevolle boeken en andere drukwerken die aan de tand des tijds zijn blootgesteld en daar de sporen van dragen. Z i j vormen een belangrijk en onschatbaar deel van ons kunstpatrimonium dat niet verloren mag gaan en daarom tijdig onder bedreven handen moet wor-den genomen door beoefenaars van de boekbin-derskunst en de restauratie van oude werken. Een bijzondere opleiding en vorming is vereist om deze uiterst delicate restauratie te realiseren, d i e aanzienlijke investeringen vereist op het vlak van personeel en materiaal.
1. Door wie wordt het toezicht uitgeoefend op de staat van de werken die zich in de rekken van de openbare en/of universitaire bibliotheken bevinden ?
Heeft men enig idee van het aantal werken die er opgeslagen staan ?
2. Over hoeveel personeelsleden beschikken de diensten van Cultuur om de restauratie te ver-zekeren van de waardevolle werken die er op-geslagen zijn ?
Waar hebben de specialisten in de restauratie van boeken hun opleiding genoten ?
Gebeurt het dat op hen een beroep wordt ge-daan door buitenlandse bibliotheken om er hun kennis en kunde ten dienste te stellen ?
3. Wat is het bedrag op de begroting van Cultuur voor de restauratie en de instandhouding van de oude handschriften ?
Hoe is dit bedrag de jongste jaren geëvolueerd ? 4. Werd er ook geïnvesteerd in de aanpassing van
de lokalen waar deze werken worden bewaard, om bijvoorbeeld de optimale voorwaarden tot stand te brengen die de levensduur van de op-geslagen werken kunnen waarborgen ?
5. Kunnen privé-eigenaars die in het bezit zijn van dergelijke oude oorkonden en boeken, ook een beroep doen op de specialisten van de diensten van Cultuur voor hulp bij de restauratie ?
Gebeurt dit op geregelde basis of welke andere schikkingen zijn er dienaangaande ?
Antwoord
De beleidsnota Cultuur 2000-2004 stelde reeds dat het gigantische gebied van culturele archiefwerking een ondergeschoven kind was. Onder deze archief-werking wordt eveneens de archief-werking van culturele documentatiecentra en van de culturele bewaarbi-bliotheken verstaan.
De bewaarbibliotheken kunnen worden be-schouwd als de behouders van ons intellectueel pa-trimonium zoals dat opgetekend is in allerlei ge-drukte of geschreven documenten. Het opzetten en onderhouden van een conserveringsbeleid maakt de kernopdracht uit van een "bewaarbibliotheek" en vormt in essentie haar reden van bestaan. D e uiteindelijke bedoeling is allerlei historische fond-sen of speciale collecties, waar ze zich ook bevin-d e n , te vrijwaren en toegankelijk te maken of te houden voor onderzoekers en andere belangstel-lenden.
In die zin bevatten heel wat bibliotheken, m u s e a , archiefinstellingen en allerlei andere organisaties in Vlaanderen een "bewaarbibliotheek". B i n n e n deze beleidsperiode zijn enkele belangrijke aanzet-ten gegeven om dit waardevol cultureel erfgoedpa-trimonium op een degelijke manier te bewaren en te ontsluiten. Ook werden enkele belangwekkende onderzoeken uitgevoerd om de noden van dit nog vrij "onzichtbaar" erfgoed en diffuus veld in kaart te brengen. Recentelijk werd in opdracht van de Vlaamse Gemeenschap het onderzoek "Bewaar(de) bibliotheken in Vlaanderen" door dr. Jeroen Walterus naar de rol van de noden van be-waarbibliotheken in Vlaanderen afgerond.
1. Door wie wordt het toezicht uitgeoefend op de staat van de werken die zich in de rekken van de openbare en/of universitaire bibliotheken bevin -den ? Heeft men enig idee van het aantal werken die er opgeslagen zijn ?
samenge-steld informatieaanbod waarbij de informatiedra-gers door het publiek kunnen worden geraad-pleegd en uitgeleend. De zorg voor het documen-tair erfgoed door openbare bibliotheken is dan ook vanzelfsprekend afhankelijk van het feit of de trokken bibliotheek een dergelijk patrimonium be-w a a r t . De middelen hiervoor zijn ingesloten in de toegekende werkingsmiddelen. De bibliothecaris is verantwoordelijk voor de collectievorming en het behoud en beheer van het boekenbestand. Vo o r specifieke problemen in verband met conservatie en restauratie wordt een beroep gedaan op externe deskundigen en wordt advies gevraagd aan andere instellingen (bijvoorbeeld aan de universiteitsbibli-otheken en de Koninklijke Bibliotheek van Bel-g i ë ) . Er zijn bovendien intensieve onderlinBel-ge con-tacten tussen de bibliotheken onderling.
Binnen de collecties van de universiteitsbibliothe-ken dient een onderscheid gemaakt te worden tus-sen actuele en oude collecties (meestal werken voor 1800). De meeste universitaire bibliotheken bewaren kostbare werken (handschriften, o u d e d r u k k e n ) . De universiteitsbibliotheken hebben dan ook een functie als bewaarbibliotheken. De des-kundige bibliothecarissen besteden veel aandacht aan de bewaringstoestand van de werken. Door de overheid zijn geen specifieke bepalingen hierom-trent opgelegd.
De Universiteit Gent bewaart een rijke collectie oude handschriften en boeken. De verantwoorde-lijke bibliothecaris voor deze waardevolle collectie voert het beheer en volgt de bewaartoestand van het betrokken patrimonium op. Een restauratrice is werkzaam in de Centrale Bibliotheek. Zij voert (nood)restauraties uit. Er is geen klimatisatie in de depotruimte en ook het stofvrij houden is geen evidentie.
Binnen de structuur van de KU Leuven is een bi-bliotheekraad opgericht die de verantwoordelijk-heid draagt voor het beheer van het boekenbe-stand (KU Leuven : Katholieke Universiteit Leuven – red.). De belangrijkste waardevolle collecties worden bewaard door de Bibliotheek Godgeleerd-heid en door de Centrale Bibliotheek.
In de Centrale Bibliotheek van de KU Leuven is een gediplomeerde boekbinder werkzaam. De ove-rige restauraties en conserveringsmaatregelen wor-den uitbesteed.
Eveneens binnen de KU Leuven wordt door het Studiecentrum Vlaamse Miniaturisten onder lei-ding van prof. d r. Jan Van der Stock het belangrij-ke project "Inventarisatie, screening en ontsluiting
van openbare en semi-openbare handschriftencol-lecties in steden en gemeenten in Vlaanderen" uit-g e v o e r d . Het Studiecentrum Vlaamse Miniaturis-ten onderzoekt sinds 1983 verluchte handschrifMiniaturis-ten uit de Middeleeuwen en de Renaissance. Het pro-ject heeft als doel de ontsluiting van het bijzonder rijke maar uiterst fragiele verluchte handschriften-patrimonium in Vlaamse verzamelingen. Het be-oogt enerzijds de constructie van een beleidsin-strument dat aan alle internationale wetenschappe-lijke normen voldoet. Anderzijds wil het project het ruimere publiek informeren over het uitzon-derlijk belang van dit culturele erfgoed. In een eer-ste werkingsfase is een regieer-ster opgebouwd van de handschriften die in aanmerking komen voor de in-v e n t a r i s a t i e. In een in-volgende fase worden alle col-lecties systematisch geïnventariseerd. Naast het op-stellen van de eigenlijke inventarisatie (databank) en de aanvang van een beeldbank, w o r d t , o n d e r leiding van een professionele restaurateur, e e n technische screening van de handschriften uitge-v o e r d . Die resulteert in conditierapporten die op-gesteld zijn volgens internationale standaard. D e gegevensdatabank wordt toegankelijk gemaakt via het internet. Het Ministerie van de Vlaamse Ge-meenschap ondersteunt dit project reeds drie jaar door middel van projectsubsidies voor een totaal-bedrag van 184.620,83 euro.
Het toezicht in de UA gebeurt door de hoofdbibli-o t h e c a r i s, die de eindverantwhoofdbibli-ohoofdbibli-ordelijkheid draagt ( UA : Universiteit Antwerpen – red.). De biblio-theek van de stadscampus beheert en bewaart een waardevolle collectie. Binnen de UA is er geen eigen restauratieatelier ; restauraties worden uitbe-steed.
Daar de VUB geen oude collectie bewaart, r i j s t deze problematiek minder (VUB : Vrije Universiteit Brussel – red.). Het toezicht op de bewaartoe-stand van de boekencollectie gebeurt door de h o o f d b i b l i o t h e c a r i s. Indien restauratie toch nood-zakelijk blijkt, wordt een beroep gedaan op exter-ne deskundigen. De optimale bewaartoestand van boeken bewaard in depot is geen prioriteit.
Men verkrijgt informatie over het aantal bewaarde volumes door catalogi, inventarissen en talrijke stu-dies.
2. Over hoeveel personeelsleden beschikken de diensten van Cultuur om de restauratie te verze keren van de waardevolle werken die er opgesla gen zijn ? Waar hebben de specialisten in de res tauratie van boeken hun opleiding genoten ? Ge -beurt het dat op hen een beroep wordt gedaan door buitenlandse bibliotheken om er hun ken -nis en kunde ten dienste te stellen ?
De administratie Cultuur van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap beschikt niet over perso-neelsleden die belast zijn met restauratieopdrach-t e n . Direstauratieopdrach-t is ook nierestauratieopdrach-t de restauratieopdrach-taak van een adminisrestauratieopdrach-trarestauratieopdrach-tie. Het steunpunt voor musea, a r c h i e f i n s t e l l i n g e n , b e-w a a r b i b l i o t h e k e n , documentatiecentra en erfgoed-c e l l e n , met name Culturele Biografie V l a a n d e r e n V Z W, heeft een consulent Behoud en Beheer en een consulent Archieven in dienst. Deze personen geven deskundig advies om zodoende de nodige ondersteuning te geven aan professionele erfgoed-z o r g e r s, onder andere omtrent het optimaal bewa-ren van documentair erfgoed. De consulenten geven consultancy en advies, organiseren studieda-g e n , rondetafelstudieda-gesprekken en cursussen en onder-steunen en rapporteren over wetenschappelijk on-derzoek.
De restauratie van waardevolle werken is een zeer gespecialiseerde aangelegenheid. Er zijn in België en in Vlaanderen enkele degelijk gevormde restau-rateurs van boeken, p a p i e r, leder en perkament. Dit specifieke vakgebied duldt geen middelmatige ambachtelijke benadering, daarvoor zijn de proble-men met papier, p e r k a m e n t ,i n k t , p i g m e n t e n ,b l a d-g o u d , e n z o v o o r t , te complex. Elk handschrift en elke oude druk verenigen deze diverse aspecten in z i c h . Voor de restauratie van handschriften is er knowhow opgebouwd door de samenwerking van enkele privé-restaurateurs met de laboratoria van het Koninklijk Instituut voor het Ku n s t p a t r i m o n i-um in Brussel. Deze knowhow is noodzakelijk daar men te maken heeft met een historisch docu-ment dat met groot respect voor de authenticiteit en de historisch-documentaire waarde bewaard moet worden.
In een aantal bibliotheken zijn goed opgeleide equipes werkzaam onder leiding van deskundigen. Bijvoorbeeld in de Antwerpse stedelijke musea en archieven werd de stedelijke boekbinderij toege-voegd aan de cel Behoud en Beheer van de musea, waarbinnen boek- en papierrestaurateurs werk-zaam zijn.
Papierrestauratie is een discipline die aangeleerd wordt aan de Hogeschool Antwerpen en aan de Hogeschool van La Cambre. Enkele deskundigen genoten hun opleiding aan het intussen verdwenen Hoger Instituut voor de Restauratie van het Boek ( H i c o r e b ) . Velen hebben zich verder bekwaamd in het buitenland (Ja p a n , I t a l i ë , D u i t s l a n d , Groot-Brittannië, enzovoort).
De restaurateurs waarvan hierboven sprake, h e b-ben hun netwerken met buitenlandse gespeciali-seerde instellingen en specialisten. Op deze wijze brengen zij internationale deskundigheid in. A n-derzijds zijn er bepaalde buitenlandse restaura-teurs en restauratiebedrijven die hun diensten op de Vlaamse markt aanbieden en ingeschakeld wor-den voor opdrachten. Meestal gaat het om papier-restauratie en de behandeling van grotere hoeveel-heden boeken en documenten (bijvoorbeeld ontzu-r e n , a a n v e z e l e n , i n l i j s t e n , v ontzu-r i e s d ontzu-r o g e n ,e n z o v o o ontzu-r t ) . In buitenlandse bibliotheken (zoals M e e r-m a n n o-We s t r e n i a n u r-m , Koninklijke Bibliotheek N e d e r l a n d , British Library) is veel kennis aanwezig die door de contacten met onze restaurateurs in Vlaanderen ook bij ons ten nutte worden gemaakt. Omgekeerd is het zo dat enkele deskundige restau-rateurs van bij ons hun diensten kunnen aanbieden aan buitenlandse instellingen (enkele recente voor-beelden : behandeling van Breughel-tekeningen in het museum Boymans-van Beuningen in Rotter-dam ; conditierapporten en presentatie van kostba-re handschriften in de Royal Academy in Londen). Het gebeurt dus dat onze deskundigen gevraagd wordt om hun kennis en kunde elders ten dienste te stellen.
3. Wat is het bedrag op de begroting van Cultuur voor de restauratie en de instandhouding van de oude handschriften ? Hoe is dit bedrag de jong -ste jaren geëvolueerd ?
Op de begroting van de administratie Cultuur is geen specifiek bedrag voor de restauratie en de in-standhouding van oude handschriften ingeschre-v e n . Voor de instandhouding ingeschre-van het waardeingeschre-volle boekenpatrimonium kunnen instellingen een be-roep doen op verschillende reeds bestaande of op stapel staande decreten en reglementen : het ar-c h i e f d e ar-c r e e t , het museumdear-creet, het topstukken-decreet en de reglementen ontsluiting cultureel erfgoed.
structurele subsidiëring van archief- en documenta-tiecentra op basis van maatschappelijk-filosofische s t r o m i n g e n , als in de structurele subsidiëring van archief- en documentatiecentra op basis van cultu-rele thema's en projectsubsidies. De instellingen die structureel gesubsidieerd worden binnen het archiefdecreet nemen alle een beduidende rol op in het kader van de instandhouding van het docu-mentair erfgoed in V l a a n d e r e n . P r o j e c t s u b s i d i e s kunnen worden aangevraagd voor culturele ont-sluiting en voor archivistische ontont-sluiting door middel van ICT (informatie en communicatietech n o l o -gie – red.). Daartoe legt de Vlaamse regering ten minste een krediet van 500.000 euro vast.
Voor de instandhouding van waardevol documen-tair erfgoed bewaard in erkende musea, k u n n e n projectsubsidies worden aangevraagd op het muse-u m d e c r e e t . Op het vlak van behomuse-ud en beheer kunnen subsidies tot maximaal 80 % worden toe-gekend (voor een project op het vlak van acclima-t i s e r i n g, passieve conservering en beveiliging van de museumcollectie in presentatie of in depot, evenals voor voorbereidend onderzoek) en subsi-dies tot maximaal 60 % voor andere projecten in het kader van behoud en beheer.
Op 24 januari 2003 werd het decreet houdende be-scherming van het roerend cultureel erfgoed van uitzonderlijk belang – het topstukkendecreet – a f g e k o n d i g d . Het topstukkendecreet voorziet in de opstelling van een relatief beperkte lijst van zeldza-me en onmisbare voorwerpen en verzazeldza-melingen waarop het bijzonder beschermingsregime van het decreet van toepassing zal zijn. Enkel de voorwer-pen en de verzamelingen op de lijst zullen onder-worpen zijn aan het beschermingsregime van het t o p s t u k k e n d e c r e e t . Voor deze topstukken gelden beschermingsmaatregelen inzake fysieke ingrepen. Voorts kunnen voor de beschermde voorwerpen en verzamelingen restauratiesubsidies aangevraagd worden : de kosten voor conservatie en restauratie komen in aanmerking tot maximaal 80 % van de subsidiabele kosten. Het decreet behelst ook een uitvoerreglementering (buiten de Vlaamse ge-meenschap brengen) voor deze voorwerpen en verzamelingen en een aankoopverplichting door de Vlaamse overheid.
Voorts kan ook een beroep worden gedaan op de subsidiemogelijkheden binnen de erfgoedconve-nants en de reglementen ontsluiting cultureel erf-g o e d . De erferf-goedconvenants zijn afsprakenreerf-gelin- afsprakenregelin-gen tussen de Vlaamse Gemeenschap en de steden of gemeenten voor de uitbouw van een geïnte-greerd lokaal cultureel erfgoedbeleid. In de erf-goedconvenants wordt aandacht besteed aan een
brede waaier van cultureel erfgoed. Allerlei soor-ten erfgoed die anders tussen de mazen van het net dreigen te vallen, komen aan bod. Er wordt pro-jectmatig en in de diepte gewerkt.
Binnen de reglementen van ontsluiting cultureel erfgoed wordt voorzien in subsidies voor experi-mentele en vernieuwende initiatieven op het vlak van permanente ontsluiting van cultureel erfgoed. Het betreft de openstelling van andere locaties dan m u s e a , a r c h i e f i n s t e l l i n g e n , documentatiecentra of bewaarbibliotheken waar (o. m . documentair) cul-tureel erfgoed bewaard wordt.
4 en 5. We rd er ook geïnvesteerd in de aanpassing van de lokalen waar deze werken worden be w a a rd , om bijvoorbeeld de optimale voorwaar -den tot stand te brengen die de levensduur van de opgeslagen werken kunnen waarborgen ? Ku n nen priveeigenaars die in het bezit zijn van der gelijke oude oorkonden en boeken, ook een be -roep doen op de specialisten van de diensten van Cultuur voor hulp bij de restauratie ? Gebeurt dit op geregelde basis of welke andere sch i k k i n -gen zijn er dienaangaande ?
Er gebeuren meer en meer inspanningen om de kostbare werken beter te conserveren, zowel in de tentoonstellingsruimte als in depots of archiefin-s t e l l i n g e n . Denken we bijvoorbeeld aan de verbe-terde vitrines in het museum Plantin-Moretus of de toenemende aandacht voor preventieve conservring en materiaalgebruik (zuurvrije glazen, b e-scherming tegen licht, klimaatmeting en -beheer-s i n g ) . Hiervoor kunnen aanvragen voor project-beheer-sub- projectsub-sidies worden ingediend bij de administratie Cul-tuur van het Ministerie van de Vlaamse Gemeen-s c h a p, met name op het archiefdecreet en het mu-seumdecreet (en in de toekomst eveneens op het topstukkendecreet).
