Slagharen, Knappersveldweg
(gemeente Hardenberg, Ov.)
Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek
Steekproefrapport 2009-10/01
Slagharen, Knappersveldweg (gemeente Hardenberg, Ov.) Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek
Een onderzoek in opdracht van BügelHajema Adviseurs bv Steekproefrapport 2009-10/01 ISSN 1871-269X
auteur: drs. J.M.G. Bongers (fysisch geograaf) autorisatie: drs. E. Schrijer (senior archeoloog)
De Steekproef werkt volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie 3.1
Foto’s en tekeningen zijn gemaakt door de Steekproef b.v., tenzij anders vermeld.
© De Steekproef b.v., Zuidhorn, september 2009 Niets uit deze uitgave mag worden
vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder bronvermelding.
De Steekproef b.v. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade
voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek.
De Steekproef b.v.
Archeologisch Onderzoeks- en Adviesbureau Hogeweg 3
9801 TG Zuidhorn
telefoon 050 - 5779784
fax 050 - 5779786
internet www.desteekproef.nl e-mail info@desteekproef.nl
kvk 02067214
Inhoud
Samenvatting
1. Inleiding...1
1.1 Aanleiding en doel (KNA 3.1 LS01)...1
1.2 Locatiebeschrijving (KNA 3.1 LS02)...2
2. Bureauonderzoek...3
2.1 Bronnen...3
2.2 Fysische geografie (KNA 3.1 LS04)...3
2.3 Archeologie (KNA 3.1 LS04)...4
2.4 Historische geografie (KNA 3.1 LS03)...4
2.5 Archeologisch verwachtingsmodel (KNA 3.1 LS05)...6
3. Veldonderzoek...7
3.1 Aanpak veldonderzoek (KNA 3.1 VS01)...7
3.2 Resultaten veldonderzoek (KNA 3.1 VS02, VS03)...8
4. Conclusies en advies...9
Appendix: - archeologische periodes - archeologische kaart - boorstaten
- laagbeschrijvingen boringen volgens Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode
Samenvatting
In verband met de geplande bouw van vakantiewoningen heeft een inventariserend archeologisch veldonderzoek plaatsgevonden aan de
Knappersveldweg te Slagharen, gemeente Hardenberg, provincie Overijssel.
Ten behoeve van de bouw zullen graafwerkzaamheden plaatsvinden. Doel van het onderzoek is vast te stellen of in het gebied archeologische waarden aanwezig zijn die door de graafwerkzaamheden bedreigd worden.
Het onderzoek bestaat uit een bureau- en een veldonderzoek. Bij het bureauonderzoek zijn bronnen geraadpleegd op het gebied van fysische geografie, archeologie en historische geografie. Bij het veldonderzoek zijn 24 boringen geplaatst om archeologische indicatoren op te sporen en om de gaafheid van de bodem te bepalen.
Uit het bureauonderzoek blijkt dat het onderzoeksgebied op de overgang ligt van een glaciale rug naar een rivierdal. Omstreeks het neolithicum
ontwikkelde zich in de regio een uitgestrekt veenmoeras. Binnen een kilometer omtrek zijn geen archeologische waarden gemeld. Op grotere afstand zijn vondsten gedaan die dateren uit de steentijd of de bronstijd. Uit het veldonderzoek blijkt dat de kwaliteit van de bodem op het terrein slecht is.
Daardoor zullen eventueel aanwezige archeologische grondsporen sterk zijn aangetast. Aanwijzingen voor dergelijke sporen zijn er niet aangezien geen archeologische indicatoren zijn gevonden zoals bewerkt vuursteen, scherven aardewerk en dergelijke. Het advies luidt om geen nader onderzoek te ondernemen.
1. Inleiding
1.1 Aanleiding en doel (KNA 3.1 LS01)
In opdracht van BügelHajema bv, Bureau voor Ruimtelijke Ordening en Milieu vertegenwoordigd door mevrouw M. Plantenga, is een inventariserend
archeologisch veldonderzoek uitgevoerd in een plangebied aan de
Knappersveldweg te Slagharen. Aanleiding voor het onderzoek is de geplande bouw van vakantiewoningen op het terrein. De hiermee gepaard gaande
graafwerkzaamheden kunnen eventueel aanwezige archeologische grondsporen verstoren. De diepte van de ingrepen was tijdens het onderzoek nog niet bekend.
Het onderzoek bestaat uit een bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek. Bij het bureauonderzoek is een archeologisch
verwachtingsmodel van het gebied gemaakt aan de hand van beschikbare fysisch-geografische, archeologische en historisch-geografische informatie.
Tijdens het veldonderzoek is dit verwachtingsmodel getoetst. Daartoe is gezocht naar archeologische indicatoren en is bepaald wat de gaafheid van de bodem is.
Figuur 1: Slagharen op de topografische kaart, schaal 1:25.000. Het onderzoeksgebied aan de Knappersveldweg is roodomlijnd weergegeven.
1
1.2 Locatiebeschrijving (KNA 3.1 LS02)
Het onderzoeksgebied grenst zuidoostelijk aan Attractiepark Slagharen (zie Figuur 1). Noordwestelijk van het perceel ligt de Knappersveldweg,
zuidwestelijk bevindt zich een bungalowterrein van het park. Het terrein zelf bestond tijdens het onderzoek uit grasland. Langs de noordwestelijke en noordoostelijke rand bevond zich een haag.
Figuur 2: Slagharen, Knappersveldweg: onderzoeksgebied gezien in noordwestelijke richting.
Tabel 1: Slagharen, Knappersveldweg: administratieve gegevens.
provincie: Overijssel
gemeente: Hardenberg
plaats: Slagharen
toponiem: Knappersveldweg
bevoegde overheid: Gemeente Hardenberg opdrachtgever: BügelHajema Adviseurs bv
oppervlakte: 4 hectare
hoogte: 8,5 meter + NAP
grenscoördinaten: noord: 235,220 / 515,775 west: 235,025 / 515,670 oost: 235,330 / 515,645 zuid: 235,170 / 515,505
kaartblad: 22B
onderzoeksmeldingsnr: 36848
uitvoeringsperiode: 9 september 2009 onderzoeksdiepte: 100 centimeter
beheer documentatie: De Steekproef bv, E-depot, RCE, Provincie Overijssel
2
2. Bureauonderzoek 2.1 Bronnen
Voor het bureauonderzoek zijn onderstaande bronnen gebruikt:
Tabel 2: Slagharen, Knappersveldweg: geraadpleegde literatuur en andere bronnen.
AHN-Viewer. www.AHN.nl. Actueel Hoogtebestand Nederland. Rijkswaterstaat, Adviesdienst Geo-informatie en ICT.
Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode. Archeologie Leidraad 3. J.H.A. Bosch, 7 maart 2005.
Archeologische Beleidskaart Gemeente Hardenberg, conceptversie 0.3, 25 november 2008.
Past2Present, the missing link.
ARCHIS 2. Het online registratie- en informatiesysteem van de RCE.
Bodemkaart van Nederland 1:50.000. Blad 22 West Hardenberg. Stichting voor Bodemkartering. Wageningen, 1972.
Centraal Archeologisch Archief (CAA) en Centraal Monumenten Archief (CMA) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) [ARCHIS].
Grote Historische Atlas van Nederland, schaal 1:50.000, deel 3 Oost-Nederland 1830-1855.
Wolters-Noordhoff. Groningen, 1990.
Grote Historische Topografische Atlas +/- 1905. Overijssel. Schaal 1:25.000. Uitgeverij Nieuwland. Tilburg, 2006. p 397
De Ondergrond van Nederland. E.F.J. de Mulder, C. Geluk, I.L. Ritsema, W.E. Westerhoff &
T.E.Wong. Wolters-Noordhoff, Groningen / Houten, 2003.
Topografische Atlas Overijssel, schaal 1:25.000. ANWB, Den Haag 2004.
Www.WatWasWaar.nl, Kadastrale Kaarten uit 1832.
2.2 Fysische geografie (KNA 3.1 LS04)
Onderzoeksgebied Slagharen, Knappersveldweg ligt aan het uiteinde van een glaciale rug of wal. Het ligt op de overgang naar het rivierdal van de Reest dat een halve kilometer zuidwestelijk ligt. Noordwestelijk grenst het terrein aan een dwarsdal (zie Figuur 3). Volgens paleogeografische reconstructies uit De
Ondergrond van Nederland (De Mulder et. al. 2003) ontwikkelt zich een uitgestrekt veenmoeras in de regio tussen circa 5100 en 6100 voor heden (neolithicum). Op de bodemkaart ligt het gebied juist buiten het veenkoloniaal gebied. Het terrein is gekarteerd als veldpodzolgrond (Hn21). Het grondwater heeft een gemiddeld hoogste stand van >80 centimeter beneden maaiveld en een gemiddeld laagste stand van >160 centimeter (grondwatertrap VII).
3
Figuur 3: Slagharen op de hoogtekaart gemaakt met behulp van het Actueel
Hoogtebestand Nederland. Het onderzoeksgebied aan de Knappersveldweg is zwart omlijnd weergegeven.
2.3 Archeologie (KNA 3.1 LS04)
Binnen een kilometer rondom het onderzoeksgebied zijn geen vondsten gemeld (zie Appendix Archeologische Kaart). Op grotere afstand zijn vondsten gedaan van stenen en vuurstenen bijlen die dateren uit de steentijd of de bronstijd (zie Tabel 3).
De gemeente Hardenberg beschikte tijdens het onderzoek over een conceptversie van een archeologische beleidskaart. Het onderzoeksgebied valt onder 'hoge archeologische verwachting, waarde 4'. Hiervoor geldt dat
onderzoek moet plaats vinden bij ingrepen dieper dan 50 centimeter, bij oppervlaktes groter dan 500 vierkante meter.
2.4 Historische geografie (KNA 3.1 LS03)
Op topografische kaarten uit 1851/52 en uit 1900 wordt het onderzoeksgebied nog weergegeven als woeste grond (zie Figuur 4). Op de topografische kaart van 1931 staat het terrein voor het eerst gekarteerd als landbouwgrond.
Attractiepark Ponypark Slagharen en de Knappersveldweg verschijnen tussen 1964 en 1975.
4
Tabel 3: Archeologische waarden in de omgeving van Slagharen. Voor de ligging zie Appendix Archeologische Kaart. Voor dateringen zie Appendix Archeologische Periodes.
CMA / CAA RD-coördinaten Datering Omschrijving waarnemingen
12500 (22BZ-3)
237,000 / 516,000 neolithicum midden - bronstijd
stenen bijl
12509
(22BZ-12) 237,000 / 516,000 neolithicum midden -
bronstijd stenen bijl
13660
(22BZ-14) 237,200 / 515,600 paleolithicum vroeg steen en vuursteen 17954
(22BZ-15)
236,000 / 517,000 mesolithicum laat vuurstenen kernbijl
neolithicum midden - laat 2 vuurstenen bijlen
Figuur 4: Slagharen op een topografische kaart uit 1851/1852. Het onderzoeksgebied aan de Knappersveldweg is rood omlijnd. Ter plaatse wordt nog onontgonnen / woeste grond weergegeven. Op het noordelijke en zuidwestelijke deel van de kaart is men nog bezig met vervening / turfafgraving. Op het hoogste deel van de rug / stuwwal westelijk van het onderzoeksgebied bevond zich 'De Esch', oftewel een akkercomplex.
5
2.5 Archeologisch verwachtingsmodel (KNA 3.1 LS05)
Onderzoeksgebied Slagharen, Knappersveldweg ligt op de overgang van een glaciale rug naar een rivierdal. Dergelijke plekken waren tijdens de prehistorie aantrekkelijke verblijfplaatsen voor de mens. Omstreeks het neolithicum ontwikkelde zich in de regio een uitgestrekt veenmoeras, waardoor het gebied waarschijnlijk minder geschikt werd als vestigingsplek. Bekende archeologische waarden in de regio dateren uit de steentijd of de bronstijd. Mogelijk hebben mensen toen ook activiteiten ondernomen in het onderzoeksgebied. Hiervan kunnen met name houtskool en bewerkt vuursteen worden aangetroffen.
Tabel 4: Slagharen, Knappersveldweg: specificatie archeologische verwachting.
datering: steentijd en bronstijd, maar latere periodes niet uitgesloten complextype: nederzetting / kampementen
omvang: vanaf enkele meters
diepteligging: bovenin het dekzand locatie: op eventuele zandkoppen
prospectiekenmerken: houtskool, bewerkt vuursteen en mogelijk ook aardewerk mogelijke verstoringen: landbouwkundig gebruik
6
3. Veldonderzoek
3.1 Aanpak veldonderzoek (KNA 3.1 VS01)
Het veldonderzoek heeft plaats gevonden op 9 september 2009. Er zijn 24 verkennende boringen geplaatst (zie Figuur 5). De boringen zijn verricht op raaien met een onderlinge afstand van 40 meter. Hierop zijn de boringen gezet op een onderlinge afstand van 50 meter. In de oostelijke hoek van het perceel kon het boorgrid niet worden aangehouden in verband met de aanwezigheid van een gronddepot. Boringen 21 tot en met 24 zijn rondom het depot gezet.
Figuur 5: Slagharen, Knappersveldweg: Boorpuntenkaart. De genummerde punten geven de ligging van de 24 boringen weer. De onderbroken lijn is de grens van het onderzoeksgebied.
De boringen zijn verricht met een edelmanboor met een doorsnede van zeven centimeter. De opgeboorde grond is doorzocht op archeologische indicatoren door het te zeven in een zeef met mazen van vier millimeter. Bij boringen met een intacte BC-horizont is nageboord met een boor van twaalf centimeter doorsnede. Zodoende is extra monster verzameld waarmee de kans op het aantreffen van archeologische indicatoren is vergroot. De boringen zijn gezet tot één meter diepte. De resultaten van de boringen zijn opgenomen in de Appendix in de vorm van boorstaten en laagbeschrijvingen.
7
Van de boringen zijn de RD-coördinaten bepaald met behulp van GPS. De hoogtes van de boringen zijn bepaald met behulp van het Actueel
Hoogtebestand Nederland. Er heeft geen veldkartering plaats gevonden. De vondstzichtbaarheid van het terrein was slecht (zie Figuur 2).
3.2 Resultaten veldonderzoek (KNA 3.1 VS02, VS03)
Op het terrein aan de Knappersveldweg bevindt zich in de ondergrond keileem. Dit is alleen in de oostelijke hoek opgeboord (boring 21). Keileem is een grondmorene uit de voorlaatste ijstijd. Het bestaat uit een mengsel van leem, zand, grind en stenen. Bij de overige boringen is geen keileem
aangeboord, maar wel grind dat door opvriezing vanuit het keileem in de bovenliggende zandlaag terecht gekomen is.
De bovenliggende zandlaag loopt tot aan het maaiveld. Van de oorspronkelijke veenbedekking zijn alleen in de oostelijke hoek nog enkele verstoorde brokken gevonden. Het zand betreft matig fijn dekzand dat tijdens de laatste ijstijd is afgezet. In het zand is volgens de bodemkaart (zie Paragraaf 2.2) een podzolbodem gevormd. Echter intacte uit- of inspoelingshorizonten (E respectievelijk B) zijn niet aangetroffen. Wel is bij boringen 2, 7 en 8 een BC-horizont, oftewel de lichtbruine overgang van de inspoelingshorizont (B) naar het ongepodzoleerde gele zand (C) aangetroffen (zie Figuur 6). De oorzaak van de slechte kwaliteit van de bodem op het terrein is
hoogstwaarschijnlijk egalisatie.
Figuur 6: Slagharen, Knappersveldweg: opgeboorde grond van boringen 1 (links) en 2 (rechts). In beide zeven is linksonder de donkerbruine bouwvoor zichtbaar en rechtsboven het grijsgele zand van de C-horizont. Rechtsonder ligt bij beide de tussenliggende laag. Bij boring 1 gaat het om een verstoorde laag, bij boring 2 om de lichtbruine BC-horizont van een podzolbodem.
Door egalisatie zullen eventuele archeologische grondsporen zoals van paalgaten en haardkuilen sterk zijn aangetast. Aanwijzingen voor archeologische waarden zijn er niet aangezien geen indicatoren zijn aangetroffen zoals bewerkt vuursteen of houtskool.
8
4. Conclusies en advies
Plangebied Slagharen, Knappersveldweg ligt op de overgang van een glaciale rug naar een rivierdal. In de regio ontwikkelde zich omstreeks het neolithicum een veenmoeras. Binnen een kilometer rondom het terrein zijn geen
archeologische waarden gemeld. Op grotere afstand zijn vondsten gedaan van (vuur)stenen uit de steentijd of de bronstijd. Na deze periode was de regio waarschijnlijk minder aantrekkelijk als vestigingsplaats door het veenmoeras.
De kwaliteit van de bodem in het plangebied is slecht,
hoogstwaarschijnlijk als gevolg van egalisatie. Daardoor zullen eventuele archeologische grondsporen sterk zijn aangetast. Aanwijzingen voor
archeologische waarden zijn er niet, aangezien geen archeologische indicatoren zoals bewerkt vuursteen, houtskool of scherven aardewerk zijn aangetroffen.
Het archeologisch verwachtingsmodel dat op het terrein activiteiten kunnen hebben plaats gevonden tijdens met name de steentijd en de bronstijd, wordt door het onderzoek niet bevestigd.
Op basis van de resultaten achten wij nader archeologisch onderzoek niet noodzakelijk. Indien bij graafwerkzaamheden onverhoopt toch archeologische grondsporen worden aangetroffen en / of archeologische vondsten worden gedaan, dient hiervan direct melding te worden gemaakt bij de gemeente Hardenberg conform de Monumentenwet 1988 artikelen 53 en 54.
9
Appendix
Slagharen, Knappersveldweg
- archeologische periodes - archeologische kaart - boorstaten
- laagbeschrijvingen boringen volgens
Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode
Archeologische periodes
paleolithicum
paleolithicum vroeg: tot 300.000 BP paleolithicum midden: 300.000 - 35.000 BP paleolithicum laat: 35.000 BP - 8.800 vC paleolithicum laat A: 35.000 - 18.000 BP paleolithicum laat B: 18.000 BP - 8.800 vC
mesolithicum:
mesolithicum vroeg: 8.800 - 7.100 vC mesolithicum midden: 7.100 - 6.450 vC mesolithicum laat: 6.450 - 4.900 vC neolithicum:
neolithicum vroeg: 5.300 - 4.200 vC neolithicum vroeg A: 5.300 - 4.900 vC neolithicum vroeg B: 4.900 - 4.200 vC neolithicum midden: 4.200 - 2.850 vC neolithicum midden A: 4.200 - 3.400 vC neolithicum midden B: 3.400 - 2.850 vC neolithicum laat: 2.850 - 2.000 vC neolithicum laat A: 2.850 - 2.450 vC neolithicum laat B: 2.450 - 2.000 vC bronstijd:
bronstijd vroeg: 2.000 - 1.800 vC bronstijd midden: 1.800 - 1.100 vC bronstijd midden A: 1.800 - 1.500 vC bronstijd midden B: 1.500 - 1.100 vC bronstijd laat: 1.100 - 800 vC
ijzertijd:
ijzertijd vroeg: 800 - 500 vC ijzertijd midden: 500 - 250 vC ijzertijd laat: 250 - 12 vC romeinse tijd:
romeinse tijd vroeg: 12 vC - 70 nC romeinse tijd vroeg A: 12 vC - 25 nC romeinse tijd vroeg B: 25 - 70 nC romeinse tijd midden: 70 - 270 nC romeinse tijd midden A: 70 - 150 nC romeinse tijd midden B: 150 - 270 nC romeinse tijd laat: 270 - 450 nC romeinse tijd laat A: 270 - 350 nC romeinse tijd laat B: 350 - 450 nC middeleeuwen:
middeleeuwen vroeg: 450 - 1.050 nC middeleeuwen vroeg A: 450 - 525 nC middeleeuwen vroeg B: 525 - 725 nC middeleeuwen vroeg C: 725 - 900 nC middeleeuwen vroeg D: 900 - 1.050 nC middeleeuwen laat: 1.050 - 1.500 nC middeleeuwen laat A: 1.050 - 1.250 nC middeleeuwen laat B: 1.250 - 1.500 nC nieuwe tijd:
nieuwe tijd A: 1.500 - 1.650 nC nieuwe tijd B: 1.650 - 1.850 nC nieuwe tijd C: 1.850 – heden
