Enschede, Tegelerweg 2 (Ov.) Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek
Steekproefrapport 2008-08/10
Enschede, Tegelerweg 2 (Ov.) Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek
Een onderzoek in opdracht van BügelHajema Adviseurs
Steekproefrapport 2008-08/10 ISSN 1871-269X
auteur: drs. J.M.G. Bongers (fysisch geograaf) autorisatie: dr. J. Jelsma (senior archeoloog)
De Steekproef werkt volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie 3.1
Foto’s en tekeningen zijn gemaakt door de Steekproef b.v., tenzij anders vermeld.
© De Steekproef b.v., Zuidhorn, september 2008 Niets uit deze uitgave mag worden
vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder bronvermelding.
De Steekproef b.v. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade
voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek.
De Steekproef b.v.
Archeologisch Onderzoeks- en Adviesbureau Hogeweg 3
9801 TG Zuidhorn
telefoon 050 - 5779784
fax 050 - 5779786
internet www.desteekproef.nl e-mail info@desteekproef.nl
kvk 02067214
Inhoud
Samenvatting
1. Inleiding...1
1.1 Aanleiding en doel (KNA 3.1 LS01)...1
1.2 Locatiebeschrijving (KNA 3.1 LS02)...2
2. Bureauonderzoek...3
2.1 Bronnen...3
2.2 Fysische geografie (KNA 3.1 LS04)...3
2.3 Archeologie (KNA 3.1 LS04)...4
2.4 Historische geografie (KNA 3.1 LS03)...5
2.5 Archeologisch verwachtingsmodel (KNA 3.1 LS05)...5
3. Veldonderzoek...6
3.1 Aanpak veldonderzoek (KNA 3.1 VS01)...6
3.2 Resultaten veldonderzoek (KNA 3.1 VS02, VS03)...7
4. Conclusies en advies...8
Appendix: - archeologische periodes - archeologische kaart - boorstaten
- laagbeschrijvingen boringen volgens Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode
Samenvatting
In verband met de geplande bouw van drie woningen heeft een inventariserend archeologisch veldonderzoek plaats gevonden aan de Tegelerweg 2 te Enschede. Ten behoeve van de woningbouw zullen
graafwerkzaamheden plaatsvinden. Doel van het onderzoek is vast te stellen of in het gebied archeologische waarden aanwezig zijn die door de
graafwerkzaamheden bedreigd worden.
Het onderzoek bestaat uit een bureau- en een veldonderzoek. Bij het bureauonderzoek zijn bronnen geraadpleegd op het gebied van fysische geografie, archeologie en historische geografie. Bij het veldonderzoek zijn zeven boringen geplaatst om archeologische indicatoren op te sporen en om de gaafheid van de bodem te bepalen.
Uit het bureauonderzoek blijkt dat het gebied zich bevindt op een grondmorenerug met daarop essen. Binnen een omtrek van een halve kilometer zijn geen archeologische waarden gemeld. Uit het veldonderzoek blijkt dat de kwaliteit van de bodem slecht is. Eventuele archeologische grondsporen zullen daardoor sterk zijn aangetast. Daarom adviseren wij geen nader onderzoek uit te laten voeren.
1. Inleiding
1.1 Aanleiding en doel (KNA 3.1 LS01)
In opdracht van BügelHajema Adviseurs, contactpersoon mevr. A. de Vries, is een inventariserend archeologisch veldonderzoek uitgevoerd in een plangebied aan de Tegelerweg 2 te Enschede. De aanleiding voor het onderzoek is de geplande sloop van de bestaande bebouwing en de nieuwbouw van drie
woningen. De hiermee gepaard gaande graafwerkzaamheden kunnen eventueel aanwezige archeologische grondsporen verstoren.
Het onderzoek bestaat uit een bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek. Bij het bureauonderzoek is een archeologisch
verwachtingsmodel van het gebied gemaakt aan de hand van beschikbare fysisch geografische, archeologische en historisch geografische informatie.
Tijdens het veldonderzoek is dit verwachtingsmodel getoetst. Daartoe is gezocht naar archeologische indicatoren en is bepaald wat de gaafheid van de bodem is.
Figuur 1: Enschede op de topografische kaart. Het onderzoeksgebied aan de Tegelerweg 2 is het blauwe vlak binnen de cirkel.
1
1.2 Locatiebeschrijving (KNA 3.1 LS02)
Het onderzoeksgebied aan de Tegelerweg 2 bestaat uit een voormalig terrein van de scouting. Langs de weg staat het onderkomen van de scouting. Op het achterterrein zijn onder meer een vuurplaats en een verharding aanwezig. In de hoek tussen Tegelerweg, Heutinkstraat en scoutingterrein ligt een kleiner perceel dat eveneens deel uit maakt van het onderzoeksgebied.
Figuur 2:
Enschede, Tegelerweg 2:
Onderzoeksgebied gezien vanuit het zuidwesten in noordoostelijke richting.
Tabel 1: Enschede, Tegelerweg 2: administratieve gegevens
provincie: Overijssel
gemeente: Enschede
plaats: Enschede
toponiem: Tegelerweg 2
bevoegd gezag: Het Oversticht
opdrachtgever: BügelHajema Adviseurs oppervlakte: 0,3 hectare
hoogte: 52 meter + NAP
grenscoördinaten: noord: 259,330 / 470,705 west: 259,280 / 470,665 oost: 259,330 / 470,670 zuid: 259,315 / 470,640
kaartblad: 34F
onderzoeksmeldingsnr: 30651
uitvoeringsperiode: 29 augustus 2008
beheer documentatie: De Steekproef bv en E-depot RACM
2
2. Bureauonderzoek 2.1 Bronnen
Voor het bureauonderzoek zijn onderstaande bronnen gebruikt:
Tabel 1: Enschede, Tegelerweg 2: geraadpleegde bronnen.
AHN-Viewer. www.AHN.nl. Actueel Hoogtebestand Nederland. Rijkswaterstaat, Adviesdienst Geo-informatie en ICT.
Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode. Archeologie Leidraad 3. J.H.A. Bosch, 7 maart 2005.
Atlas van Topografische Kaarten Nederland, 1955-1965. Uitgeverij 12 Provinciën. Landsmeer 2006/2007.
BAAC-rapport 04.238. Archeologische Verwachtingskaart Gemeente Enschede. E.H.
Boshoven & R.M. Lotte. Deventer / 's Hertogenbosch, oktober 2005.
Bodemkaart van Nederland 1:50.000. Blad 34 Oost Enschede. Stichting voor Bodemkartering.
Wageningen, 1979.
Centraal Archeologisch Archief (CAA) en Centraal Monumenten Archief (CMA) van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) [ARCHIS].
Geomorfologische Kaart van Nederland, schaal 1:50.000. Blad 34 Enschede. Stichting voor Bodemkartering Wageningen en Rijks Geologische Dienst Haarlem, 1979.
Grote Historische Atlas van Nederland, schaal 1:50.000, deel 3 Oost Nederland 1830-1855.
Wolters-Noordhoff. Groningen, 1990.
Grote Historische Topografische Atlas Overijssel +/- 1905. Schaal 1:25.000. Uitgeverij Nieuwland. Tilburg, 2006.
Huguenin, de Atlas van. Militair-topografische kaarten van Noord-Nederland, 1819-1829.
H.J. Versfelt en M. Schroor. Heveskes Uitgevers. Groningen/Veendam, 2005.
Topografische Atlas Nederland, schaal 1:50.000. ANWB. Den Haag, 2002.
Www.WatWasWaar.nl, Kadastrale Kaarten uit 1832.
2.2 Fysische geografie (KNA 3.1 LS04)
Enschede ligt op de westflank van een hoge grondmorenerug
(Geomorfologische kaart: 10B14). Het onderzoeksgebied is niet gekarteerd op de bodemkaart. Driehonderd meter zuidoostelijk van het gebied is een hoge zwarte enkeerdgrond aanwezig in lemig fijn zand (zEZ23x). Doorgaans duidt dit op een esdek als gevolg van plaggenbemesting. Mogelijk is in het
onderzoeksgebied ook een esdek aanwezig. In de ondergrond is keileem
aanwezig. Het grondwater heeft een gemiddeld hoogste stand van 40 tot 80 cm beneden maaiveld en een laagste stand van >120 (grondwatertrap VI).
3
2.3 Archeologie (KNA 3.1 LS04)
Binnen een halve kilometer rondom het onderzoeksgebied zijn geen archeologische waarden gemeld in ARCHIS (zie Appendix Archeologische Kaart). Op ruim een kilometer noordwestelijk ligt de historische kern van Enschede met vondsten uit de late Middeleeuwen en de nieuwe tijd. Uit dezelfde periode is op vergelijkbare afstand een concentratie vondsten gedaan zuidoostelijk van het gebied. De overige vondsten zijn vermeld in Tabel 3. Het betreft naast materiaal uit Middeleeuwen en nieuwe tijd ook vuursteenvondsten uit steentijd / bronstijd. Het terrein is op de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden niet gekarteerd. Op de archeologische verwachtingskaart van de gemeente Enschede heeft het een hoge verwachting.
Tabel 3: Archeologische waarden in de omgeving van Enschede, Tegelerweg 2.
Uitgezonderd zijn de twee vondstconcentraties noordwestelijk en zuidoostelijk van het onderzoeksgebied. Voor de ligging zie Appendix Archeologische Kaart.
CMA / CAA RD-coördinaten Datering Omschrijving monument
13970 (34F-A26)
258,102 / 471,286 Middeleeuwen laat Enschede stadskern
waarnemingen 4695
(34FN-26)
258,000 / 471,000 Neolithicum - bronstijd midden
vuurstenen spits
4709 (34FN-32)
259,300 / 471,600 Neolithicum midden - bronstijd
stenen bijl
4710
(34FN-19) 258,000 / 471,000 Middeleeuwen laat B scherf grijsbakkend gedraaid aardewerk
47801
(34FN-60) 258,892 / 469,407 Paleolithicum -
Middeleeuwen vroeg cultuurlaag 47803
(34FN-59)
259,000 / 469,500 Paleolithicum - ijzertijd 3 vuursteensplinters vuursteenafslag bronstijd midden -
nieuwe tijd ijzerslak nieuwe tijd 2 stukken puin
vondstmeldingen
406261 258,850 / 471,850 Paleolithicum - ijzertijd 1 vuursteenkling 5 vuursteenafslagen 2 vuursteenkernen 1 vuursteenbrok houtskool versinterde klei 406824 259,819 / 471,500 Paleolithicum -
bronstijd vuurstenen afslagkern
4
2.4 Historische geografie (KNA 3.1 LS03)
Op historische kaarten uit 19e en 20e eeuw worden essen weergegeven op de grondmorenerug waar het onderzoeksgebied aan de Tegelerweg ook op ligt (zie Figuur 3). Het terrein wordt op alle historische kaarten weergegeven als akker. Bebouwing wordt niet weergegeven, ook nog niet op de topografische kaart uit 1958. De Heutinkstraat, die westelijk langs het onderzoeksgebied loopt, bestond al in de 19e eeuw. De Tegelerweg is in de 20e eeuw aangelegd.
Figuur 3: Enschede, Tegelerweg 2 op de topografische kaart uit 1830-1855. Het
onderzoeksgebied is blauw omlijnd weergegeven en met een pijl aangeduid. Het was destijds in gebruik als akker.
2.5 Archeologisch verwachtingsmodel (KNA 3.1 LS05)
Door de hoge ligging lijkt het onderzoeksgebied altijd voldoende droog te zijn geweest voor bewoning. Eventuele archeologische resten kunnen relatief goed bewaard gebleven zijn onder een mogelijk esdek. Potentiële bronnen van verstoring van archeologische waarden zijn het ploegen van de akker en de tegenwoordig aanwezige bebouwing (zie Tabel 4).
Tabel 4: Enschede, Tegelerweg 2: specificatie archeologische verwachting.
datering: alle archeologische periodes complextype: nederzettingen
omvang: vanaf enkele meters doorsnede
diepteligging: in en direct onder bouwvoor / esdek
locatie: hele terrein
prospectiekenmerken: vuursteen, aardewerk, houtskool mogelijke verstoringen: huidige bebouwing, ploegen akker
5
3. Veldonderzoek
3.1 Aanpak veldonderzoek (KNA 3.1 VS01)
Het veldonderzoek heeft plaats gevonden op 29 augustus 2008. Er zijn zes boringen geplaatst (zie Figuur 4). De boringen zijn zo gelijk mogelijk verspreid over het terrein. De boordichtheid bedraagt circa twintig boringen per hectare.
Figuur 5:
Enschede, Tegelerweg 2:
boorpuntenkaart. De onderbroken lijn geeftde begrenzing van het
onderzoeksgebied weer, de genummerde punten de ligging van de zes boringen.
De boringen zijn verricht met een edelmanboor met een doorsnede van zeven centimeter. Bij boringen 1 en 6 is de boring vergroot tot een doorsnede van twaalf centimeter in verband met een betere kwaliteit van de bodem.
Zodoende is extra monster verzameld en de kans op het aantreffen van archeologische indicatoren vergroot. De opgeboorde grond is doorzocht op archeologische indicatoren door het te zeven op een zeef met mazen van 4 millimeter. De boringen zijn gezet tot een diepte van ruim een meter beneden maaiveld. De resultaten van de boringen zijn opgenomen in de Appendix in de vorm van boorstaten en laagbeschrijvingen.
Van alle boringen zijn de RD-coördinaten bepaald met behulp van GPS.
De hoogtes van de boringen zijn bepaald met behulp van een waterpas. De hoogtes zijn gerelateerd aan NAP met behulp van het Actueel Hoogtebestand Nederland. Op het terrein was geen veldkartering mogelijk door de aanwezige verharding (zie Figuur 2). De vondstzichtbaarheid was slecht.
6
3.2 Resultaten veldonderzoek (KNA 3.1 VS02, VS03)
In het onderzoeksgebied bevindt zich in de ondergrond keileem op circa een meter diepte. Hierop zit dekzand waarvan alleen in de westhoek (boringen 1 en 6) een enkele decimeters dikke intacte laag is aangetroffen. Bij de boringen op de rest van het terrein is de bodem verstoord tot in het keileem. Eventuele archeologische grondsporen zullen daardoor sterk zijn aangetast.
In de westhoek twee vuursteenafslagen en een scherf aardewerk aangetroffen bij boring 1. Alle drie zijn ze kleiner dan een centimeter. Op de vuursteenafslagen zijn wel slagbulten aanwezig, maar geen herkenbare negatieven. Mogelijk betreft het afval bij het maken van vuurstenen werktuigen. Een natuurlijke oorzaak is echter ook goed mogelijk. In de keileem is van nature veel vuursteen aanwezig. Het aardewerk betreft een afgerond scherf met een magering van waarschijnlijk zand. De kern is zwart, de wanden lichtbruin. De scherf is te klein voor determinatie. Geen van de drie vondsten zal worden bewaard.
7
4. Conclusies en advies
Onderzoeksgebied Tegelerweg 2 te Enschede ligt op een grondmorenerug.
Hierop bevinden zich essen als gevolg van plaggenbemesting. Op historische kaarten is het onderzoeksgebied weergegeven als akker. Binnen een halve kilometer rondom het gebied zijn geen archeologische waarden gemeld. Op grotere afstand zijn vondsten gedaan uit met name steentijd en Middeleeuwen.
Bij het veldonderzoek is gebleken dat de bodemkwaliteit slecht is. Op het grootste deel van het terrein is de bodem verstoord tot in het keileem. Alleen in de westhoek is nog intact dekzand gevonden. Hierin zijn echter geen restanten van een podzolbodem aangetroffen. Evenmin is een oude
cultuurlaag (esdek) vast gesteld. De enige eenduidige archeologische indicator is een scherf aardewerk die te klein is om goed te kunnen determineren. Door de slechte kwaliteit van de bodem zullen eventuele geassocieerde
archeologische grondsporen echter sterk zijn aangetast.
Op basis van de resultaten achten wij nader archeologisch onderzoek niet noodzakelijk. Indien bij de graafwerkzaamheden onverhoopt toch
archeologische grondsporen worden aangetroffen en / of archeologische vondsten worden gedaan, dient hiervan direct melding te worden gemaakt bij de gemeente Enschede conform de Monumentenwet 1988 artikelen 53 en 54.
8
Appendix
Enschede, Tegelerweg 2
- archeologische periodes - archeologische kaart - boorstaten
- laagbeschrijvingen boringen volgens
Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode
Archeologische periodes
Paleolithicum
Paleolithicum vroeg: tot 300.000 BP Paleolithicum midden: 300.000 - 35.000 BP Paleolithicum laat: 35.000 BP - 8.800 vC Paleolithicum laat A: 35.000 - 18.000 BP Paleolithicum laat B: 18.000 BP - 8.800 vC
Mesolithicum:
Mesolithicum vroeg: 8.800 - 7.100 vC Mesolithicum midden: 7.100 - 6.450 vC Mesolithicum laat: 6.450 - 4.900 vC Neolithicum:
Neolithicum vroeg: 5.300 - 4.200 vC Neolithicum vroeg A: 5.300 - 4.900 vC Neolithicum vroeg B: 4.900 - 4.200 vC Neolithicum midden: 4.200 - 2.850 vC Neolithicum midden A: 4.200 - 3.400 vC Neolithicum midden B: 3.400 - 2.850 vC Neolithicum laat: 2.850 - 2.000 vC Neolithicum laat A: 2.850 - 2.450 vC Neolithicum laat B: 2.450 - 2.000 vC Bronstijd:
Bronstijd vroeg: 2.000 - 1.800 vC Bronstijd midden: 1.800 - 1.100 vC Bronstijd midden A: 1.800 - 1.500 vC Bronstijd midden B: 1.500 - 1.100 vC Bronstijd laat: 1.100 - 800 vC
IJzertijd:
IJzertijd vroeg: 800 - 500 vC IJzertijd midden: 500 - 250 vC IJzertijd laat: 250 - 12 vC Romeinse tijd:
Romeinse tijd vroeg: 12 vC - 70 nC Romeinse tijd vroeg A: 12 vC - 25 nC Romeinse tijd vroeg B: 25 - 70 nC Romeinse tijd midden: 70 - 270 nC Romeinse tijd midden A: 70 - 150 nC Romeinse tijd midden B: 150 - 270 nC Romeinse tijd laat: 270 - 450 nC Romeinse tijd laat A: 270 - 350 nC Romeinse tijd laat B: 350 - 450 nC Middeleeuwen:
Middeleeuwen vroeg: 450 - 1.050 nC Middeleeuwen vroeg A: 450 - 525 nC Middeleeuwen vroeg B: 525 - 725 nC Middeleeuwen vroeg C: 725 - 900 nC Middeleeuwen vroeg D: 900 - 1.050 nC Middeleeuwen laat: 1.050 - 1.500 nC Middeleeuwen laat A: 1.050 - 1.250 nC Middeleeuwen laat B: 1.250 - 1.500 nC Nieuwe tijd:
Nieuwe tijd A: 1.500 - 1.650 nC Nieuwe tijd B: 1.650 - 1.850 nC Nieuwe tijd C: 1.850 – heden
