Magazine
nationale veiligheid en crisisbeheersing
jaargang 11 | nummer 4 | augustus 2013
Thema: Contraterrorisme - tussen alertheid en weerbaarheid Veilige wereld, veilig Nederland
Risico-regulering en agrobiotechnologie
Investeren in capaciteit psychosociale hulpverlening
Het Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing is een tweemaandelijkse uitgave van de Nationaal Coördinator Terrorisme- bestrijding en Veiligheid van het Ministerie van Veiligheid en Justitie.
Het blad informeert, signaleert en biedt een platform aan bestuurders en professionals over beleidsontwikkeling, innovatie, uitvoering en evaluatie ten aanzien van nationale veiligheid en crisisbeheersing.
De uitgever is het niet noodzakelijkerwijs eens met de inhoud van gepubliceerde bijdragen.
De verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid voor de inhoud van de artikelen berust bij de auteurs.
Thema: ConTraTerrorIsme - Tussen alerTheId en weerbaarheId
03 | Wél alert, niet gealarmeerd (introductie Dick Schoof, NCTV) 04 | Terugkerende Syriëgangers (Edwin Bakker)
05 | Geweld van eenlingen: niet altijd te voorkomen, risico’s wel te verkleinen 08 | Freeze-fight-flightreacties plegers en slachtoffers gewelddadige aanslagen 10 | Media en contraterrorisme (Jan van Dijk)
12 | Out of the box-denken in de CT-Infobox 16 | Lokale aanpak radicalisering en jihadgang
18 | Internationale terrorismebestrijding met Haagse roots 20 | Gijzelingen in de Sahel: booming business voor terroristen?
22 | Verwachtingenmanagement avant la lettre 24 | Defensie tegen terrorisme
48 | Vier vragen aan: Alex P. Schmid, nestor Nederlands wetenschappelijk terrorisme-onderzoek
overIge onderwerpen
27 | Comeback van de staat in een hybride, onzekere wereld 30 | Veilige wereld, veilig Nederland
32 | Nieuwe afspraken crisiscoördinatie op Europees niveau 34 | Agrobiotechnologie en de politiek van risico-regulering 36 | Investeren in capaciteit voor psychosociale hulpverlening
38 | Cybersecurity crisisanalyse: risicomanagement risico’s nog niet onderkend 40 | Evaluatieraamwerk voor crisisoefeningen
42 | Wees Alert Online 2013: samenwerken aan veilige digitale wereld 42 | Wedstrijd SecureYourFuture
43 | Verspreiding natuurbranden dynamisch modelleren 44 | De staat van de netcentrische crisisbeheersing 46 | CBRN Security website & middag
Omslagfot0:
Bomaanslag tijdens marathon Boston
Contraterrorisme - tussen alertheid en weerbaarheid
Dick Schoof, Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid
Wél alert,
niet gealarmeerd
Waarom “alert”? Omdat de ontwikkelingen in binnen- en buitenland dat van ons vragen. Én omdat de burger dat van ons vraagt. Er zijn op dit moment opstanden in diverse regio’s van Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Daarbij is in enkele landen een moeizaam proces naar democratisering op gang gebracht. In die landen maken niet alleen democratisch gezinde organisaties, maar ook jihadistische netwerken gebruik van de ruimte om te groeien. In sommige landen, zoals Egypte en Syrië, trekken deze laatst genoemde organisaties ook jihadisten uit Europa aan. We zien, ook in Nederland, een toename van jihadreizigers én een toenemende radicalisering op internet en sociale media. En bij terugkeer naar Nederland bestaat er een risico dat deze jihadreizigers getraumatiseerd en geradi- caliseerd zijn. Deze ontwikkelingen zijn een belangrijke reden geweest om het Dreigingsbeeld Terrorisme Nederland (DTN) begin dit jaar te verhogen van “beperkt”
naar “substantieel”.
Sinds ruim een jaar is er bij het rijk één organisatie voor terrorisme- bestrijding, cybersecurity, nationale veiligheid en crisisbeheersing: de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding & Veiligheid (NCTV).
Doel van de NCTV is om samen met onze partners maatschappelijke ontwrichting te voorkomen en beperken. De vorm van ontwrichting die in deze special van het Magazine Nationale Veiligheid en Crisisbeheersing centraal staat is terrorisme. “Be alert, not alarmed”.
Dát motto van Engelse en Australische crisiscollega’s vat de Nederlandse visie op terrorismebestrijding mooi samen: wél alert, niet gealarmeerd.
Daarnaast leest u in deze special meer over
“potentieel gewelddadige eenlingen”. Dat kunnen individuen zijn die vanwege een psychiatrische stoornis een risico vormen.
Denk daarbij aan Tristan van der V. (schiet- incident Alphen aan den Rijn). Maar dat kunnen ook personen zijn die vanuit religieuze motieven een gevaar vormen voor de openbare orde en veiligheid.
Bijvoorbeeld de recente moordaanslag op een militair in Londen. Een lastig, want soms ongrijpbaar en onzichtbaar risico.
Onlangs zijn de cijfers van de Risico- en crisisbarometer gepubliceerd. Dit is een halfjaarlijkse meting naar de veiligheids- beleving van de Nederlandse bevolking. Uit de laatste meting blijkt dat 58% van de Nederlanders zich druk maakt over cyber- aanvallen en dat de angst voor terrorisme is gestegen (sinds november 2012) met 11%, naar 49%.
Waarom “not alarmed”? Uit onderzoek blijkt dat Nederlanders begrijpen dat we er
als overheid alles aan doen om een aanslag te voorkomen, maar dat we het nooit 100%
kunnen uitsluiten. Daarom zijn we ook transparant in ons dreigingsbeeld.
De uitreisbewegingen naar Syrië en andere bovengenoemde ontwikkelingen maken samenwerking noodzakelijker dan ooit. En deze is intensiever dan ooit: internationaal, op rijksniveau, tussen de diensten zoals AIVD en MIVD. Samenwerking met vitale sectoren zoals luchtvaart. Samenwerking met de wetenschap. Tussen tussen rijk, regio en gemeente. En last but not least samenwerking met professionals van politie, onderwijs, jeugd- en welzijnswerk.
Daarbij helpt de NCTV, naast expertise en netwerk, met coördinatie. Het zit ten slotte in onze naam. Één van de concrete producten, die is ontstaan uit deze samen- werking, is de “Toolbox extremisme, radicalisering en Potentieel Gewelddadige Eenlingen”. Hierin vindt u o.a. e-learning modules over hoe mensen radicaliseren en hoe daarmee om te gaan. Daarbij zullen we altijd blijven kijken naar “proportionaliteit”.
Met andere woorden: terrorismebestrijding binnen de randvoorwaarden die de recht- staat ons geeft.
Deze special biedt u een heel brede kijk in de keuken van contraterrorisme: mensen uit de praktijk én wetenschappers, van burger tot militair, van lokaal tot inter- nationaal, van strategie tot middelen. Voor zover u het nog niet was, hoop ik dat u na het lezen van deze special “alert, not alarmed” bent.
prof. dr. Edwin Bakker, hoogleraar Terrorisme en Contraterrorisme, Universiteit Leiden
Syrië-gangers
Terugkerende
De meerderheid van de ‘teruggekeerden’
raakte in het verleden echter niet betrokken bij terroristische activiteiten. Hopelijk kunnen we dat later ook over de Syrië- gangers zeggen. Dat betekent overigens niet dat ze desondanks geen gevaar kunnen vormen of problemen kunnen veroorzaken.
Zo zouden ze een rol kunnen spelen bij de verdere verspreiding van radicaal gedachte- goed en het faciliteren van nieuwe foreign fighters die ook naar Syrië willen. Daarnaast valt te denken aan problemen die veroor- zaakt worden door opgelopen trauma’s in de vorm van huiselijk geweld, agressief gedrag of suïcidale neigingen. Benadrukt dient echter te worden dat een deel van de Syrië-gangers mogelijk vrij geruisloos in de samenleving zal re-integreren. Een aantal Het is moeilijk een goede inschatting te
maken. We weten niet hoeveel er zijn vertrokken en hoeveel terug zullen komen, maar dat een aantal terugkomt, is zeker. De vraag is in welke staat, met welke ervaring, en met welke ideeën en intenties? Het zwartste scenario is een persoon die in eigen land een aanslag gaat plegen, zoals het geval was in Frankrijk waar Mohamed Merah meerdere militairen en joodse medeburgers doodde in en rond zijn woonplaats Toulouse. Helaas is Merah niet de enige die bij terugkeer een gevaar vormde. Onder de verantwoordelijken voor de aanslagen die sinds 9/11 in Europa hebben plaatsgevonden was ongeveer 12 procent ooit in het buitenland geweest om te trainen of te vechten.
onder hen zal zelfs gelouterd terugkeren en mogelijk extra gemotiveerd zijn om iets van hun leven te maken. Kortom, er is niet één type ‘terugkeerder’.
Dit vraagt om genuanceerd beleid waarbij het zwartste scenario niet per se het uitgangspunt zou moeten zijn. Sterker nog, als dit wel de basis voor beleid vormt en alle
‘terugkeerders’ primair gezien worden als potentiële terroristen loop je het risico wantrouwen of vijandbeelden te versterken en zo ongewild mee te werken aan een selffulfilling prophecy. Daarnaast zijn er diverse juridische barrières die een louter repressieve benadering in de weg staan – zo is een persoon die in Syrië aan de strijd heeft deelgenomen voor de wet niet per se een crimineel, laat staan een terrorist.
Bovendien is de capaciteit van de overheid beperkt en is het onmogelijk tientallen
‘terugkeerders’ permanent in de gaten te houden. Een genuanceerd beleid is derhalve om meerdere redenen noodzakelijk.
De grootste uitdaging voor een verantwoord en genuanceerd beleid is het maken van de juiste inschatting: wie vormt beslist geen gevaar en wie zouden we liever niet meer vrij in Nederland zien rondlopen? Een snelle inschatting is gewenst; direct na terugkeer of indien mogelijk zelfs daarvoor. Bepaald dient te worden wat iemand in Syrië heeft gedaan en meegemaakt, en in welke staat zo iemand terugkeert. Deze uitdaging vraagt veel ogen en oren in de directe omgeving van de terugkerende Syrië-gangers en een netwerk van diverse partijen die samen een juist inschatting kunnen maken, hulp kunnen bieden of, indien nodig, snel en hard in kunnen grijpen. Gelet op het feit dat er inmiddels al een aantal personen is teruggekeerd, is het te hopen dat hiervoor snel de benodigde middelen en structuren worden gevonden.
Het vertrek van Nederlandse jongeren om deel te nemen aan de strijd in Syrië vormde begin dit jaar de aanleiding voor het verhogen van het Dreigings- beeld Terrorisme Nederland. Het feit dat deze jongeren zich aansluiten bij jihadistische organisaties en getraind en mogelijk geïndoctrineerd worden, is iets dat de overheid en de politiek zorgen baart. Welke dreiging gaat er van hen uit als ze terugkomen? Is er reden om de alarmbel te luiden of zal het wel meevallen?
Martelaarsfoto van Mourad Massali, de eerste bekend geworden jihadist, die – aldus meldingen in de media – sneuvelde in Syrië.
Joost van Elk en Joost van Rossum, NCTV
niet altijd te voorkomen,
maar risico’s wel te verkleinen
Geweld van eenlingen:
rieën met elkaar gemeen hebben, is dat van de daden een maatschappij-ontwrichtend effect kan uitgaan.
Definitie
Voor een goede afbakening van het type eenling waar we hier over spreken, heeft de NCTV recent een definitie ontwikkeld. Potentieel gewelddadige eenlingen zijn personen die, zonder medewerking van anderen en vanuit een persoonlijke krenking of grief, een dreiging vormen richting de maatschappij of diens vertegenwoordigers, als gevolg van een individueel doorlopen proces richting geweld.
De definitie onderscheidt drie criteria. Ten eerste staat de motivatie van de eenling centraal. Het gaat hierbij om personen die handelen op basis van een krenking of grief die zij hebben tegen de maatschappij, de overheid en/of diens vertegenwoordigers. Het gaat dus niet om gewelddadige uitingen in bijvoorbeeld de relationele of criminele sfeer. Er moet sprake zijn van een link naar de maatschappelij als doelwit.
In de tweede plaats staat het maatschappelijke effect van de daad centraal. Het effect van de daad moet maatschappij-ontwrichtende elementen bevatten. Zo is een individuele gewelddaad die niet expliciet is gericht tegen de Nederlandse overheid of diens vertegenwoor- digers, maar wel degelijk grote angst of onrust zaait onder de Nederlandse bevolking, ook onderwerp van de Rijksbrede aanpak. Te denken valt aan het schietinci- dent in Alphen a/d Rijn op 9 april 2011. De aanpak van dergelijke incidenten valt onder de noemer ‘handha- ving van de sociale en politieke stabiliteit’.
Tot slot gaat het erom dat de ‘eenling’ een potentieel veiligheidsrisico vormt, dan wel een concrete dreiging vormt voor de (nationale) veiligheid en/of de vitale belangen. Er moet dus sprake zijn van een (potentieel) veiligheidsrisico.
In beleidsstukken, analyses en artikelen wordt een veelheid aan terminologieën door elkaar gebuikt.
Geradicaliseerde eenlingen, ‘lone wolves’, verwarde personen, ‘school shooters’, solistische dreigers, gefixeerde eenlingen, het lijkt een bonte verzameling van gevaarlijke individuen waarin nauwelijks enige lijn is te onderscheiden. Toch is dit niet helemaal het geval.
Dit artikel beoogt onderscheid aan te brengen in de verschillende gedaanten waarin de eenling zich kan manifesteren, zijn motieven en de doelwitten waar hij/
zij zich tegen richt.
Om ernstige gewelddaden van eenlingen tegen de samen- leving te voorkomen, is het van belang een dergelijk persoon zo vroeg mogelijk in het vizier te krijgen.
Daarna kan worden gekeken welke maatregelen er eventueel worden getroffen. Allereerst is dus detectie nodig in een zeer vroeg stadium, als er nog slechts sprake is van een intentie en nog niet van een concreet gevaar. We spreken dan ook over potentieel geweldda- dige eenlingen (PGE). Mensen dus die de intentie en de potentie hebben om over te gaan tot geweld.
Zoals gezegd, kunnen potentieel gewelddadige eenlingen zich manifesteren in vele gedaanten: als een zogenoemde ‘straattaaldreiger’, als een verwarde of gefixeerde eenling, als een zogenoemde ‘systeemhater’1 of als een ideologisch geradicaliseerde eenling.
Laatstgenoemde categorie valt onder de noemer terrorisme.2 Dat is niet vanzelfsprekend het geval voor de eerste drie categorieën. Wat de drie laatste catego-
De laatste tijd staan gewelddadige eenlingen sterk in de belang- stelling. Ze halen het nieuws door aanslagen, geweldsincidenten of bedreigingen van burgemeesters en politici. Wie zijn die mensen precies? Wat beweegt hen? En welke type gewelddadige eenlingen zijn er allemaal?
1 Uit onderzoek blijkt dat het merendeel (zo’n 60%) van de bedreigingen aan het adres van politici en andere publieke personen afkomstig is van jongeren (vooral jongens) in de leeftijd van 10-16 jaar. Deze zogenaamde straattaaldreigers uiten hun dreigementen meestal via het internet, sociale media of straattaal. Het achterliggende motief is vaak frustratie of verveling. De jongeren die deze dreigementen uiten zijn zich in de meeste gevallen niet bewust van het feit dat dreigen strafbaar is (art. 285 Wetboek van Strafrecht).
2 Geradicaliseerde eenlingen is één van de prioritaire thema’s in de Nationale Contraterrorismestrategie 2011-2015. Uit recente dreigingsanalyses blijkt bovendien dat het risico dat van deze groep uitgaat (mede dankzij de ontwikkelingen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten) in de nabije toekomst kan toenemen.
Contraterrorisme - tussen alertheid en weerbaarheid
Om de beleidsmatige aanpak rond dit onderwerp vorm te geven, wordt er onderscheid gemaakt tussen zogenoemde ‘gekende’ en ‘ongekende’ dreigers. Een gekende dreiger is het type (gewelddadige) eenling dat zijn grief of krenking al één of meerdere malen kenbaar heeft gemaakt, bijvoorbeeld door middel van het schrijven van een brief, een bedreiging op internet of het stellen van een symbolische daad.3 Deze personen hebben al de nodige aandacht van de daartoe bevoegde instanties. Voor deze groep is een specifieke aanpak vereist: het gaat om maatregelen die uiteenlopen van confronterende gesprekken en zorgtrajecten, tot inlichtingenvergaring en arrestaties.
Voor de andere groep (gewelddadige) eenlingen, de ongekende dreigers, is een andere aanpak vereist, die zich in eerste instantie richt op het detecteren van deze personen. Ongekende dreigers zijn personen die hun grief of krenking nooit eerder publiekelijk hebben geuit. Deze groep is logischerwijs zeer moeilijke te detecteren. De inspanningen om dit type dreigers in beeld te krijgen, bestaan dan ook veelal uit het vergroten van de ‘awareness’ bij personen in hun directe omgeving. Daarbij gaat het om familieleden, omwonenden en kennissen (dus: burgers in algemene zin), maar vooral aan zogenoemde ‘eerstelijnsprofessio- nals’: docenten, zorgverleners, welzijnswerkers, wijkagenten etc. De aanname bij de laatste groep is dat zij eerder dan andere professionals in aanraking zullen komen met (potentieel) gewelddadige eenlingen en het verhogen van de ‘awareness’ onder deze professionals de moeite loont.
Onderstaand wordt dit schematisch weergegeven.
Aanpak
De aanpak van de overheid is erop gericht zoveel mogelijk (potentieel) gewelddadige eenlingen van de categorie ‘ongekend’ naar de categorie ‘gekend’ te krijgen, onder andere door middel van verhoogde
‘awareness’ onder diverse groepen professionals. De pijlen in het schema illustreren dit. Zodra een geweld- dadige eenling eenmaal ‘gekend’ is, is het mogelijk om concrete maatregelen te nemen indien hier, na analyse en risicotaxatie, aanleiding toe is. Het verhogen van
‘awareness’ is dus een methode om de categorie
‘ongekende dreigers’ te verkleinen en de categorie
‘gekende dreigers’ te vergroten.
De beleidsmatige aanpak voor (potentieel) geweldda- dige eenlingen bestaat uit vijf sporen, die voortkomen uit de genoemde onderverdeling in categorieën PGE’s.
1. ‘Awareness’-verhogende maatregelen gericht op de groep ‘ongekende’ dreigers, zoals multidisciplinaire trainingen onder eerstelijns professionals en het bevorderen van structurele informatie-uitwisseling tussen (overheids-)instanties.
2. Verdere professionalisering en validering van risicotaxatie-instrumenten, zodat nog beter kan worden vastgesteld in hoeverre er sprake is van een mogelijke PGE en welke individuele maatregelen nodig zijn.
3. Individuele maatregelen gericht op de groep
‘gekende’ dreigers, zoals (confronterende) gesprek- ken, individuele zorgtrajecten of gerichte
inlichtingenvergaring.
4. Het beperken van de toegang tot middelen waarmee gewelddadige eenlingen (gekend of ongekend) hun intenties kunnen omzetten in daden, zoals wapens, munitie, explosieven of specifieke websites.
5. Het zorg dragen voor een effectieve opvolgingsstruc- tuur voor meldingen die voortkomen uit de verhoog- de ‘awareness’ onder personen in de directe omge- ving, bijvoorbeeld door op structurele basis informatie uit te wisselen tussen verschillende disciplines op lokaal en nationaal niveau (zorg, welzijn, onderwijs en veiligheid)
Geradicaliseerde eenlingen
De problematiek van geradicaliseerde eenlingen – een- lingen die handelen vanuit een terroristisch oogmerk, in het buitenland vaak ‘lone wolves’ genoemd – is de afgelopen jaren ook internationaal prominent op de agenda gekomen. Veel landen worstelen met de operationalisering van dit relatief nieuwe veiligheids- vraagstuk. Men beperkt zich vaak tot de categorie
3 Te denken valt aan de gooier van de waxinelichtjeshouder naar de Gouden Koets tijdens Prinsjesdag 2010, de Damschreeuwer die op 4 mei 2011 de Nationale Dodenherdenking verstoorde, of de verwarde man die op 3 september 2011 het podium beklom van een concert waarbij koningin Beatrix aanwezig was.
Op 20 juni jl. organiseerde de NCTV een congres over potentieel gewelddadige eenlingen, waarbij multidisci- plinaire samenwerking (tussen zorg, politie, gemeenten en andere partijen) een van de onderwerpen was.
Centraal stond de presentatie van een drietal onder- zoeken dat in opdracht van de NCTV is verricht. Het eerste onderzoek, van de Universiteit Tilburg, richtte zich op de talrijke risicotaxatiemodellen die wereldwijd bestaan, met als doel het in Nederland gebruikte model verder te perfectioneren. Het onderzoek beoogde de bestaande risicotaxatiemodellen te beoordelen op geschiktheid om de (potentiële) dreiging die uitgaat van specifieke personen tijdig en juist in te schatten. Dit biedt vervolgens een basis voor het type (geïntegreerde) behandeling of aanpak dat iemand behoeft. Het tweede onderzoek van de Universiteit Leiden stelde het verschijnsel ‘systeemhaat’ centraal, in relatie tot de talrijke complottheorieën die op het internet rondgaan.
Dit onderzoek loopt momenteel nog en wordt naar verwachting in 2014 afgerond. De basisvraag bij dit onderzoek is of complottheorieën, verdachtmakingen en bedreigingen aan het adres van de overheid en diens vertegenwoordigers het vertrouwen in het bevoegd gezag op de langere termijn uithollen en daarmee wellicht een voedingsbodem vormen voor mogelijke acties door gewelddadige eenlingen. Het derde onder- zoek betrof een terreinverkenning in de neurobiologie door onderzoekers van de Radboud Universiteit Nijmegen (zie elders in dit blad). Dit onderzoek richtte zich op de samenhang tussen neurobiologische reacties en stresssituaties, bijvoorbeeld een concrete bedreiging, en voegde een nieuw (vierde) element toe aan de klassieke onderverdeling ‘Freeze/Fight/Flight’: het element ‘Focus’. Focus zou een uitgestelde Fight-reactie zijn en mogelijk een indicatie van gewelddadig gedrag in de toekomst. Omdat deze bevinding betrekkelijk nieuw is, verdient het verdere verdieping in de vorm van voortgezet wetenschappelijk onderzoek. Wat de drie onderzoeken met elkaar gemeen hebben is dat ze verder bijdragen aan het inzicht in de maatschappelijke en psychologische processen die kunnen leiden tot potentieel gewelddadig gedrag door eenlingen.
De aanwezige eerstelijnsprofessionals zagen in deze onderzoeken diverse aanknopingspunten om de mogelijkheden van tijdige detectie van potentieel gewelddadige eenlingen te vergroten. Men was het er overigens over eens dat realisme geboden is wat betreft de verwachtingen: het zal onmogelijk zijn om potentieel gewelddadige eenlingen in alle gevallen tijdig te onderkennen en te stoppen. Het congres toonde aan dat wetenschap, beleid en uitvoering nauw samenwerken om de risico’s op zijn minst te verkleinen.
politiek-religieus geïnspireerde eenlingen, waarbij wel onderscheid wordt gemaakt tussen zogenoemde ‘lone operators’ (wel verbonden met en/of aangestuurd door terroristische netwerken/organisaties) en ‘lone wolves’, die uitsluitend ideologisch geïnspireerd worden maar solistisch handelen. Andere landen, waaronder Nederland, zijn bezig de aanpak te verbreden, zodat ook gewelddadige eenlingen die een minder helder ideologisch uitgekristalliseerd motief hebben, in het vizier genomen kunnen worden. Tot slot gaan er steeds meer stemmen op om de term ‘lone wolves’ zoveel mogelijk te vermijden. Er zou een onbedoeld heroïsch, en daarmee wellicht inspirerend, effect van uitgaan op individuen die zich zelf in een radicaliseringsproces bevinden.
Zorg, politie en wetenschap
Een element dat de laatste tijd sterk in de belangstelling staat, is de samenwerking tussen geestelijke gezond- heidszorg en de politie bij een tijdige aanpak/detectie van potentieel gewelddadige eenlingen. Waar de zorg eenlingen vooral benadert vanuit curatief oogpunt (en de eigen veiligheid van de cliënt en diens directe omgeving centraal stelt), doet de politie dat primair met het oog op openbare orde en veiligheid. De ervaring leert dat beide werelden veel van elkaar kunnen leren.
Er wordt momenteel veel geïnvesteerd in het tijdig delen van informatie, op basis van wederzijds vertrou- wen en toegevoegde waarde voor beide partijen. Dat levert de eerste resultaten op.
drs Inti A. Brazi, Donders Institute for Brain, Cognition and Behaviour, Pompestichting, Nijmegen drs Noemi Kwaks, Onderwijsinstituut voor psychologie en kunstmatige intelli- gentie, Radboud Universiteit Nijmegen dr Erik Bulten, Pompestichting prof. dr. Karin Roelofs, Donders Institute for Brain, Cognition and Behaviour, Pompestichting, Nijmegen
Freeze-f ight-f lightreacties
bij plegers en slachtoffers van gewelddadige aanslagen
en slachtoffers van gewelddadige aanslagen in de periode vóór, tijdens en na de aanslag. De vraag was ook om het onderzoek sterk te richten op de aanslagen gepleegd door de GGE.
Plegers van gewelddadige aanslagen
De aanslag die de GGE pleegt is een zeer ernstige vorm van agressie. Bij het verklaren van agressief gedrag is het belangrijk om een onderscheid te maken tussen twee vormen van agressie. Ten eerste agressie die automatisch optreedt als reactie op de omgeving. Dit wordt ook wel reactieve agressie genoemd en een tweede vorm waarbij agressie doelgericht en gepland wordt ingezet (instrumentele agressie). In het rapport wordt de rol van freeze-fight-flight reacties bij beide vormen van agressie toegelicht. De resultaten van een literatuurstudie geven aan dat de concepten freeze- fight-flight genoeg houvast bieden voor het begrijpen van reactief agressief gedrag. De GGE kenmerkt zich echter niet door reactieve agressie maar door instru- mentele agressie. De agressie wordt immers gericht en gepland ingezet om een doel te bereiken. Het instru- mentele agressieve gedrag van de GGE in de fase voorafgaand aan de aanslag wordt niet voldoende verklaard door de concepten freeze-fight-flight. Er is weliswaar een sprake van ‘vechtgedrag’, maar dit agressieve gedrag vertoont veel meer overeenkomsten met instrumentele agressie dan met het (reactieve) fightgedrag. Om het gedrag van de GGE te beschrijven bleek het nodig een ander concept te introduceren, genaamd focus. Focus duidt op een fase van doelgericht plannen, rigiditeit en een verhoogde fixatie op een Het is bekend dat bij blootstelling aan een bedreigende
situatie een serie neurale en hormonale mechanismen geactiveerd wordt. Deze mechanismen maken het mogelijk dat iemand kan vechten of te vluchten bij dreiging van gevaar. Deze basale afweermechanismen zijn voor een deel genetische bepaald, maar worden ook door omgevingsfactoren beïnvloed. Eén van de meest bekende afweermechanismen is de zogenaamde fight-or-flightrespons, waarbij het organisme automa- tisch dan wel gepland overgaat tot vechten of vluchten.
We weten inmiddels ook dat voorafgaand aan fight-or- flight, er een reactie optreedt die bekend staat als de freezereactie. Freeze wordt gekenmerkt door een verlaagde hartslag en bewegingsloosheid. Tijdens deze freezereactie is het individu erg oplettend; er wordt een inschatting van het risico gemaakt1.
Als er in deze processen iets niet goed gaat kan dat leiden tot overmatige inzet van agressie of te heftige angstreacties. Hoewel freeze-fight-flightgedragingen de belangrijkste defensieve reacties zijn bij zowel mensen als dieren, is er toch weinig bekend over de rol van deze reacties bij slachtoffers en daders van gewelddadige aanslagen.
Volgens de NCTV zou het vergroten van de kennis over de freeze-fight-or-flightrespons mogelijk aanknopings- punten kunnen bieden voor het beleid ten aanzien van ernstige geweldsaanslagen. Met dit doel heeft het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) opdracht gegeven voor het uitvoeren van een literatuurstudie en een experimentele studie naar de mogelijke rol van freeze-fight-flightreacties bij plegers
De aanslag op het World Trade Center in New York en de verschillende gewelddadige aanslagen die daarop volgden, hebben internationaal geleid tot een verhoogde bewustwording van de aanwezigheid van terroristische dreiging. Ook het belang om de nationale veiligheid te waarborgen kreeg in de afgelopen jaren toegenomen aandacht. Hoewel men in eerste instantie misschien geneigd is om de term ‘gewelddadige aanslag’ te koppelen aan grote organisaties and extremistische groeperingen, zijn er afgelopen jaren ook aanslagen gepleegd door de zogenaamde gewelddadige geradicaliseerde eenlingen (GGEs). Deze mensen maken geen deel (meer) uit van een groepering en voeren solistisch aanslagen uit. Om beleid te kunnen maken voor terrorismebestrijding is er behoefte aan inzicht in de eigenschappen en het gedrag van deze GGEs, maar ook in die van slachtoffers als reactie op een aanslag.
1 M.A. Hagenaars, J. Stins en K. Roelofs, ‘Aversive life events enhance human freezing responses’, in: Journal of Experimental Psychology:
General, 141 (2012) , 98-105.
vastomlijnd doel. Focus wordt daarbij gefaciliteerd door processen van isolatie en radicalisering die voorafgaan aan de aanslag. Figuur 1 geeft een schematische samenvatting weer van de dynamische samenhang tussen freeze-fight-flight-en-focusreacties.
Bij de GGE zou focus zich kunnen uiten door toenemen- de radicalisering en sociale isolatie. Er ontstaat een steeds sterkere en eenzijdige fixatie op het doel dat wordt nagestreefd en het verkrijgen van steeds speci- fiekere informatie over wat dat doel dichterbij brengt.
Er is daarom sprake van een sterke cognitieve controle.
Ze laten zicht niet afleiden van het doel. Natuurlijk spelen psychiatrische problemen vaak ook een rol bij GGEs, maar de psychiatrische stoornissen zijn dusdanig divers dat ze onvoldoende verklaring bieden voor het gedrag dat de GGE kenmerkt voorafgaand aan de aanslag. Toekomstig onderzoek moet uitwijzen of het concept focus meer houvast biedt. Zo zijn er nog geen vragenlijsten ontwikkeld waarmee dit concept gemeten zou kunnen worden. In dit onderzoek is wel een eerste aanzet gegeven om het focus concept in een experimen- tele setting meetbaar te maken. Het rapport beschrijft een onderzoek bij gewelddadige delinquenten die relatief hoog scoren op instrumentele agressie dan wel reactieve agressie. Bij de instrumentele agressiegroep zagen we dat emoties veel minder invloed hadden op doelgericht gedrag. Deze effecten waren met name aanwezig bij gewelddadige delinquenten die hoge scores hadden op instrumentele agressie in combinatie met lage scores op angst. Deze eerste empirische verkenning biedt een experimenteel model voor de verhoogde focus en het doelgerichte gedrag die bij de GGE een rol lijken te spelen.
Samengevat, de oorspronkelijke opdracht was om te onderzoeken of de freeze-fight-or-flightrespons aanknopingspunten zou kunnen bieden om op onderdelen het gedrag van de GGE beter te begrijpen en/of deze responsen relevant zouden kunnen zijn voor het beleid ten aanzien van ernstige geweldsaanslagen.
Zoals uit het voorafgaande blijkt, is de kennis over freeze-fight-or-flightrespons hiervoor nauwelijks bruikbaar. Daarom is het focusconcept geïntroduceerd.
Slachtoffers van gewelddadige aanslagen
In het geval van slachtoffers bieden freeze-fight-flight- en-focusgedragingen wel een verklaring voor gedrag tijdens en na de aanslag. Bij slachtoffers van een aanslag spelen freeze-fight-flightreacties een grote rol in alle verschillende fasen (voor, tijdens en na de aanslag) van de aanslag. Deze neigingen zijn reeds voor de aanslag aanwezig en worden gevormd door een aantal factoren, zoals het meemaken van eerdere traumatische gebeurtenissen, maar ook neurobiologische en persoonlijkheidskenmerken. Tijdens de aanslag spelen freeze-fight-flightreacties een grote rol. Het organisme kan reageren met freeze en later fight of flight, waarna deze reacties elkaar af kunnen wisselen en langer of korter kunnen duren, naar gelang de situatie. Na de aanslag is er nog steeds sprake van freeze-fight-flight- reacties, deels automatisch (als reactie op dingen die aan de aanslag doen denken) en deels gecontroleerd (met als doel de herinnering aan de aanslag te vermij- den). Freeze-fight-flightresponsen zijn vaak functioneel.
Echter wanneer ze voortduren tot na de aanslag en elkaar niet flexibel afwisselen, kunnen ze leiden tot psychische problemen zoals posttraumatische stress stoornis. Het rapport doet aanbevelingen voor een gezond herstel na een trauma, hetgeen bestaat uit een balans tussen freeze-fight-flight aan de ene kant en gecontroleerd toenaderings- of herstelgedrag aan de andere kant.
Bij een relatief kleine groep slachtoffers, bij wie er geen sprake is van een afwisseling van freeze-fight-flight- gedrag en gecontroleerd herstelgedrag, lijken andere processen een rol te spelen. Deze groep slachtoffers toont gedrag dat overeenkomsten vertoont met focusgedrag van de GGE: een fixatie op de aanslag met een rigide perceptie van acute dreiging en geassocieerd doelbewust eenzijdig gedrag. Ook dit gedrag staat herstel in de weg2. Slachtoffers van een aanslag lijken het best geholpen met steun in de verwerking van eventuele trauma’s, met name als er sprake is van een rigide fixatie op het trauma en een verhoogd vermij- dingsgedrag. Daarmee bieden freeze-fight-flightreacties handvatten voor het ontwikkelen van beleid voor slachtofferbegeleiding.
Deze bijdrage is gebaseerd op het rapport ‘De rol van freeze-fight- flightreacties bij plegers en slachtoffers van gewelddadige aanslagen’, geschreven door I.A. Brazil, M. Hagenaars, V. Ly, N. Kwaks, S. Jellema, M. Vries, R. Verkes, E. Bulten, K. von Borries
& K. Roelofs.
2 A. Ehlers en D.M. Clark, ‘A cognitive model of posttraumatic stress disorder’, in: Behavior Research and Therapy, 38 (2000), 319–345.
prof. J. van Dijk, hoogleraar Communicatiewetenschap, Universiteit Twente lid van de Commissie Cohen (Project X Haren)
Media
en contraterrorisme
In deze tijd waarin mediahypes steeds vaker voorkomen en krachtiger worden draaien dit soort gebeurtenissen steeds sneller uit op een hype. Deze wordt mede geschapen door de mensen zelf met hun sociale media en berichten op de mobiele telefoon. Media en hun ontvangers zwepen elkaar op in een cross-media hype.
Filmpjes en geruchten uit sociale media en gemaakt of verspreid via de mobiele telefoon worden al te snel vertoond op TV. Sensatie en de angst niet als eerste te rapporteren zijn daarbij de drijfveer. Zo heeft het filmpje met de Nigeriaanse terrorist in Londen die met een druipende hakbijl in de hand de reden van zijn daad mocht uitleggen (‘oog om oog, tand om tand i.v.m.
Afghanistan’) niet alleen een schokkend maar ook een verkeerd effect gehad. Sommige Islamisten zagen hierin de bevestiging van hun zaak. Wanneer massamedia terroristen de kans geven hun zaak uit te leggen hebben zij tezamen met de door media versterkte angst dubbel succes. Het is een beproefde strategie van Al Qaida om videoboodschappen naar de massamedia te sturen.
Een ander bekend negatief effect is de versteking van stereotypen en vijandbeelden, tegenwoordig vooral ten aanzien van moslims en de Islam. In Boston was een Saoediër ook de eerste verdachte.
Positief is daarentegen veel aandacht voor het individu- ele leed van onschuldige slachtoffers. Dit is de grootste antireclame voor de terroristische daad. Hetzelfde geldt voor aandacht voor alle tegengebaren zoals stille marsen, kransen op straat, sterke toespraken van bestuurders en alle tekenen van: dit zal ons niet klein krijgen.
Massamedia: hoe ver kan de reportage gaan?
Terroristen zijn gericht op het verspreiden van angst onder de bevolking. Ongewild zijn de massamedia daarbij hun belangrijkste handlangers. Zij kunnen dat niet helemaal voorkomen. Dit is hun grote dilemma.
Toch is er een wereld van verschil tussen een traditio- neel massamedium als krant, radio en TV dat zo nuchter, onderbouwd en terughoudend mogelijk verslag probeert te doen van een terroristische aanslag en een medium dat emotioneel, zonder voldoende feitencontrole, met sensationele inhoud en zonder enige terughoudendheid het nieuws meteen brengt als het geproduceerd wordt. In het laatste geval is de kans groot dat de angst onder de bevolking onnodig versterkt wordt.
Wat kunnen de massamedia het beste doen? In de eerste plaats moeten de massamedia oppassen als zij live verslaggeving bieden onder het label Braking News . Zij gaan dan al snel niet geverifieerde informatie doorgeven. Bij de aanslag in Boston dit jaar maakten zij aan de lopende band fouten met betrekking tot het aantal doden en gewonden, een vermeende aanslag in de JFK bibliotheek en de arrestatie van verdachten. Zij versloegen ook direct de paniekreacties van de autoriteiten zoals de sluiting van een vliegveld en een deel van het luchtruim, zware controles in de metro enzovoort. In Boston werd zo een ware oorlogstoestand door de autoriteiten zelf gecreëerd die vermenigvuldigd werd door de massamedia, hongerig naar elk nieuwtje in hun live verslaggeving. Terwijl terughoudendheid en dubbel controleren voor je het nieuws brengt juist het devies zou moeten zijn.
Massamedia zijn ongewild de belangrijkste verspreiders van angst onder de bevolking bij terroristische aanslagen.
In plaats van zich te laten meevoeren in een maalstroom van geruchten zouden zij zich gereserveerder kunnen
opstellen. Ook de autoriteiten moeten zich niet gek laten maken door de vermeende mogelijkheden van de sociale
media bij contraterrorisme.
Twijfelachtig zijn daarentegen de oproepen van autoriteiten om via de massamedia mensen naar tips te vragen en zelfs naar daders te laten zoeken zonder heel specifieke opsporingsinformatie te geven. Via de sociale media kan dit ontaarden in een soort heksenjachten.
Die passen al snel in de stereotype vijandbeelden. In Boston werden aanvankelijk de verkeerde verdachten aangegeven. Er kwamen honderdduizenden tips, foto’s en filmpjes binnen die de politie niet of nauwelijks kon verwerken. Ze hebben hen wel enigszins geholpen in dit geval, maar het is steeds de vraag of eigen recherche- werk niet sneller en doeltreffender is. De politie heeft nog niet de middelen om snel het kaf van het koren te scheiden. Hiermee komen we bij de rol van de sociale media in contraterrorisme.
Sociale media: een gemengde zegen
Sociale media spelen een steeds belangrijkere rol in de crisiscommunicatie. Zij zijn hierbij een gemengde zegen. Aan de ene kant kunnen zowel de bevolking als de autoriteiten elkaar hiermee zeer snel en doeltreffend informeren. Potentiële slachtoffers melden hun familie en bekenden dat zij veilig zijn. Autoriteiten geven actuele en betrouwbare informatie. Aan de andere kant is de informatie in sociale media voor het overgrote deel gehaast en onbetrouwbaar. Zij creëren een enorme informatieoverdaad vol met speculatie, geruchten en misinformatie. Op de dag van de aanslagen in Boston en in Londen werden miljoenen Tweets en Facebook- berichten gegenereerd. In Boston kwamen meteen tien verschillende hashtags waarin de berichten verzameld werden. In noodsituaties weet de bevolking onjuiste geruchten meestal snel te corrigeren via sociale media, maar in Boston was dit een onbegonnen zaak.
Tientallen geruchten werden tegelijkertijd verspreid door zowel sociale als massamedia.
De politie van Boston deed zijn uiterste best misinfor- matie te corrigeren via Twitter. Zij deed op dit medium ook twee keer een informatieverzoek aan de bevolking.
De eerste keer om filmpjes van het parcours vlak bij de aanslag en de tweede keer om algemene tips van de bevolking. Hierop kwamen 300.000 reacties. Het op deze wijze inzetten van de bevolking bij de opsporing vormt eveneens een tweesnijdend zwaard. Het kan de gouden tip bevatten, maar het kan ook een volgende lawine aan geruchten, heksenjachten en uitingen van discriminatie in gang zetten. Autoriteiten moeten beseffen dat zij geen enkele greep hebben op het vervolg. Bij massamedia kan men nog min of meer verantwoordelijke journalisten aanspreken, bij sociale media is dat niet het geval. Het beste advies aan de autoriteiten is dat zij zichzelf moeten blijven, op hun eigen recherchewerk en routines vertrouwen en slechts heel gericht om steun van de bevolking moeten vragen.
Opsporing Verzocht komt immers ook niet met ongerichte vragen.
Dezelfde houding zouden de autoriteiten moeten aannemen bij informatie contra terrorisme in de sociale media. Het is zaak hier een baken van rust en betrouw- baarheid te worden in de geruchtenstroom. Creëer direct een hashtag op Twitter en een Facebook pagina en maak hier reclame voor. Geef op deze adressen alleen de meest cruciale informatie die zoveel mogelijk gerust stelt. Corrigeer feitelijk de belangrijkste onjuistheden.
Verwijs alleen naar betrouwbare websites met aanvul- lende informatie. Ga niet in discussie. Verkondig exact hetzelfde in de massamedia. Dit is de enige manier om overeind te blijven in het cross-mediale geweld van de golf van berichtgeving rond terroristische aanslagen.
Hans de Wit, hoofd CT-Infobox
CT-Infobox:
Out of the box-denken in de
inlichtingen- en opsporingsinformatie kon dit samenwerkingsverband niet optimaal functioneren.
Om deze problemen op te lossen ontstond de idee voor een CT-Infobox, dat op 1 juli 2004 werd gehuisvest bij de AIVD. Al snel sloten de Immigratie- en Naturalisatie- dienst (IND), de Militaire Inlichtingen- en Veiligheids- dienst (MIVD) – en in latere instantie ook de Fiscale Inlichtingen- en Opsporingsdienst (FIOD), de Konin- klijke Marechaussee, Financial Intelligence Unit (FIU) en Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) – zich hierbij aan.
De CT-Infobox valt onder het regime van de Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (WIV) 2002. Deze noodzakelijk ‘ophanging’ aan de WIV leverde in het begin spanning op; de partners ervoeren de positie van de AIVD te zeer als leidend. De CT-Infobox moest immers een praktische samenwerking zijn op voet van gelijkwaardigheid en onder erkenning van ieders bevoegdheden en verantwoordelijkheden. De Commissie van Toezicht betreffende de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD)4 was van mening dat er een adequate wettelijke basis moest komen, met gelijkwaardigheid van de partners. Die basis komt er binnenkort, in de vorm van een Algemene Maatregel van Bestuur (AMvB). Daarin is de gelijkwaardigheid vastgelegd van de deelnemende partijen in het Coördinerend Beraad, het sturingsorgaan van de CT-Infobox. Deze AMvB treedt naar alle waarschijnlijk- heid in 2016 in werking. De AMvB kan worden beschouwd als de formele bevestiging van een reeds bestaande situatie.
De CT-Infobox heeft zich inmiddels in goede harmonie ontwikkeld tot een praktisch en gelijkwaardig samen- werkingsverband. Die gelijkwaardigheid is een nood- zakelijke voorwaarde voor succesvol samenwerken tussen diensten, evenals het hebben van één gezamen- lijk doel, het elkaar vertrouwen en het willen en durven delen van informatie.5
Inleiding
Door de aanslagen in 2001 en 2004 kwam de bestrijding van terrorisme in Nederland hoog op de politieke agenda te staan. Er werd fors geïnvesteerd, hetgeen leidde tot een breed scala aan anti-terrorismemaat- regelen. Een van die maatregelen was de oprichting van de Contra-Terrorisme-Informatiebox, kortweg de CT-Infobox1.
De laatste jaren is de aandacht van politiek, bestuur en samenleving voor radicalisering afgenomen,2 ondanks het gegeven dat Nederland in de ogen van jihadisten nog steeds een legitiem doelwit is, een land waarin moslims worden gediscrimineerd en hun geloof geregeld wordt beledigd. Afgelopen periode kwam de terrorismebestrijding en dus ook de CT-Infobox weer in een “hernieuwde” belangstelling te staan. Oorzaak: de toenemende signalen in de afgelopen periode van radicalisering van jongeren in Nederland, de “Arabische opstanden” en de jihadgang naar landen in Afrika en het Midden-Oosten, met name naar Syrië. Met het oog op de veiligheidsrisico’s voor Nederland moest de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veilig- heid (NCTV) daarom op 13 maart 2013 het dreigings- niveau verhogen van beperkt naar substantieel.3 Achtergrond
Na de aanslagen in Madrid in maart 2004 kondigde het kabinet aan dat personen die op enigerlei wijze in verband konden worden gebracht met terroristische activiteiten of ondersteuning daarvan, met een verhoogde inzet in het oog dienden te worden gehouden. Dit voornemen leidde begin april 2004 tot de oprichting van een zogeheten Analytische Cel. Het betrof hier een bij het (toen nog) Korps Landelijke Politiediensten (KLPD) ondergebracht samenwerkings- verband van het Openbaar Ministerie (OM), de politie en de Algemene Inlichtingen- en veiligheidsdienst (AIVD). Door de wettelijke bepaalde scheiding van
1 Een samenwerkingsverband van de AIVD, Nationale Politie, IND, MIVD, FIOD, Kmar, FIU, Inspectie SZW, NCTV en OM.
2 Dreigingsbeeld Terrorisme Nederland 32, maart 2013.
3 De verhoging betekent dat de NCTV de kans op een aanslag in Nederland reëel acht.
4 De commissie die erop toe ziet dat de CT-Infobox zijn taken rechtmatig uitvoert.
5 Zie ook het evaluatieonderzoek Projectgroep Emergo (Gezamenlijke aanpak zware/georganiseerde criminaliteit in hart Amsterdam 2011) – Nodal Governance –.
Werkwijze en meerwaarde
De CT-Infobox is een uniek samenwerkingsverband van partners. Het is de enige plaats in Nederland waar target-gerelateerde informatie over terrorisme en expertise vanuit de verschillende organisaties bij elkaar komt. De kracht van de Box is dat zij rechtstreeks toegang heeft tot een zeer groot aantal bestanden, waaronder alle relevante registraties van de aangesloten partners. Bovendien zijn de experts van de samenwer- kende partijen bij elkaar gehuisvest, zodat optimaal gebruik kan worden gemaakt van informatie, kennis/
expertise en bevoegdheden.
De CT Infobox werkt altijd persoonsgericht en naar aanleiding van één of meer risicopersonen die door een van de deelnemende organisaties is ingebracht. De CT-Infobox doet geen zelfstandige onderzoeken en gebruikt geen bijzondere inlichtingenmiddelen of opsporingsbevoegdheden. Na aanmelding door een partnerdienst bij de CT-Infobox van een persoon die te relateren is aan terrorisme, wordt alle informatie over betrokkene bijeengebracht vanuit de veelheid aan beschikbare systemen van de samenwerkende partners.
De aangetroffen informatie wordt opgeslagen in een gesloten database, die uitsluitend toegankelijk is voor medewerkers van de CT-Infobox. Soms hebben verschillende partners een stukje informatie waar zij hun bedenkingen bij hebben, waardoor zij het moeilijk kunnen taxeren en duiden. Met stukjes informatie van andere partners daarbij opgeteld, kan de beschikbare informatie wel net genoeg zijn om een signaal of zelfs dreiging te onderkennen. Onderlinge, tot dan toe verborgen verbanden worden op die manier zichtbaar.
Ook wordt duidelijk welke informatie van belang is voor een specifieke organisatie.
Output/Advisering
Ten behoeve van advisering vindt vervolgens – op basis van de aanwezige multidisciplinaire expertise – een
analyse van de informatie plaats. Verschillende specialisten in de CT Infobox kijken daarbij naar de mogelijkheden vanuit verschillende perspectieven om de risico’s die uitgaan van de betreffende persoon te verkleinen of weg te nemen: inlichtingenmatig, vreemdelingrechtelijk, strafrechtelijk, fiscaalrechtelijk en/of bestuurlijk. Met deze aanpak wordt het mogelijk om tot afgewogen adviezen te komen aan de deel- nemende organisaties, vaak over een vervolgaanpak.
De CT-Infobox brengt twee soorten adviezen uit aan de samenwerkingspartners.
- Verstrekkingsadvies
Als een organisatie over informatie blijkt te beschikken die voor één van de andere organisaties
van belang kan zijn, adviseert de CT-Infobox deze gegevens uit te wisselen met één of meer organisaties op basis van de daarvoor geldende regels.
- Attenderingsadvies
Dit advies is gericht op een mogelijke aanpak, specifiek toegesneden op de aard van de betrokken organisatie. Hierbij gaat het om adviezen voor het starten van een onderzoek: inlichtingenmatig, opsporingsmatig, financieel-informatief en/of vreemdelingrechtelijk. Bij vreemdelingrechtelijke advisering gaat het bijvoorbeeld om een advies om een verblijfsvergunning te weigeren, in te trekken of niet te verlengen, het ongewenst verklaren en het weigeren, dan wel intrekken van het Neder- landerschap zodat in een vroeg stadium plannen van
terroristen verstoord en misschien zelfs voorkomen kan worden.
Ook in het kader van vroegtijdig ingrijpen en voorko- men adviseert de CT-Infobox over een persoonsgerichte aanpak aan de NCTV. Deze aanpak was in het verleden uitsluitend gericht op het verstoren door bijvoorbeeld het opvallend in de gaten houden van een persoon.
Doel daarbij is dat het voor betrokkene en zijn omge- ving duidelijk wordt dat hij overheidsaandacht geniet, waardoor hij belemmerd of op z’n minst geremd word om zich in te laten met terrorismegerelateerde zaken.6 Tegenwoordig is dit advies niet beperkt tot het voor de voeten lopen van een persoon van wie een (terroristi- sche) dreiging uitgaat. Ook een benadering vanuit sociaal, maatschappelijk en/of psychologisch perspec- tief, bedoeld om deradicalisering van zo’n persoon te bevorderen, behoort thans tot de mogelijkheden.
Gedacht kan worden aan aandacht voor zaken als scholing, huisvesting, werk en eventueel (geestelijke) zorg. Deze aanpak is maatwerk en kent als uitgangspunt dat de bewuste persoon zo snel mogelijk een regulier leven kan opbouwen.
6 Door (rechts)wetenschappers ook wel aangeduid als ‘bestuurlijk pesten’.
Bloemenhulde voor slachtoffers bomaanslag Boston marathon
speelt bij contraterrorismemaatregelen tegen indivi- duen. Door samenwerking en informatie-uitwisseling tussen de betrokken partijen kan gericht worden over- gegaan tot vroegtijdig verstoren, het bevriezen van tegoeden, gericht optreden door politie of bijzon- dere(bijstands)eenheden, of andersoortige risico- reducerende maatregelen.
De evaluatiecommissie stelt tevens dat de totstand- koming van de CT-Infobox een goed voorbeeld is van hoe binnen de veiligheidsketen een informatieknoop- punt kan worden opgezet. Zeker nu op meerdere plaatsen binnen de veiligheidsketen wordt nagedacht en geëxperimenteerd met het opzetten van dergelijke knooppunten, verdient het aanbeveling om de ervaringen van de CT-Infobox hierin mee te nemen.10 Kernboodschap van de uiteindelijke evaluatie in 2011 is dat het Nederlandse antiterrorismebeleid degelijk en deugdelijk genoemd mag worden, maar niet in beton is gegoten. De aanpak van terrorisme in Nederland past zich aan op basis van de ontwikkeling van het feno- meen, lessen uit de praktijk, rechtelijke toetsing en kritieken uit de maatschappij. Ook de CT-Infobox beweegt uiteraard mee met de maatschappelijke ontwikkelingen.
Ontwikkelingen en toekomst
Uit de Nationale contraterrorismestrategie blijkt verder dat Nederland als open samenleving kwetsbaar blijft voor alle mondiale ontwikkelingen die een relatie hebben met terrorisme. In jihadistische kringen geldt Nederland nog steeds als een legitiem doelwit. Tot voor kort richtte de CT Infobox zich dan ook met name op het jihadisme en het maken van degelijke zeer uitge- breide analyses. De Box heeft inmiddels terrorisme in de breedte als aandachtspunt. Maar ook kan de CT-Infobox op verzoek van één van de partners worden ingezet bij incidenten of calamiteiten. Binnen enkele uren adviseert zij dan op basis waarvan de aanvrager kan besluiten tot de juiste aanpak of inzet.
Volgens de Nationale contraterrorismestrategie 2011-2015 zien we ook ontwikkelingen in binnen- en buitenland die extra aandacht rechtvaardigen voor de aanpak van geradicaliseerde eenlingen, in de media ook wel ‘lone wolves’ genoemd.11 Niet altijd is duidelijk of de Bij haar advisering heeft de CT-Infobox in de afgelopen
periode een efficiencyslag gemaakt door verdere standaardisatie, verkorting van het analysetraject en investeringen in ICT waaronder het via een zoekschil ontsluiten van informatie van verschillende partners, waardoor het zoeken wordt vereenvoudigd en het analyseren een stuk sneller kan worden uitgevoerd.
Effecten en evaluaties CT Infobox
De CT Infobox heeft in de afgelopen negen jaar honderden adviezen uitgebracht. Verreweg de meeste adviezen worden opgevolgd. De meest tastbare successen liggen in de vreemdelingrechtelijke aanpak van personen. Het feit dat medewerkers van verschil- lende diensten gezamenlijk, multidisciplinair onder- zoek doen, vormt volgens de partners op zich al een belangrijke meerwaarde. Gebruikmaken van elkaars kennis, expertise, informatie en bevoegdheden – uiter- aard met inachtneming van de voor die instantie geldende wettelijke bepalingen – bevordert de professionaliteit en de samenwerking op CT-gebied.
Uit rapportages over het functioneren van de CT-Infobox komt een overwegend positief beeld over het samenwerkingsverband naar voren. Zo stelde de Commissie van Toezicht betreffende Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) in 2007 dat ‘…de CT-Infobox van nut is voor het onderzoeksterrein islamistisch terrorisme/radicalisme, waarop verschillende diensten actief zijn, waardoor er voor de noodzakelijke afstem- ming moet worden gezorgd’. De CT-Infobox voorziet volgens de CTIVD in deze afstemming.
Alle maatregelen die de afgelopen jaren zijn genomen in het kader van de terrorismebestrijding zijn in opdracht van de Tweede Kamer in onderlinge samen- hang geëvalueerd op basis van het rapport van de commissie Suyver.7 De CT-Infobox is in deze evaluatie meegenomen.8 De Commissie Suyver constateert dat de CT-Infobox een belangrijk en nuttig instrument is in de samenwerking tussen de verschillende spelers op het veld. De Commissie heeft de indruk dat in de praktijk veel afstemmingsproblemen worden voorkomen, juist door het operationeel zijn van de CT-Infobox.9 In de Nationale contraterrorismestrategie 2011-2015, opgesteld onder leiding van de NCTV, wordt aangegeven dat de CT-Infobox in Nederland een belangrijke rol
7 Ingesteld n.a.v. de motie van Kamerlid Pechtold om na te gaan hoe de antiterrorismemaatregelen het beste kunnen worden geëvalueerd.
8 Rapport Antiterrorismemaatregelen in Nederland in het eerste decennium van de 21e eeuw (januari 2011), Ministerie van Justitie en Veiligheid, publicatie-nr. 04126-6359.
9 Rapport Commissie evaluatie antiterrorismebeleid “Naar een integrale evaluatie van antiterrorismemaatregelen” (mei 2009) publicatie-nr. ibis-13174.
10 Rapport Antiterrorismemaatregelen in Nederland in het eerste decennium van de 21e eeuw.
11 Olslo/Utoya, Karst T.
aanvaller handelt of handelde uit ideologische motieven, of dat het gaat om iemand die verward is of andersoortige motieven heeft. Alleen waar het gaat om ideologische motieven is er een rol weggelegd voor de CT Infobox. De zogenoemde “verwarden” vallen binnen het project “solistische dreigers” van de Nationale Politie. Niemand wordt als terrorist geboren. Voordat iemand besluit een terroristische aanslag te plegen, ondergaat hij of zij een radicaliseringsproces waarbij onderweg meestal bepaalde ‘signalen’ tot uiting komen.
Vanuit dit standpunt zou het mogelijk zijn om preven- tief op te treden, op voorwaarde dat die signalen tijdig worden gedetecteerd. Het signaleren en vastleggen van informatie waardoor vroegtijdige detectie mogelijk is, is essentieel, maar tegelijk zeer moeilijk. Volgens de strategienota dient de CT-Infobox juist een belangrijke rol te spelen bij het initiëren van maatregelen tegen individuen. In de CT-Infobox komt informatie samen van alle samenwerkende instanties met betrekking tot terrorisme en daaraan te relateren radicalisering.
Daardoor kan in de Box een weloverwogen afweging gemaakt worden in de verschillende mogelijkheden om tegen een (potentiële) terrorist op te treden.
Een ontwikkeling die anno 2013 een rol speelt zijn de opstanden in Afrika en het Midden-Oosten (aanvanke- lijk optimistisch aangeduid als de Arabische Lente) en daarbij vooral de Nederlandse jihadgangers naar dit gebied. Uitreizigers kunnen in gebieden waar zij actief zijn westerse belangen schaden. Zij kunnen expertise en strijdervaring opdoen. Na terugkeer kunnen zij anderen inspireren tot radicalisering en jihadgang. Hoewel zeker niet alle terugkeerders voor dreiging zorgen, moet rekening worden gehouden met enkelingen die zeer radicaal, getraumatiseerd en in hoge mate gewelds- bereid terugkomen. De aanpak van de problematiek van uitreizigers en terugkeerders is niet voorbehouden aan een of enkele overheidsinstanties. Intensieve samen- werking en gegevensuitwisseling tussen opsporings-, inlichtingen- en veiligheidsdiensten, nationaal en internationaal is een absolute noodzaak. De CT-Infobox heeft hier een rol in. In de Box brengen alle deelnemen-
de partners informatie over risicopersonen samen, om zo de meest effectieve interventiemogelijkheid te benutten.12
Het verder optimaliseren van de aanpak van de CT-Infobox heeft volgens de strategienota van de NCTV de komende jaren prioriteit. Hierbij zal dan niet alleen gekeken moeten worden naar het verder ontsluiten van de informatiesystemen van de betrokken partijen, teneinde vereenvoudigd zoeken en snellere analyses mogelijk te maken. Wat betreft de CT Infobox kan men ook denken aan snellere producten, zoals advisering over eventuele verstoringsmaatregelen bij geplande uitreizen naar strijdgebieden en advisering over persoonsgerichte aanpak bij terugkeerders. Daarnaast zou gedacht kunnen worden aan enige betrokkenheid van de CT-Infobox bij de ontwikkeling van een Passenger Information Unit in het licht van reisbewe- gingen en grensbewaking.
Tot slot
- Gezien vanuit het theoretisch perspectief en de praktijk, blijkt dat een samenwerkingsverband zoals de CT-Infobox een succes kan zijn.
Randvoorwaardelijk is wel het hebben en het daadwerkelijk dragen van een gezamenlijk doel, samenwerken in vertrouwen, informatie willen delen en een juridische basis. Daarnaast het hebben van specialisten vanuit de verschillende organisaties en informatie op één locatie.
- Kijkend naar de vele adviezen en de opvolging daarvan blijkt ook de CT-Infobox inhoudelijk zijn meerwaarde te hebben.
- Ondanks de positieve evaluaties zal de CT-Infobox in ontwikkeling moeten blijven. Er zal geïnvesteerd dienen te worden in het doorontwikkelen van de hiervoor benodigde informatiehuishouding, onder meer door het stimuleren van het vastleggen van
‘signalen’, het ontsluiten van relevante bronnen en data-analyse.
Kijkend naar de recente ontwikkeling op het vlak van radicalisering, de vele jihadgangers en de aanslag in Boston is de CT-Infobox niet meer weg te denken.
Zoals voormalig minister Remkes op 18 maart 2005 in de Tweede Kamer zei:
“De bestrijding van terrorisme vergt de inzet van meerdere partijen en samenwerking daartussen. Geen enkele partij heeft daar het alleenrecht op. Integendeel. Intensieve samenwerking en gegevensuitwisseling – binnen de wettelijke kaders die daarvoor gelden – zijn absoluut noodzakelijk voor een effectieve aanpak van terrorisme. Het is vanuit deze gedachte dat de CT Infobox tot stand is gekomen.”
12 Brief minister Opstelten aan Tweede Kamer d.d. 13 maart 2013.
Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid
Lokale aanpak radicalisering en jihadgang
waren tot nu toe daarin succesvol. ‘Jihadgang’ is dan ook niet nieuw. Het aantal geslaagde reizen is dat wel.
Deze Nederlandse jongens gaan weg als amateurs, maar kunnen terugkomen als professionals en dat baart veiligheidsdiensten grote zorgen. Mede daardoor is het dreigingsniveau in maart jongstleden verhoogd. Hoe we de risico’s van uitreizigers en terugkeerders willen ondervangen is uiteengezet in de beleidsbrief van de Minister van Veiligheid en Justitie die het Dreigings- beeld Terrorisme Nederland (DTN32) begeleidde. De vele diensten die zich met terrorismebestrijding bezighouden hebben hun inzet geïntensiveerd. Denk aan inlichtingenwerk, opsporing, vervolging, vreemde- lingrechtelijke maatregelen alsook in grensbewaking en beveiliging. Maar er is ook hernieuwde aandacht voor de lokale bestuurlijke aanpak van jihadistische radicalisering, want niet iedereen die door het mondiaal jihadisme is geïnspireerd kan op bovenstaan- de manier worden aangepakt. De vraag die terrorisme- bestrijders bezighoudt, is hoe we de risico’s die van deze individuen uitgaan zoveel mogelijk kunnen inperken (en daarmee aanslagen en jihadistische aanwas kunnen voorkomen). In essentie is de (lokale) aanpak van jihadistische radicalisering in het algemeen en jihad- gang van en naar Syrië in het bijzonder onder te verdelen in: preventie, detectie en interventie.
Preventie
Het voorkomen dat personen zich onderdeel gaan voelen van de jihadistische beweging (oftewel:
radicalisering) is een zeer complexe onderneming, kent vele facetten die niet alleen op lokaal niveau te adresseren zijn én het is maar de vraag of individuele – vaak digitale – religieuze zoektochten vanuit de overheid ‘te voorkomen zijn’. Het is intussen duidelijk dat er geen uniek sociaal, etnisch, of psychologisch profiel bestaat van personen die radicaliseren. Er is geen directe link te leggen met socio-economische, pedago- gische of onderwijskundige achterstelling. De reden waarom iemand overtuigd raakt en zich inlaat met de jihadistische beweging hangt sterk af van de persoon- De reden dat Nederlandse jongeren die naar Syrië zijn
vertrokken zich bij dergelijke strijdgroepen willen aansluiten, en niet bij de door de internationale gemeenschap gesteunde Syrische oppositie, is dat ook zij zichzelf als onderdeel zien van de mondiale jihadisti- sche beweging (waarvan Al Qaida de meest bekende uiting is). Sommige jongens (en soms ook meisjes) begeven zich al jaren in deze ideologische kringen, anderen slechts enkele weken voor vertrek. Personen in deze beweging beschouwen zichzelf als de enige ware gelovigen, die een individuele verplichting hebben de islam te verdedigen tegen een wereldwijd front van islamvijandige afvallige leiders, verraders, sjiieten, Amerikanen, Joden en al hun bondgenoten. De verplichting kan volgens hen ingevuld worden door prediking, vorming en opvoeding, maar zich voegen bij (en sneuvelen in) de gewapende strijd in oorlogs- gebieden is voor hen het meest nastrevenswaardige.
Voor de dreigingsinschatting is een aantal dingen complex: het is niet altijd gemakkelijk te onderkennen wie zich onderdeel vindt van deze beweging, bovendien is niet altijd duidelijk wie geweld legitimeert en wie daadwerkelijk geweldsbereid is. Daarbij komt dan ook nog dat hun definitie van het door hen verklaarde oorlogsgebied erg ruim kan zijn. Het front kan zich zomaar in Boston, Woolwich, Timboektoe, Aleppo of Amsterdam bevinden, en is afhankelijk van de inge- schatte waarde die een geweldsdaad zou hebben voor de jihadistische zaak. Aanhangers van de jihadistische beweging vormen een te verwaarlozen percentage van het islamitisch spectrum. In Nederland gaat het naar schatting om enkele honderden personen. Toch vormen zij vanwege hun verheerlijking, rechtvaardiging en nastreving van (terroristisch) geweld een dreiging voor de nationale veiligheid van Nederland.
Personen in jihadistische kringen hebben in het verleden – soms meerdere malen – geprobeerd zich aan te sluiten bij jihadistische strijdgroepen in Tsjetsjenië, Afghanistan, Irak en Somalië, maar slechts enkelen
De strijd in Syrië eist steeds meer slachtoffers. Volgens cijfers van de Verenigde Naties zijn er tot eind april zeker
93.000 doden gevallen. Het afgelopen jaar kwamen in Syrië gemiddeld 5000 mensen per maand door geweld om
het leven. Volgens de VN is de situatie in Syrië “drastisch verslechterd”. Nederland maakt zich zorgen om de situatie
in Syrië zelf maar veiligheidsdiensten hebben ook alarm geslagen over de vele honderden EU ingezetenen die zich
aansluiten bij jihadistische strijdgroepen aldaar en de mogelijke dreiging die zij kunnen vormen voor Nederland.
lijke context en lijkt vooral te maken met wie je bege- leidt of tegenkomt in je (digitale) religieuze zoektocht.
Het gaat overigens ook over hele kleine aantallen die niet andere kenmerken hebben dan hun vele leeftijds- genoten. Gegeven dit alles is radicalisering dusdanig onvoorspelbaar en in aantallen beperkt dat het eigenlijk niet in breed preventief beleid is te vatten. Heel lang is aangenomen dat het verbeteren van de sociaaleconomi- sche positie van (moslim)jongeren, versterken van sociale cohesie tussen bevolkingsgroepen en het inves- teren in (onderwijs over) democratisch burgerschap bij zouden dragen aan de preventie van radicalisering. Dit verband is echter niet te bewijzen en lijkt hoogstens indirect. Gevoeligheid voor het jihadistisch discours heeft minder te maken met de eigen (achterstands) positie dan met de overtuiging dat de eigen groep, waarmee je je sterk identificeert, waar ook ter wereld onrecht wordt aangedaan, wordt bedreigd en het idee dat daar wat aan gedaan moet worden.
Toeval hou je niet tegen, maar rechtvaardigheidsgevoel en idealisme kan gekanaliseerd worden en religieuze gemeenschappen kunnen meer doen om te zorgen dat nieuw-praktiserenden in hun (digitale) zoektocht niet ontsporen. Ook andere personen in de omgeving kunnen een rol spelen in de begeleiding van nieuw- praktiserende, geëngageerde personen. Naast de familie en vrienden kunnen onderwijspersoneel, jongeren- werkers en hulpverleners ook een positieve invloed hebben in het kanaliseren van idealisme, het plaatsen van emoties, het tegenspreken van complotdenken en het nuanceren van extreme (politieke of religieuze) interpretaties. Dit alles is onderdeel van het versterken van de weerbaarheid tegen de overtuigingskracht van de jihadisten. Samen met sleutelfiguren uit de islamitische gemeenschap, kunnen lokale professionals verder bijdragen aan het ontmoedigend klimaat. Het is dan ook van belang dat er lokale netwerken en samenwer- kingsverbanden bestaan waarin ambtenaren, professio- nals en sleutelfiguren aandacht geven aan dit gevoelig onderwerp. In de meest relevante gemeenten biedt de NCTV hierin advies en ondersteuning aan.
Detectie
Wil men interveniëren bij personen die zich in toenemende mate de ideeën, doelen en methodes van het mondiaal jihadisme toeëigenen of de intentie ontwikkelen om naar buitenlandse strijdhaarden te reizen, dan moet dit proces wel herkend worden. Dit is geen simpele opgave, omdat veel persoonlijke uiterlijkheden en religieuze gedragingen overlappen met bestaande niet-gevaarlijke islamitische uitingen.
Ervan uitgaande dat radicalisering een afwijking van de norm behelst, dan is de opdracht om de afwijking te herkennen alleen mogelijk als de norm ook bekend is.
Is de gemiddelde belevingswereld en gedrag van (jonge)
geëngageerde praktiserende Nederlandse moslims wel bekend? Kan het afwijkende proces naar het jihadisme toe wel worden geduid? Een dergelijke duiding is niet zonder grondige kennis te maken. De NCTV heeft daarom verschillende niveaus van trainingen en voorlichting laten ontwikkelen om het bewustzijn en detectiecapaciteit onder professionals op lokaal niveau te vergroten. Een aantal gemeenten heeft ook eigen trainingen ontwikkeld. Naast het versterken van de kennis is het van belang dat er ook duidelijke lokale structuren zijn, waar de signalen gemeld en geduid kunnen worden en dat deze meldingsstructuur ook aangehaakt is aan de veiligheidsketen. Ook hierin kan de NCTV ondersteuning en advies bieden.
Interventie
Op het moment dat een signaal geduid is als jihadisti- sche radicalisering zal een interventie overwogen moeten worden om de risico’s te verkleinen. Het type interventie hangt sterk af van de persoon en context.
Het zal altijd maatwerk zijn. Iemand die net begint te flirten met het gedachtegoed vereist andere aandacht dan iemand die verhard is teruggekeerd van de strijd in Syrië. Het is dan ook aan te bevelen om een multidisci- plinair casusoverleg beschikbaar te hebben dat zich over signalen van radicalisering en uitreis kan buigen. Dat kan bijvoorbeeld plaatsvinden in het veiligheidshuis of in andere bestaande overleggen voor bijzondere doelgroepen, maar dat kan ook een apart opgerichte werkgroep zijn als de situatie daarom vraagt. Soms kan de insteek van interventie op het vlak van zorg en begeleiding leiden tot een vermindering van risico’s en soms zal gekozen moeten worden voor verstoring of vervolging. Het kan ook dat hard en zacht gecombi- neerd wordt. Soms is het ook aan te bevelen om een gespecialiseerde coach in te zetten die tracht de betrokkene uit de extremistische beweging te begelei- den en daarmee de risico’s duurzaam te verminderen.
Dergelijk specialisme is erg schaars, maar ook hierin kan de NCTV adviseren en ondersteunen.
Conclusie
Zoals duidelijk moge zijn, is de lokale aanpak van jihadistische radicalisering in de uitvoering maatwerk.
Het is maatwerk dat erg afhankelijk is van inhoudelijke kennis en de samenwerking tussen formele en informele partners en sleutelfiguren. Hierin onder- steunt de NCTV die driehoeken waar het speelt. Niet alle gemeenten of regio’s hoeven zich zorgen te maken of een telefoontje van de NCTV te verwachten, maar men kan altijd investeren in formele en informele samen- werkingsverbanden en in sleutelfiguren die de lokale gemeenschappen goed kennen en die zich ook zorgen maken over jongvolwassenen die religieus ontsporen en zich aan willen sluiten bij jihadistische strijdgroepen.
