DE ACCOUNTANT
IN DE SPAGAAT?
MASTER THESIS
door LISETTE JANSEN RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGENFaculteit Bedrijfskunde en Economische Wetenschappen
MSc Business Administration Small Business & Entrepreneurship
DE ACCOUNTANT IN DE SPAGAAT?
Risicoperceptie van de werkzaamheden van de accountant in het MKB; de uitvoer
van een samenstellings- of beoordelingsopdracht én het geven van advies.
MASTER AFSTUDEEROPDRACHT
LISETTE JANSEN Studentnummer: 1498592
RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN
Faculteit Bedrijfskunde en Economische Wetenschappen MSc Business Administration
Small Business & Entrepreneurship
Van Slingelandtstraat 44 9716 GN Groningen 06-12122528 l.jansen.2@student.rug.nl Afstudeerbegeleider: Dhr. Drs. M. E. Boon Afstudeerinstelling:
Deloitte MKB Accountancy & Advies B.V. Dhr. R. Van der Vlag
De Bukakkers 20 7811 KZ EMMEN
SAMENVATTING
In dit rapport wordt weergegeven waarom de stakeholders van een onderneming en accountants vinden dat de werkzaamheden van een accountant in het MKB, het uitvoeren van een samenstellings- of beoordelingsopdracht én het geven van advies aan dezelfde onderneming wel of niet gescheiden hoeven te worden.
De aanleiding van dit onderzoek waren de boekhoudschandalen in het grootbedrijf en de veranderingen in de markt naar meer advisering voor MKB-ondernemingen. Eerst is de achtergrond van de werkzaamheden van een accountant in het MKB weergegeven. Hier kwam naar voren welke risico’s (risico van belangenbehartiging, eigen belang, zelftoetsing, bekendheid en intimidatie) samenhangen met de uitvoer van beide werkzaamheden en de onafhankelijkheid van de accountant. Er zijn ondernemers, accountants, medewerkers van banken en de Belastingdienst geïnterviewd om inzicht te verkrijgen in hoeverre zij de risico’s zien. Verder is de soort onderneming en het soort advies in het onderzoek meegenomen om te kijken of dit ook invloed heeft op het wel of niet scheiden van de werkzaamheden en is er gekeken welke maatregelen er genomen (kunnen) worden om de risico’s te reduceren. De conclusie is dat de werkzaamheden van een accountant in het MKB niet gescheiden hoeven te worden, de risico’s wegen niet op tegen de kosten voor een onderneming. De ondernemers hebben liever een accountant in huisartsfunctie. De Belastingdienst en de banken hebben nog een eigen onderzoek en de accountant is niet afhankelijk van één of twee klanten. De conclusie van de geïnterviewden is gebaseerd op hun ervaringen van dit moment. Verder is het verschil met de grote bedrijven dat in het MKB leiding en eigendom meestal in één hand zitten, bij de grote bedrijven is dit meestal niet het geval. In het MKB wordt vaak een samenstellingsverklaring afgegeven en bij grote bedrijven een accountantsverklaring.
VOORWOORD
De combinatie van de door mij gevolgde opleidingen, accountancy en bedrijfskunde met de afstudeerrichting Small Business & Entrepreneurship, die ik nu bijna heb afgerond en mijn toekomstige werkveld, bracht mij tot het onderwerp van deze afstudeeropdracht: De accountant in het MKB.
Het rapport is het resultaat van het onderzoek naar het wel of niet scheiden van de werkzaamheden, het uitvoeren van een samenstellings- of beoordelingsopdracht én het geven van advies aan een ondernemer, van een accountant in het MKB. Het onderzoek is uitgevoerd in het kader van een afstudeeropdracht van de afstudeervariant Small Business & Entrepreneurship, Master Business Administration van de opleiding Bedrijfskunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Het onderzoek is gedaan in opdracht van Deloitte MKB Accountancy & Advies B.V. te Emmen.
Voor dit onderzoek heb ik tien ondernemers, vijf medewerkers van een aantal banken, vier medewerkers van de Belastingdienst en dertien accountants/ relatiebeheerders van Deloitte MKB Accountancy & Advies BV in Emmen geïnterviewd. Als eerste wil ik de geïnterviewden hartelijk danken voor hun medewerking aan het onderzoek. Verder wil ik dhr. R. Van der Vlag van Deloitte MKB Accountancy & Advies B.V. bedanken voor zijn begeleiding vanuit Deloitte voor dit onderzoek, de collega’s van Deloitte voor hun informatieve bijdrage en gezellige tijd tijdens het onderzoek. Dhr. drs. M. Boon en dhr. dr. C.H.M. Lutz wil ik bedanken voor de begeleiding vanuit de universiteit. En als laatste wil ik mijn vriend Fariwar bedanken voor zijn
support.
In verband met de vaktechnische kennis, dat het rapport met zich meebrengt, is er in de bijlage (Bijlage I) een begrippenlijst opgenomen. De eerste keer dat deze begrippen in het rapport voorkomen, zijn deze begrippen schuin gedrukt.
INHOUDSOPGAVE
1 INLEIDING 6 1.1 Inleiding 6 1.2 Boekhoudschandalen 6 1.3 Deloitte 6 1.4 Aanleiding Onderzoek 7 2 ACHTERGROND 8 2.1 Inleiding 8 2.2 Accountancy 8 2.3 Accountancy & Advisering 113 PROBLEEMSTELLING 15
3.1 Inleiding 15 3.2 Doelstelling 15 3.3 Vraagstelling 15 3.4 Deelvragen 15 3.5 Wel of Niet Scheiden Werkzaamheden Accountant in het MKB 17
3.6 Toelichting Conceptueel Model 17
7 DE BELASTINGDIENST 43
7.1 Inleiding 43 7.2 Risico’s 43 7.3 Factoren 46 7.4 Maatregelen 49 7.5 Conclusie medewerkers van de Belastingdienst 50
1 INLEIDING
1.1 Inleiding
De accountant in het midden- en kleinbedrijf (MKB1).De werkzaamheden van de accountant in het MKB zijn hoofdzakelijk: het opzetten en bijhouden van de boekhouding voor bedrijven, het geven van adviezen ter verbetering van de financiële administratie en interne organisatie, het geven van algemene adviezen (bedrijfseconomisch, juridisch en sociaal) en het opstellen van rapporten over de financiële resultaten van een bedrijf (De Goey, 1999). Maar kunnen deze werkzaamheden wel allemaal samengaan? Komt één van de voornaamste kenmerken; de onafhankelijkheid van het accountantsberoep (RAC, 2005; De Goey, 1999) dan niet in het geding?
1.2 Boekhoudschandalen
De diverse boekhoudschandalen (o.a. Enron en Ahold) hebben het maatschappelijk belang van de rol van de accountant in het grootbedrijf opnieuw duidelijk gemaakt (Accountant Adviseur, 2005). De schandalen hadden als gevolg dat de vraag werd gesteld of consulting-diensten eigenlijk wel te combineren zijn met het controleren van jaarrekeningen en dat er vraagtekens werden gezet bij de onafhankelijkheid van de accountant (www.accountingweb.nl; www.mijnaccountingweb.nl). In het MKB heeft de accountant zelf steeds meer te maken met een toename van adviesdiensten (www.novaa.nl). Maar moeten er dan geen vraagtekens gezet worden bij de werkzaamheden van de accountant in het MKB, het samenstellen/beoordelen van de jaarrekening én het geven van advies?
1.3 Deloitte
Deloitte MKB Accountancy & Advies B.V. is één van de vijf functions van Deloitte Nederland,
dat weer een member firm is van Deloitte Touche Tohmatsu (www.deloitte.com). Deloitte is marktleider in het MKB en levert een breed scala aan diensten op het gebied van bedrijfs- en financiële advisering, waaronder bedrijfsanalyses, bedrijfsvergelijkingen, het verzorgen van jaarrekeningen, aangiften en overige financiële verantwoordingen. Deze function, genaamd; MKB Accountancy & Advies B.V. (MKB A&A), speelt in op de ontwikkelingen in de markt; de toenemende automatisering en de toename van de complexiteit van de MKB-onderneming,
waardoor de MKB-onderneming steeds meer behoefte heeft aan goed advies. Om op deze ontwikkelingen in te spelen is een project in MKB-praktijk opgezet, genaamd “TOP MKB”. Doelstelling van dit project is om een verschuiving plaats te laten vinden in de werkzaamheden van compliance- naar advieswerkzaamheden. MKB A&A richt zich op de MKB-cliënt die met regelmaat meerdere diensten afneemt, erkent dat Deloitte kwaliteitsproducten en diensten levert, beschikt over de beste kennis, en bereid is daarvoor een redelijke prijs te betalen. Deze cliënt is (nog) te klein om zelf een aantal stafdiensten te hebben om de activiteiten, waarvoor MKB A&A wordt ingehuurd, uit te voeren (www.nl.deloitte.com).
1.4 Aanleiding Onderzoek
2 ACHTERGROND
2.1 Inleiding
Voordat de probleemstelling van dit onderzoek aan bod komt, wordt er in dit hoofdstuk eerst ingegaan op de achtergrond van het probleem en hoe dit leidt tot de probleemstelling van het onderzoek. Wat er precies wordt verstaan onder een accountant en welke werkzaamheden een accountant verricht, wordt in dit hoofdstuk besproken.
2.2 Accountancy
2.2.1 Informatieasymmetrie. Het accountantsberoep is, volgens de institutioneel-economische theorie, ontstaan om de onzekerheid omtrent de informatie voor stakeholders (belanghebbenden) van een onderneming te reduceren (De Goey, 1998). Onder stakeholders van een onderneming wordt iedereen verstaan die invloed heeft, of wordt beïnvloed door de ondernemingsactiviteiten (Hessels en Hooge, 2006). Stakeholders zijn: aandeelhouders (eigenaren), toezichthouders, bestuurders, werknemers, leveranciers, afnemers, belangengroepen, kapitaalverschaffers (o.a. de bank), de overheid (de Belastingdienst) en ‘de samenleving’2 (Van
den Berg en Van Wijngaarden, 2005; Blommaert, 2005; Epe en Koetzier, 2002; De Goey, 1998; Hessels en Hooge, 2006; Smittenberg, en Manschot, 2005). Deze onzekerheid heeft dus zowel betrekking op de ondernemer zelf als op andere belanghebbenden. De toekomst is onbekend en dat maakt ondernemen onzeker. Deze onzekerheid kan gereduceerd worden door verplichtingen in contracten vast te leggen, maar dan moet er wel betrouwbare informatie aanwezig zijn over de financiële situatie van een onderneming. De accountant kan deze informatie vastleggen en de onzekerheid verminderen (De Goey, 1998). De onzekerheid wordt in verband gebracht met het begrip ‘agency’, dat optreedt bij informatieasymmetrie, twee of meer personen beschikken niet over dezelfde informatie (Arens en Loebbecke, 2000; Besanko et al., 2004; Wallage, 1995; De Goey, 1998). De Goey (1998) geeft aan dat de accountant fungeert als handelaar tussen informatie en vertrouwen. Het werk van een accountant draagt ertoe bij dat de asymmetrie in informatie vermindert en de zekerheid wordt vergroot. Dit komt ten goede aan het economisch handelen van de stakeholders. Verschillende stakeholders zoals banken, werknemers, klanten en leveranciers, diverse belangengroepen en ‘de samenleving’ hebben belang bij de continuïteit van het MKB. Andersom heeft de middelgrote of kleine onderneming groot belang bij goede
duurzame relaties met de verschillende stakeholders. Hessels en Hooge (2005) veronderstellen dan ook dat agency-conflicten zich niet alleen in het grootbedrijf afspeelt, maar ook in het MKB tussen stakeholders en directeuren-(groot)aandeelhouders (DGA’s). Zo is een agency-conflict tussen een kredietverstrekkende bank en een DGA goed voorstelbaar, evenals tussen een belangrijke toeleverancier en een DGA (Hooge, 2005).
2.2.2 Accountant. Een accountant kan de informatie van een onderneming vastleggen en de onzekerheid verminderen. De accountant wordt hierin gezien als vertrouwenspersoon van het maatschappelijk verkeer (De Goey, 1999). In Nederland bestaan er twee groepen accountants, de Registeraccountants (RA) en de Accountant Administratieconsulent (AA)3 (De Goey, 1999). Een
Registeraccountant richt zich voornamelijk op grote en middelgrote rechtspersonen en een Accountant-Administratieconsulent bedient voornamelijk de kleine rechtspersonen, de
eenmans-zaken, de maatschappen en ondernemers die een Vennootschap Onder Firma (VOF) of een Commanditaire Vennootschap (CV) hebben. In de praktijk komt het vaak voor dat een
Registeraccountant werkzaam is op het werkterrein van een Accountant-Administratieconsulent (Geerts, 2006). Daarom wordt in dit onderzoek met accountant zowel een AA als RA bedoeld, die optreedt als openbaar accountant en niet als interne accountant van een onderneming (Arens en Loebbecke, 2000).
2.2.3 Ondernemingen. Rechtspersonen, onder andere Besloten Vennootschappen (BV), zijn in te delen in drie categorieën: grote, middelgrote en kleine rechtspersonen. Een onderneming valt in de categorie kleine rechtspersoon als het twee jaar achter elkaar aan twee van de drie criteria in tabel 1 voldoet.
TABEL 1
Criteria om tot de categorie kleine rechtspersonen gerekend te worden
Criteria Kleine rechtspersoon
Waarde van de activa ≤ € 4.400.000 Netto-omzet ≤ € 8.800.000 Aantal werknemers < 50
(Bron: Smittenberg en Manschot, 2005)
De werkingssfeer van de jaarrekening is voor de drie categorieën rechtspersonen verschillend. De jaarrekening van een kleine rechtspersoon is, in tegenstelling tot de jaarrekening van een grote of middelgrote rechtspersoon, wettelijk vrijgesteld van accountantscontrole. De wet schrijft
een kleine rechtspersoon wel voor om een jaarrekening op te stellen en te deponeren bij de Kamer van Koophandel (Smittenberg en Manschot, 2005). Voor ondernemers die een eenmanszaak, maatschap, VOF of CV hebben, schrijft de wet het niet voor om een jaarrekening op te stellen, maar het is ook voor deze ondernemers wel zeer nuttig om dat wel te doen (NOvAA, 2003). In de begrippenlijst is een overzicht opgenomen van de ondernemingen met
bijbehorende jaarrekening. De jaarrekening is namelijk het jaarlijkse sluitstuk van de financiële
administratie en geeft inzicht in hoe de onderneming het afgelopen jaar gedraaid heeft (De Goey, 1998; NOvAA, 2003). Verder kunnen er verhoudingscijfers uit de jaarrekening afgeleid worden, zodat er een vergelijking is te maken met voorafgaande jaren en met de cijfers van ondernemingen in dezelfde branche, bedrijfsvergelijkingen (Epe en Koetzier, 2002). Deze informatie kan weer meegenomen worden bij het nemen van beslissingen voor de toekomst van de onderneming (NOvAA, 2003). De jaarrekening die door een onafhankelijke accountant is opgesteld, wordt verder ook door bepaalde instanties zoals leveranciers, banken of andere kredietverlenende instanties gebruikt als uitgangspunt voor onderhandelingen (www.novaa.nl).
2.2.4 Werkzaamheden. De primaire functie van een accountant is het als onafhankelijke deskundige certificeren van financiële verantwoordingen (Arens en Loebbecke, 2000; Wallage, 1995). Deze functie is, zoals hierboven al is aangegeven, ontstaan door de behoefte aan betrouwbare verantwoordingsinformatie (Arens en Loebbecke, 2000; Wallage, 1995). De werkzaamheden van een accountant zijn hoofdzakelijk: het opzetten en bijhouden van de boekhouding voor bedrijven, het geven van adviezen ter verbetering van de financiële administratie en interne organisatie, het geven van algemene adviezen (bedrijfseconomisch, juridisch en sociaal) en het opstellen van rapporten over de financiële resultaten van een bedrijf (De Goey, 1999). Met het opstellen van rapporten wordt onder andere het opstellen van de jaarrekening bedoeld. Er zijn drie soorten verklaringen bij een jaarrekening; de
accountantsverklaring, de beoordelingsverklaring en de samenstellingsverklaring. Het verschil
in verklaring is de mate van zekerheid, zie tabel 2. TABEL 2
De mate van zekerheid behorend bij de verklaring Verklaring Mate van zekerheid
Accountantsverklaring Redelijke (relatief hoge), maar niet absolute mate van zekerheid Beoordelingsverklaring Beperkte mate van zekerheid
Samenstellingsverklaring Geen zekerheid
De beoordelingsverklaring en de samenstellingsverklaring hebben betrekking op ondernemingen die een kleine rechtspersoon zijn, een eenmanszaak, een maatschap, een Commanditaire Vennootschap of een Vennootschap onder Firma. Het samenstellen of beoordelen van een jaarrekening valt onder de compliance-werkzaamheden van een accountant (Woudstra, 2005). Dit onderzoek heeft betrekking op een jaarrekening met een beoordelingsverklaring of samenstellingsverklaring voor kleine rechtspersonen (BV’s). De eenmanszaak, de maatschap, de CV en de VOF worden in mindere mate in dit onderzoek meegenomen.
2.2.5 Onafhankelijkheid. Zoals is aangegeven is de primaire functie van de accountant het als onafhankelijk deskundige certificeren van financiële verantwoordingen (Arens en Loebbecke, 2000; Wallage, 1995). Hierbij dient de accountant zich te houden aan de vastgestelde gedrags- en beroepsregels die in de Richtlijnen voor de Accountantscontrole zijn opgenomen. De belangrijkste wettelijke eisen zijn integriteit, deskundigheid, onafhankelijkheid en onpartijdigheid (Aalbers, 1985; RAC, 2005; www.wikipedia.org).
2.2.6 Wet. Het beroep van de accountant is geregeld in de Wet op de Accountant-administratieconsulenten (WAA) (www.wikipedia.org; www.novaa.nl) voor een AA en voor de RA is dit geregeld in de Wet op de Registeraccountants (WRA) (www.wikipedia.org; www.nivra.nl). Niet iedereen kan zich zomaar accountant noemen, de titels AA en RA zijn bij de wet beschermde titels en mogen alleen gevoerd worden door diegenen die een AA-studie of RA-studie hebben afgerond en ingeschreven staan bij de beroepsorganisatie Nederlandse Orde van Accountant-Administratieconsulenten (NOvAA) (www.novaa.nl) of de beroepsorganisatie Koninklijk Nederlandse Instituut van Registeraccountants (NIVRA)(www.nivra.nl).
2.2.7 Concluderend. Dit onderzoek richt zich op de openbare AA of RA, met betrekking tot de compliancewerkzaamheden (samenstellen of beoordelen van jaarrekeningen) én advieswerkzaamheden van de accountant voor (voornamelijk) kleine rechtspersonen (BV’s).
2.3 Accountancy & Advisering
structuren in het MKB steeds complexer (Accountant Adviseur, 2005; www.nl.deloitte.com, 2006). Bedrijven kunnen de standaardwerkzaamheden steeds meer zelf uitvoeren. Ondernemers worden steeds handiger, maar hebben juist wel meer behoefte aan een goed advies (www.nl.deloitte.com, 2006; Vlaming, 2006b). De accountant is hierbij onmisbaar en speelt hierbij een sleutelrol (Vlaming, 2006b). In de markt is dan ook de vraag ontstaan naar breed inzetbare accountants, die met de recente ontwikkelingen mee kunnen gaan (Bonestroo, 2005).
2.3.2 Adviesopdrachten. Onder de werkzaamheden van een accountant behoort ook het geven van advies (De Goey, 1999). Hierbij gaat het, volgens de wet, om adviezen op grond van aan administraties, jaarstukken en andere verantwoordingen ontleende gegevens (Artikel 31 lid 2 WAA). Deze adviezen vallen onder de natuurlijke adviesfunctie van de accountant (Deckers en Van Kollenburg, 1998). Een accountant geeft echter ook advies op andere gebieden, zoals op het gebied van bedrijfsopvolging (www.novaa.nl), bedrijfsoverdrachten (Oudmaijer en Meijaard, 2006; Meijaard en Diephuis, 2004), faillissementen (Wildeboer, 2005; Willemars, 2006), wet- en regelgeving (Bruins, Muizer en Stigter, 2003), belastingzaken en pensioenadviezen (www.novaa.nl), het voeren van administraties (Bruins, 2003; Schutjens en Wever, 2005), het opstellen van ondernemingsplannen (Knol, 2006; Jansen, 2005) en het geven van privé-adviezen aan de ondernemer (www.novaa.nl). Bij adviesopdrachten is het primaire doel het doen van aanbevelingen aan opdrachtgevers (Frielink en Van Kollenburg, 2001). Om een adviesopdracht te kunnen aanvaarden, moeten er een aantal overwegingen gemaakt worden. Is er voldoende deskundigheid aanwezig bij de accountant of het kantoor met betrekking tot het onderwerp, is er sprake van strijdigheid van regels (collisiegevaar), is er voldoende capaciteit aanwezig en fungeert er bij de onderneming een andere accountant zodat er collegiaal overleg nodig is (Frielink en Van Kollenburg, 2001).
2.3.4 Boekhoudschandalen. Echter, de boekhoudschandalen hebben vraagtekens gezet bij de onafhankelijkheid van de accountant en of het wel mogelijk is de controle van de jaarrekening te combineren met het geven van advies in het grootbedrijf. De diverse schandalen, o.a. die van Enron (www.accountingweb.nl) en Ahold (www.mijnaccountingweb.nl), waar sprake van leiding en eigendom was, hebben er verder toe geleid dat het maatschappelijk belang van de rol van de accountant opnieuw duidelijk werd gemaakt (Accountant Adviseur, 2005). 2.3.5 Media. Dit heeft ook zijn weerslag gehad op de accountant, die in het MKB werkzaam is. Een aantal mensen hebben hun mening over de accountant in het MKB geuit in de media, deze meningen zijn echter nogal verdeeld. Zo vinden Greveling en Westra (2004) en Hooge (2005) dat een accountant ‘gewoon’ afhankelijk kan zijn en stellen Greveling en Westra (2004) voor, dat wanneer een bank toch waarde hecht aan een accountantsverklaring, dat de bank dan zelf een accountant kan inhuren (en betalen). Rothuizen (2003) daarentegen stelt juist dat het van belang is dat de accountant en/of vertrouwenspersoon onafhankelijk is, anders kan deze geen objectieve uitspraken meer doen. Alleen onafhankelijkheid voor het middenbedrijf stelt Blommaert (2005) voor. Verder vinden Van den Berg en Van Wijngaarden (2005), Cools en Van der Ven (2005), Van der Starre (2005) en Verdiesen (2005) dat de huidige accountant met zijn natuurlijke adviesfunctie gewoon kan blijven bestaan. Ook zijn sommigen van mening dat door de ontwikkelingen in de markt, accountantskantoren een keuze moeten maken wat voor kantoor ze willen zijn. Er moet een fysieke scheiding plaatsvinden tussen kantoren die alleen compliance-werkzaamheden verrichten en kantoren die alleen adviesdiensten verlenen (Tsang, 2006). Zantboer (2005) geeft ook aan òf je bent accountant en vertrouwenspersoon van het maatschappelijk verkeer òf je bent vertrouwenspersoon en adviseur van de klant. Die keuze zou eventueel per klant gemaakt kunnen worden.
2.3.6 Risico’s. Wanneer de accountant, die compliance-werkzaamheden van een onderneming verricht, ook een adviesopdracht voor deze onderneming uitvoert, krijgt hij te maken met risico’s (Frielink en Van Kollenburg, 2001). De uitvoering van een adviesopdracht vereist vaak een zich sterk inleven in de behoeften van de onderneming en haar leiding. Hierdoor kan de accountant zich sterk betrokken voelen bij de huishouding en kan de onpartijdigheid en de onafhankelijkheid van de accountant, die bij de compliance-werkzaamheden noodzakelijk zijn, in gevaar brengen of althans de schijn daarvan opwekken.
I. Risico van belangenbehartiging (voorspraak): dit is het risico dat ontstaat wanneer een accountant de belangen van een cliënt behartigt of dat er wordt verondersteld deze te behartigen, zodanig dat zijn objectiviteit, hierdoor in gevaar wordt gebracht.
II. Risico van belangenverstrengeling/ eigen belang: dit is het risico dat een accountant een voordeel kan verkrijgen vanuit een financieel belang of een ander belang bij de opdrachtgever. III. Risico van zelftoetsing (zelfbeoordeling): dit risico kan ontstaan wanneer eerder uitgevoerde werkzaamheden of oordelen met betrekking tot eerdere opdrachten opnieuw beoordeeld dienen te worden in het kader van de compliancewerkzaamheden.
IV. Risico van bekendheid (te vergaand vertrouwen): wanneer een accountant, als gevolg van een nauwe relatie met een cliënt, teveel sympathie opvat voor de belangen van de cliënt.
V. Risico van intimidatie: hiervan is sprake wanneer een accountant als gevolg van een (veronderstelde) bedreiging door bijvoorbeeld de opdrachtgever of zijn werknemers niet langer objectief is dan wel niet meer met de normale professionele kritische houding zijn werk kan doen (NIVRA, 2005). De omvang van het risico waardoor de onafhankelijkheid van de accountant wordt bedreigd, wordt bepaald door het relatieve belang van elk van de bedreigingen afzonderlijk en tezamen en de gevolgen daarvan voor de onafhankelijkheid van de accountant (NIVRA, 2005). De genoemde risico’s gelden (in verminderde mate) ook indien verschillende afdelingen van een organisatie beide opdrachten uitvoeren. De solidariteit die noodzakelijk is tussen medewerkers van dezelfde organisatie kan dezelfde gevolgen hebben.
3 PROBLEEMSTELLING
3.1 Inleiding
De boekhoudschandalen, die tot vraagtekens hebben geleid bij de onafhankelijkheid van de accountant in het grootbedrijf, en de veranderingen in de markt van het MKB: in hoeverre zien de stakeholders van ondernemingen en accountants in het MKB hier ook risico’s in, hebben tot de doelstelling en vraagstelling van dit onderzoek geleid.
3.2 Doelstelling
De doelstelling van het onderzoek is om te onderzoeken waarom, volgens stakeholders van ondernemingen (ondernemers, de medewerkers van banken, de medewerkers van de Belastingdienst) en accountants, de werkzaamheden van de accountant in het MKB, het samenstellen of beoordelen van jaarrekeningen én het geven van advies, wel of niet moeten worden gescheiden. Verder is het doel van dit onderzoek om te achterhalen in hoeverre de stakeholders van ondernemingen en de accountants in de combinatie van de werkzaamheden risico’s zien en hoe deze risico’s gereduceerd kunnen worden.
3.3 Vraagstelling
Waarom moeten de werkzaamheden van een accountant in het MKB, de uitvoering van de samenstellings- of beoordelingsopdracht van een onderneming én de advisering aan deze onderneming, wel of niet gescheiden worden volgens stakeholders van ondernemingen en accountants in het MKB?
In hoeverre zien de stakeholders van ondernemingen en de accountants in de combinatie van de werkzaamheden risico’s en hoe kunnen deze risico’s gereduceerd worden?
3.4 Deelvragen
De deelvragen bestaan uit twee delen. De deelvragen 1 t/m 4 zijn de hoofddeelvragen voor de vier afzonderlijke groepen; ondernemers, medewerkers van de banken, de medewerkers van de Belastingdienst en de accountants. De deelvragen A t/m D worden per groep beantwoord.
2. Waarom moeten de werkzaamheden van een accountant in het MKB, de uitvoering van de samenstellings- of beoordelingsopdracht van een onderneming én de advisering aan deze onderneming, wel of niet gescheiden worden volgens de medewerkers van de banken?
3. Waarom moeten de werkzaamheden van een accountant in het MKB, de uitvoering van de samenstellings- of beoordelingsopdracht van een onderneming én de advisering aan deze onderneming, wel of niet gescheiden worden volgens de medewerkers van de Belastingdienst?
4. Waarom moeten de werkzaamheden van een accountant in het MKB, de uitvoering van de samenstellings- of beoordelingsopdracht van een onderneming én de advisering aan deze onderneming, wel of niet gescheiden worden volgens accountants?
A. Zien de stakeholders van een onderneming en de accountants de risico’s van; belangenbehartiging, eigen belang, zelftoetsing, bekendheid en intimidatie, wanneer een accountant een samenstellings- of een beoordelingsopdracht voor een onderneming uitvoert én aan deze onderneming adviseert?
B. Welke tegenargumenten van de risico’s zien de stakeholders van een onderneming en de accountants wanneer een accountant een samenstellings- of een beoordelingsopdracht voor een onderneming uitvoert én aan deze onderneming adviseert?
C. Hebben de branche waar de onderneming zich in bevindt, de grootte van de onderneming, of er sprake is van scheiding van leiding en eigendom bij de onderneming, de verklaring, de adviezen en de accountant/het accountantskantoor invloed op het wel of niet scheiden van de werkzaamheden, de uitvoering van een samenstellings- of een beoordelingsopdracht voor een onderneming én de onderneming adviseren, van de accountant volgens de stakeholders en de accountants?
3.5 Wel of Niet Scheiden Werkzaamheden Accountant in het MKB
In onderstaand figuur (figuur 1) is het conceptueel model van dit onderzoek uiteengezet. FIGUUR 1
Wel of niet scheiden werkzaamheden accountant in het MKB
Informatie-asymmetrie Meningen stakeholders en accountants: wel/niet scheiden werkzaamheden
-Kenmerken van een onderneming: branche, grootte en scheiding van leiding en eigendom -Soort advies -Accountant/ accountantskantoor Risico’s: belangenbehartiging, eigen belang, zelftoetsing, bekendheid, intimidatie
Alle Stakeholders van
een onderneming
Compliance-werkzaamheden
Alleen de eigenaar/
aandeelhouder/ bestuurder van een onderneming
Accountant
Advieswerkzaamheden
Figuur 1: Informatieasymmetrie in het MKB tussen alle stakeholders van een onderneming en alleen de eigenaar van een onderneming, wordt gereduceerd door de compliance-werkzaamheden die door een accountant worden verricht, maar kan weer toenemen wanneer de accountant ook advieswerkzaamheden verleend aan een onderneming in het MKB. Hoe kijken de stakeholders en de accountants tegen deze combinatie van werkzaamheden aan, hoe schatten ze de risico’s van; belangenbehartiging, eigen belang, zelftoetsing, bekendheid en intimidatie in en hebben de kenmerken van een onderneming, het soort advies en de accountant/accountantskantoor hier invloed op.
3.6 Toelichting Conceptueel Model
hiermee te maken. (EIM, 1997). De accountant fungeert zodoende als handelaar in informatie en vertrouwen. Zijn werk draagt ertoe bij dat de asymmetrie in informatie vermindert en de zekerheid wordt vergroot. Dit komt ten goede aan het economisch handelen van alle betrokkenen (De Goey, 1999). De werkzaamheden van een accountant zijn hoofdzakelijk: het opzetten en bijhouden van de boekhouding voor bedrijven, het geven van adviezen ter verbetering van de financiële administratie en interne organisatie, het geven van algemene adviezen (bedrijfseconomisch, juridisch en sociaal) en het opstellen van rapporten over de financiële resultaten van een bedrijf (De Goey, 1999). Onafhankelijkheid en objectiviteit zijn, naast betrouwbaarheid en eerlijkheid, de voornaamste kenmerken van het accountantsberoep (RAC, 2005). De compliance- functie is zowel van belang voor de eigenaren, aandeelhouders, directie en de managers als voor de beleggers, kredietverstrekkers, de werknemers en de overheid (De Goey, 1999). De adviesfunctie van de accountant is echter voornamelijk van belang voor de eigenaren, aandeelhouders, directie en managers. Het is dan ook maar de vraag in hoeverre een accountant onafhankelijk is van een onderneming als het zowel de compliance-functie als de adviesfunctie vervult en welk belang hij dient. De accountant krijgt dan te maken met belangenverstrengeling; verstrengeling van belangen bij iemand die meer dan één functie bekleedt (Van Dale, 2005). Over de belangenverstrengeling en de onafhankelijkheid van de accountant in het MKB lopen de meningen nogal uiteen (Greveling en Westra, 2004; Rothuizen 2003).
3.7 Randvoorwaarden
Om het onderzoek in goede banen te leiden, is het aan een aantal randvoorwaarden gebonden. De randvoorwaarden kunnen worden uitgesplitst naar randvoorwaarden met betrekking tot het resultaat en met betrekking tot het proces.
Resultaat:
− Het afstudeerverslag moet voldoen aan de eisen van “Handleiding afstudeerwerkstukken en afstuderen voor de masteropleidingen Accountancy & Controlling, Business Administration, Fiscale Economie en Human Resource Management”.
Proces:
- Voor het onderzoek staan 20 ECTS, dit is een tijdsbesteding van 560 uur. Dit zijn ongeveer 14 weken van 40 uur (zie planning).
- Het onderzoek vindt onder begeleiding van Deloitte Emmen plaats.
4 METHODOLOGIE
4.1 Inleiding
In dit hoofdstuk komt het soort onderzoek, de gegevensverzameling, de analyse en het resultaat van het onderzoek aan bod.
4.2 Soort Onderzoek
Dit onderzoek kan getypeerd worden als een beleidsrelevant onderzoek (De Leeuw, 2003), het onderzoek levert kennis op over de onafhankelijkheid van de accountant in het MKB en dan voornamelijk voor Deloitte MKB Accountancy & Advies B.V. te Emmen. Dit onderzoek heeft de vorm van af te nemen open interviews (De Leeuw, 2003).
Het onderzoek is begonnen met het weergegeven van de achtergrond van de problematiek van het accountantsberoep door middel van deskresearch. Er is gebruik gemaakt van boeken, studie gerelateerde boeken, informatie van het internet en informatie van deskundigen. Deze achtergrond heeft tot de vraagstelling en de deelvragen van het onderzoek geleid.
4.3 Interviews
De vraagstelling en deelvragen van het onderzoek worden met behulp van de af te nemen interviews beantwoord. In tabel 3 is te zien welke vragen worden beantwoord met behulp van welke interviews.
TABEL 3
Vraagstelling en deelvragen gekoppeld aan interviews
Vragen Interviews
Vraagstelling
Waarom moeten de werkzaamheden van een accountant in het MKB, de uitvoering van de
samenstellings- of beoordelingsopdracht van een onderneming én de advisering aan deze onderneming, wel of niet gescheiden worden?
Interviews van ondernemers, banken, Belastingdienst en accountants.
In hoeverre zien de stakeholders van ondernemingen en de accountants in de combinatie van de werkzaamheden risico’s en hoe kunnen deze risico’s gereduceerd worden?
Hoofd deelvraag 1
Waarom moeten de werkzaamheden van een accountant in het MKB wel of niet gescheiden worden, volgens de ondernemers?
Interviews van ondernemers
Hoofd deelvraag 2
Waarom moeten de werkzaamheden van een accountant in het MKB wel of niet gescheiden worden, volgens de medewerkers van de banken?
Hoofd deelvraag 3
Waarom moeten de werkzaamheden van een accountant in het MKB wel of niet gescheiden worden volgens de medewerkers van de Belastingdienst?
Interview van de Belastingdienst
Hoofd deelvraag 4
Waarom moeten de werkzaamheden van een accountant in het MKB wel of niet gescheiden worden, volgens de accountants?
Interview van accountants
Om de vraagstelling en de deelvragen te beantwoorden, zijn er vier vragenlijsten opgesteld, één voor ondernemers, één voor de medewerkers van banken, één voor de medewerkers van de Belastingdienst en één voor accountants. Om de vragenlijsten op te stellen is als methodologische leidraad het boek “Interviewen” (Emans, 2002) gebruikt. De vier hoofd deelvragen zijn weer opgedeeld aan vier deelvragen (A,B,C en D). Deze vier deelvragen (A,B,C en D) worden bij alle vier de hoofd deelvragen beantwoord. Een overzicht van deze deelvragen met bijbehorende literatuur en interviewvragen is opgenomen in tabel 4.
TABEL 4
Overzicht onderwerpen gekoppeld aan literatuur en interviewvragen
Deelvragen Theorie Interview-vragen
ondernemers Interview-vragen banken Interview-vragen de Belasting-dienst Interview-vragen accountants
A: Zien de stakeholders van een onderneming en de accountants de risico’s van; belangenbehartiging, eigen belang, zelftoetsing, bekendheid en intimidatie, wanneer een accountant een samenstellings- of een
beoordelingsopdracht voor een onderneming uitvoert én aan deze onderneming adviseert?
Accountingweg, 2006; Berg, van den en Wijngaarden, van, 2005; Blommaert, 2005; Burgerlijk Wetboek; Cools en Ven van der, 2005; De Goey, 1999; Hessels en Hooge, 2006; Hooge, 2005; Mijn accountingweb, 2006; NOvAA, 2003; NOvAA, 2006; Smittenberg en Manschot, 2005; Van der Starre, 2005; Verdiesen, 2005. 21 24 t/m 30 2 14 en 15 20 t/m 28 2 13 en 14 19 t/m 27 5 9 t/m 11 19 t/m 27
B: Welke tegenargumenten van de risico’s zien de stakeholders van een onderneming en de accountants wanneer een accountant een samenstellings- of een beoordelingsopdracht voor een onderneming uitvoert én aan deze onderneming adviseert?
C: Hebben de branche waar de onderneming zich in bevindt, de grootte van de onderneming, of er sprake is van een scheiding van leiding en eigendom bij de onderneming, de verklaring, de adviezen en de accountant/
accountantskantoor invloed op het wel of niet scheiden van de werkzaamheden, de uitvoering van een
samenstellingsopdracht of een beoordelingsopdracht voor een onderneming én de onderneming adviseren, van de accountant volgens de stakeholders en de accountants?
Bruins, 2003; Bruins, Muizer en Stigter, 2003; Cools en Ven, van der, 2005; Hessels en Hooge, 2006; Knol, 2006; Jansen, 2005; Meijaard en Diephuis, 2004; NOvAA, 2006; Oudmaijer en Meijaard, 2006; Schutjens en Wever, 2005; Smittenberg en Manschot, 2005; Wildeboer, 2005; Verdiesen, 2005. 1 t/m 4 11 13 t/m 20 10 en 11 16 t/m 19 10 en 11 15 en 18 6 en 7 12 t/m 18
D: Waardoor kunnen de risico’s, die samenhangen met de uitvoering van een samenstellings- of beoordelingsopdracht én de advieswerkzaamheden van een accountant in het MKB, in het algemeen en voor de stakeholders specifiek worden gereduceerd? Greveling en Westra, 2004; Tsang, 2006; Verdiesen, 2006; Zantboer, 2006 31 t/m 37 40 3 t/m 9 12 en 13 29 t/m 35 38 3 t/m 10 28 t/m 34 37 8 28 t/m 34 37
Wel of niet scheiden 38 en 39 36 en 37 35 en 36 35 en 36
4.4 Gegevensverzameling
TABEL 5
Overzicht van geïnterviewden per groep Groep Geïnterviewden
De ondernemers van Hemmen Aanneming en Wegenbouw BV Meijer Staalbouw BV
Entree BV Asysco Group BV
Kortweg BV Van Rossum Advocaten
Oving Constructie Drefa Industries BV
Kremer Zand Emkon Holding BV
Banken Rabobank, Dhr. L. Bakker ING, Dhr. E. de Boer
ABN AMRO, Dhr. De Vries Rabobank Dhr. H. Meijer Fortis Bank, Dhr. G. Dost
Belastingdienst Belastingdienst Emmen, Dhr. H. Van Faasen Belastingdienst Emmen, Dhr, Faber en Dhr. Feringa Belastingdienst Emmen, Dhr. R. Boon
Accountants4 Dhr. B. Korte Dhr. R. Vloo
Dhr. H. Werkman Dhr. E. Santing
Dhr. F. Neef Dhr. J. Giezen
Dhr. A. Meijer Dhr. H. Sterken Dhr. T. Blaauwgeers Dhr. A. Schipper Dhr. H. Glasbergen Dhr. A. Van der Meer Dhr. R. Van der Vlag
4.5 Analyse
Een kwalitatieve analyse van de interviews vindt plaats in de hoofdstukken 5 t/m 8. Per hoofdstuk worden de resultaten van de deelvragen A t/m D in tabelvorm weergegeven. De resultaten bestaan uit citaten. De citaten zijn niet overeenkomstig het aantal geïnterviewden per groep, de ‘sterkste’ citaten zijn weergegeven. Hierdoor kan het zo zijn dat sommige geïnterviewden meerdere citaten hebben gegeven en andere geïnterviewden geen. Aan het eind van de vier hoofdstukken wordt de conclusie van desbetreffende groep gegeven.
4.6 Resultaat
Het resultaat is het antwoord op de vraagstelling en de conclusie van het onderzoek.
5
DE ONDERNEMERS
5.1 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft antwoord op hoofd deelvraag 1:
1. Waarom moeten de werkzaamheden van een accountant in het MKB, de uitvoering van de samenstelling- of beoordelingsopdracht van een onderneming én de advisering aan deze onderneming, wel of niet gescheiden worden volgens ondernemers in het MKB?
Als eerste wordt er in paragraaf 2 ingegaan op deelvraag 1A en 1B. De risico’s, die samenhangen met de werkzaamheden die een accountant in het MKB verricht en de onafhankelijkheid van de accountant, en de tegen argumenten van deze risico’s volgens de ondernemers. De resultaten van deelvraag 1C; of een aantal kenmerken van een onderneming, de adviezen en de accountants/accountantskantoren invloed hebben op het wel of niet scheiden van de werkzaamheden, worden in paragraaf 3 uiteengezet. Welke maatregelen er kunnen worden getroffen om de risico’s te reduceren, de resultaten van deelvraag 1D, worden weergegeven in paragraaf 4 van dit hoofdstuk. Aan het eind van elke paragraaf volgt de conclusie van de deelvraag. In de laatste paragraaf wordt de conclusie van de hoofd deelvraag van de ondernemers in schemavorm weergegeven.
5.2 Risico’s
5.2.1 Inleiding. In deze paragraaf worden de resultaten gepresenteerd van de deelvragen 1A en 1B.
1A. Zien de ondernemers de risico’s van; belangenbehartiging, eigen belang, zelftoetsing, bekendheid en intimidatie, wanneer een accountant een samenstellings- of een beoordelingsopdracht voor een onderneming uitvoert én aan deze onderneming adviseert?
1B. Welke tegenargumenten van de risico’s zien de ondernemers wanneer een accountant een samenstellings- of een beoordelingsopdracht voor een onderneming uitvoert én aan deze onderneming adviseert?
5.2.2 Belangenbehartiging. In tabel 6 zijn de resultaten van de ondernemers te zien met betrekking tot het risico van belangenbehartiging.
TABEL 6
“Zien de ondernemers het risico van belangenbehartiging?”
Risico Ja, want... Maar…
Belangenbehartiging
Je moet een partner hebben die de financiële kant van de onderneming onafhankelijk kan beoordelen, anders word je blind en loopt de onderneming gevaar. Als je een accountant hebt die te ver meegaat met de ondernemer, dan is de accountant zijn rol kwijt.
Het mag niet zo zijn dat de accountant flexibeler is, of onafhankelijker. En daar werd vroeger wat meer in gemarchandeerd. Het is goed dat het
aangescherpt is.
Alle zaken die rond mijn BV horen, die moet de accountant ook behartigen. Hart voor de zaak/klant hebben. Als een accountant veel hart voor de klant heeft, zal de klant ook nooit mopperen over de factuur.
De accountant moet wel advies geven wat voor jou, als ondernemer, van belang is, maar hij moet wel onafhankelijk zijn.
Het enige risico dat ik zie bij sommige
ondernemers, is dat die ondernemers denken dat de accountant al wetend is. Dat is wel een gevaar. Het risico ligt dan bij een ondernemer. Een ondernemer kijkt dan niet verder.
Een accountant moet onafhankelijk zijn, hij heeft verantwoording naar de klant en naar de maatschappij toe. Het kan wel allebei samengaan; zowel advies geven als jaarrekeningen
samenstellen.
Ik heb liever een MKB-generalist, een totaalpakket, een stukje partnership. Er gebeurt het hele jaar wat en niet alleen in maart/april.
Dat risico zie ik niet zo, maar ik verwacht wel van een accountant dat hij alles voor mij doet. Wel onafhankelijk, maar wel kijkend naar mijn onderneming en dat hij kijkt of iets goed is voor mijn onderneming. Bij belastingzaken dat hij aan mijn kant gaat zitten en niet aan de kant van de belastingdienst. Hij is dan wel onafhankelijk. Ik betaal, het is mijn belang dus de accountant moet dan wel aan mijn kant gaan zitten en niet aan die van de belastingdienst. Alles binnen het kader van de wet.
Ik wil meer een accountant die zich iets meer in het bedrijf verdiept. Ik denk ook dat dat de taak van de accountants is. Hij heeft de eerste jaren ook gigantisch veel geld voor mij verdient.
Daar zit wel wat risico in, maar dat valt wel mee. Daar zit niet zoveel gevaar omdat je die wetgeving hebt.
Ik ga er wel van uit de accountant mijn belangen meer behartigt dan die van de bank bijvoorbeeld. Maar dat het niet zo ver gaat dat er onwaarheden in komen te staan, cijfers die niet waar zijn of die niet waar gemaakt kunnen worden.
De accountant in het MKB moet de huisarts voor het bedrijf zijn en wanneer het nodig is moet hij kunnen doorverwijzen naar specialisten.
Een MKB-bedrijf kan de kosten van verschillende adviseurs niet betalen. Dan moet die andere accountant/adviseur exact hetzelfde weten als die accountant die de jaarrekening voor mij maakt. Als je het gaat scheiden, dan ga je bepaalde verantwoordelijkheden weghalen en dan raken ze later toch weer aan de praat. Het is namelijk zo nauw verweven.
Het een is het gevolg van het ander. Als hij een jaarrekening samenstelt dan kan hij ook een advies uitbrengen. In bepaalde gevallen is het erg voor de hand liggend, dat hij bepaalde adviezen uitbrengt die voortvloeien uit de rapportage.
5.2.3 Eigen belang. De citaten van het risico van eigen belang staan in tabel 7 genoemd. TABEL 7
“Zien de ondernemers het risico van eigen belang?” Risico Ja, want… Maar…
Eigen belang
Dat risico blijft er altijd in zitten, dat kunnen wij niet controleren. Het mag niet en het is ook niet zo, denk ik. Als we daar al aan moeten denken, dan kunnen we niemand meer vertrouwen.
Het zijn eerstelijns adviezen, er komt geen stoot werk achteraan.
Adviseurs hebben in het algemeen de neiging om hun eigen werk te creëren. Accountants hebben dat niet. Accountants hebben het wettelijk kader. Accountants mogen ook niet werven of reclame maken. Accountants hebben een beetje een keurslijf, ze mogen niet supercommercieel zijn, wel een beetje commercieel. Accountants creëren minder hun eigen werk.
Als het raakvlakken heeft (bijvoorbeeld met subsidies) en ze hebben dat specialisme, dan is er niets aan de hand. Dat mag dat gewoon wel, daar zie ik geen problemen in.
Ik zou niet anders weten dan dat een accountant ook graag omzet maakt. Mijn belang en het belang van mijn accountant hoeven elkaar niet te bijten.
De ondernemers geven aan dat dit risico, het risico van eigen belang, er altijd in blijft zitten. Het zijn eerstelijns adviezen en er komt geen stoot werk achteraan. Wanneer accountants gespecialiseerd zijn in bepaalde adviezen, hoeven de belangen van de accountant en de ondernemer elkaar niet in de weg te zitten.
5.2.4 Zelftoetsing. In tabel 8 zijn de resultaten van de ondernemers weergegeven met betrekking tot het risico van zelftoetsing.
TABEL 8
“Zien de ondernemers het risico van zelftoetsing?”
Risico Ja, want… Maar…
Zelfto
etsing Ik kan niet anticiperen op dingen die fout gaan, dat moet gelijk
gecorrigeerd worden. De risico’s zijn er wel, maar dan moeten ze gelijk gecorrigeerd worden. Ik ben voor strikte regels voor accountants en dan maak ik geen onderscheid tussen advies en jaarrekeningen. Het een zal met het ander samen hangen en ook een advies zou nooit buiten de wet mogen vallen.
Het zijn geen adviezen waarbij de bedrijfsvoering helemaal veranderd moet worden of dat de onderneming grote veranderingen moet ondergaan. Het zijn meer adviezen van “kijk daar nog eens naar of hou dat in de gaten”. Het zijn geen adviezen van laten wij die zaak eens gaan doorlichten, zulke adviezen krijg je niet meer. Ik vind niet dat accountants hun eigen adviezen controleren, want dat advies mag bijna de naam van advies niet hebben. Het zijn opmerkingen en suggesties.
Wij hebben toch niet zulke grote problemen. Wij zijn maar simpele bedrijven en accountants kunnen nooit zoveel advies geven dat ze de jaarrekening kunnen manipuleren.
Accountants geven het wel toe wanneer ze een verkeerd advies hebben gegeven en corrigeren dat dan. Het hangt ook af van de grootte en de aard van de onderneming. De onderneming, zoals de onze, is ook niet zo grootschalig en financieel gecompliceerd dat je daar steeds hele bijzondere adviezen nodig hebt.
5.2.5 Bekendheid. De resultaten van het risico van bekendheid van de ondernemers zijn uiteengezet in onderstaande tabel (tabel 9).
TABEL 9
“Zien de ondernemers het risico van bekendheid?” Risico Ja, want… Maar…
Bekendheid
Het kan wel zo zijn dat een accountant die altijd met je meedraait een blinde vlek voor de onderneming kan krijgen.
Een accountant moet wel betrokken zijn bij een bedrijf. Hij moet weten wat er speelt, hij moet weten wat de ondernemer doet. Hij moet een plaatje hebben van het bedrijf. Als hij betrokken is bij een bedrijf dan weet hij waar hij een beetje meer op moet letten.
Het heeft alleen maar voordelen. Hij blijft wel onafhankelijk ook al kent hij de onderneming heel erg goed. Betrokkenheid en onafhankelijkheid gaan wel samen.
Ik zie dat niet als nadelig. Alle accountants die ik ken, hebben dat erg hoog in het vaandel. Ze kunnen dat scheiden het zakelijke (jaarrekening maken) en het ‘privé’ omgaan met de ondernemer. Het is dan ook de eed van de accountant, dat zou dan ook moeten. Ik denk niet dat het veel voorkomt. Je wilt wel die vertrouwenspersoon hebben. En ik wil niet om de twee jaar het hele verhaal opnieuw moeten vertellen. Je bouwt een relatie op.
Bij een adviesbureau ontbreekt heel vaak het vertrouwen in eerste instantie. Ik stap makkelijker naar een accountant toe dan naar een adviesbureau.
Het wordt moeilijk om de regels van het grootbedrijf toe te passen op het MKB. Het grootbedrijf heeft zijn eigen afdelingen en het MKB heeft dat niet. Het MKB kan wel eens hetzelfde advies nodig hebben als een onderneming in het groot bedrijf, maar kan niet zelf die afdelingen hebben, dat is veel te duur.
Als je in de werkzaamheden van een accountant gaat snijden, dan haal je die hele toegankelijkheid die de ondernemer heeft richting de accountant weg. Dus dan zal die ondernemer weer breder moeten kijken en dat zal hem weer meer geld kosten en het wordt dan weer complexer. Dat past niet in het MKB.
Het risico van bekendheid is aanwezig, doordat een accountant, die altijd meedraait, een blinde vlek voor de onderneming kan krijgen. Maar de ondernemers geven de voorkeur aan een accountant als vertrouwenspersoon en aan iemand bij wie de ondernemers met al hun vragen terecht kunnen. Hierbij speelt het kostenaspect ook een grote rol, door niet elke keer een andere adviseur in te schakelen en twee keer het hele verhaal over de onderneming te moeten vertellen.
5.2.6 Intimidatie. De resultaten van het laatste risico, het risico van intimidatie, zijn in tabel 10 genoemd.
TABEL 10
“Zien de ondernemers het risico van intimidatie?”
Risico Ja, want… Maar…
Intimida
tie Ik denk dat het wel eens gebeurt, ze zullen de randen
opzoeken, wat wettelijk toegelaten is.
Dat blijft altijd een risico, maar ik geloof er niet zo in dat dat erg is in het MKB. Als men kwaad wil. Dan lukt dat altijd.
Ik geloof niet dat de grote kantoren daar gevoelig voor zijn. Ze zouden dan zeggen zoek maar een ander. Dat is misschien dan ook wel een nadeel van zo’n groot kantoor dat je als bedrijf zijnde daar te klein voor bent. Het heeft zo z’n keerzijde.
Het risico van intimidatie blijft altijd een risico, maar in het MKB is het niet zo erg. Grote kantoren zijn niet gevoelig voor intimidatie, ze zouden de onderneming dan niet als klant willen hebben volgens de ondernemers.
5.2.7 Conclusie risico’s. De ondernemers geven aan dat ze de risico’s wel zien in het MKB wanneer beide werkzaamheden worden verricht door een accountant. Ook zien de ondernemers het risico dat ondernemers denken dat de accountant al wetend is. De ondernemers geven aan dat het scheiden van de werkzaamheden teveel kosten met zich meebrengt, ze moeten het verhaal van de onderneming twee keer vertellen, de adviezen zijn niet erg uitvoerig en de ondernemers hebben liever een accountant in huisartsfunctie. Wanneer een accountant het specialisme van een advies heeft, dan kunnen deze adviezen gegeven worden.
5.3 Factoren
5.3.1 Inleiding. In deze derde paragraaf van dit hoofdstuk worden de resultaten van deelvraag 1C weergegeven.
1C. Hebben de branche waar de onderneming zich in bevindt, de grootte van de onderneming, of er sprake is van scheiding van leiding en eigendom bij de onderneming, de verklaring, de adviezen en de accountant/het accountantskantoor invloed op het wel of niet scheiden van de werkzaamheden, de uitvoering van een samenstellings- of een beoordelingsopdracht voor een onderneming én de onderneming adviseren van de accountant volgens de ondernemers?
Of de kenmerken van een onderneming (branche, grootte, scheiding van leiding en eigendom) invloed hebben op het wel of niet scheiden van de werkzaamheden van de accountant komt in deze paragraaf als eerste aan het licht. Daarna worden de resultaten gepresenteerd of de verklaring, het soort advies en de accountant/het accountantskantoor invloed hebben op het wel of niet scheiden van de werkzaamheden.
5.3.2 Kenmerken van de onderneming. In deze subparagraaf komen de resultaten naar voren of de kenmerken van een onderneming (branche, grootte, scheiding van leiding en eigendom) invloed hebben op het wel of niet scheiden van de werkzaamheden van een accountant.
5.3.2.1 Branche. De ondernemers in de verschillende branches geven niet totaal verschillende antwoorden. De branche heeft geen invloed op het wel of niet scheiden van de werkzaamheden van een accountant in het MKB.
aan dat bij ondernemingen met een omzet van meer dan € 10 miljoen de werkzaamheden wel meer moeten worden gescheiden.
5.3.2.3 Scheiding van leiding en eigendom. Bij één van de tien ondernemingen is er sprake van scheiding van leiding en eigendom, bij de rest niet. Er is niet naar voren gekomen dat de accountant geen advieswerkzaamheden zou mogen verrichten bij de onderneming waar sprake is van scheiding van leiding en eigendom.
5.3.3 Verklaring. Negen ondernemingen hebben een samenstellingsverklaring, één onderneming heeft een beoordelingsverklaring. De soort verklaring heeft geen invloed gehad op het wel of niet scheiden van de jaarrekening.
5.3.4 Soorten advies. Het soort advies heeft weinig invloed op het wel of niet scheiden van de werkzaamheden. Eén ondernemer geeft aan dat hij bij een overnametraject niet de huisaccountant om advies zou vragen, maar een externe accountant. Verder vind één ondernemer dat wanneer er werkelijk over adviezen wordt gesproken, dat er dan een andere adviseur wordt ingeschakeld. De adviseur kan wel binnen dezelfde accountantsorganisatie ingeschakeld worden. Het wel of niet geven van een advies hangt verder meer af van de deskundigheid dat de accountant heeft met betrekking tot het advies.
5.3.5 Accountant. Wanneer een accountant beide werkzaamheden uitvoert, moet een accountant aan verschillende punten voldoen volgens de ondernemers (tabel 11).
TABEL 11
Belangrijke punten waar een accountant aan moet voldoen volgens de ondernemers
Punten Toelichting Gedrags- en bero epsregels, vert rouwen, norm en en waarden
Wie betaalt jouw rekening, dat is de klant. Maar je mag toch geen dingen doen die volgens de wet niet mogen. Anders heeft de ondernemer zelf een probleem.
Accountants kun je ook vertrouwen. De meeste conflicten binnen organisaties gaan over geld, en je kunt er met een accountant over praten, omdat hij te vertrouwen is en je weet dat het dan niet op straat komt te liggen. Die rol is een natuurlijke rol, en daarom wordt ie vaak als vertrouwenspersoon ingeschakeld.
De accountant heeft zijn wetgeving en die wetgeving is behoorlijk aangescherpt. Het wordt alleen maar strakker. De toegevoegde waarde die de accountant kan leveren, dat hij een goed vertrouwenspersoon is, dat hij goede relaties heeft en het advies dat hij geeft, dat is zijn onderscheidend vermogen. Die rol, die ruimte heeft hij om ten opzichte van een andere accountant eruit te springen. Dat hij de mogelijkheid heeft om zich te onderscheiden van de andere accountants.
De accountant komt bij veel bedrijven en ziet veel. Hij heeft zijn geheimhoudingsplicht en ziet hoe ondernemingen draaien. Dus de accountant heeft een stuk ervaring en kan dat ter beschikking stellen
Het punt is namelijk dat het altijd uitkomt en dat weten accountants ook, je bent je carrière kwijt. Je kan dan niet meer in het vak actief zijn.
Onafhankeli
jk
De accountant is helemaal niet onafhankelijk. Hij stelt de jaarrekening op, maar wat staat er in de jaarrekening? Dat de gegevens uit het bedrijf komen, dat er geen controle is verricht en dat er geen zekerheid aan de jaarrekening kan worden ontleend. Als hij betaald wordt door een bedrijf dan kan hij niet onafhankelijk zijn. Die betaalt, die bepaalt. Die onafhankelijkheid hoeft er ook niet te zijn, die onafhankelijkheid wordt wel steekproefsgewijs gecontroleerd door de fiscus.
Een accountant is echt afhankelijk als hij als adviseur optreedt, dan moet hij echt mijn belangen behartigen. Wanneer hij de cijfers opstelt voor de bank, dan moet hij de cijfers opstellen zoals ze zijn. Die twee kunnen bij een goede accountant wel samengaan. Een accountant is zich, denk ik, wel bewust van die rol. Ik zie daar geen risico in, alleen maar voordeel. Onafhankelijkheid en toegevoegde waarde kunnen wel samen gaan.
Een accountant moet onafhankelijk zijn, maar hij zit in een spagaat.
Integ
ritei
t
De accountant van de toekomst, er moet wederzijds vertrouwen zijn. Hij zou vertrouwen van de klant moeten hebben. De accountant neemt toch geen verantwoording voor wat de klant zegt. Hij is dan wel integer, maar onder zijn verklaring staat dat hij de gegevens verzameld heeft en dat de klant die verstrekt heeft. De waarde daarvan wordt daarmee finaal onderuit gehaald, hij vertelt alleen maar wat de klant hem verstrekt heeft. Wat is daar dan de integriteit van?
Kleine
kantoren
Ik denk dat het ook wel zo is dat kleinere accountantskantoren meer rommelen dan grotere kantoren. Daarom zitten wij ook bij een groter kantoor, die alle disciplines in huis heeft. Wanneer het moeilijker wordt bij ons bedrijf, dan kan het accountantskantoor je bij staan.
Risico’s bij een kleiner accountantskantoor zijn meer aanwezig dan bij een groter accountantskantoor, omdat de kleinere accountantskantoren het vaak even iets beter willen doen voor de klant, wat niet mag. Die geven ook sneller advies wat niet mag. Bij grotere accountantskantoren zie ik deze risico’s niet. Daar blijven ze binnen het kader van de wet.
Kwalitei
t-smerken.
Als ik een KPMG-, of een E&Y- of een Deloitte-rapport krijg dan wordt dat eerder geaccepteerd bij de Belastingdienst dan wanneer ik een rapport van een kleiner kantoor krijg.
5.3.6 Conclusie factoren. De kenmerken van een onderneming, het soort advies en de accountant hebben bijna geen invloed op het wel of niet scheiden van de werkzaamheden van een accountant in het MKB. Eén ondernemer gaf aan dat de werkzaamheden van de accountant wel moeten worden gescheiden bij ondernemingen met meer dan € 10 miljoen omzet. Verder gaf één medewerker aan dat bij ‘echte’ adviezen een deskundige, binnen de accountantsorganisatie, ingeschakeld moet worden.
5.4 Maatregelen
5.4.1 Inleiding. In deze laatste paragraaf worden de resultaten weergegeven van deelvraag 1D.
5.4.2 Maatregelen. De ondernemers geven aan dat er een aantal maatregelen zijn om de risico’s te reduceren (zie tabel 12).
TABEL 12
Ondernemers en maatregelen Maatregelen
Onder
nemers
Ik denk dat de uitvoerende werkzaamheden regelmatig gerouleerd moeten worden. Ik denk dat de accountant die de jaarrekening bespreekt niet gerouleerd hoeft te worden, maar hij mag het niet zelf hebben samengesteld. Eigenlijk, als je er over nadenkt, moet je de accountant (zowel diegene die de jaarrekening opstelt en degene die de jaarrekening bespreekt) rouleren, maar als ondernemer wil ik dat liever niet. Dus dat de partner en de tweede man omstebeurten wisselen, dat is wel goed. Maar een ondernemer moet wel een basisman hebben, ook voor nieuwe inzichten. Wanneer er scheiding van leiding en eigendom is, wordt er binnen de Algemene Vergadering van Aandeelhouders besproken of aan deze accountant de opdracht weer opnieuw wordt verstrekt.
Wanneer ik bijvoorbeeld iets zou doen, wat niet door de beugel kan en ik kom bij Deloitte om te vragen hoe ik dat het beste kan oplossen, dan weet ik het antwoord van Deloitte al. Ze geven de opdracht terug en willen er niets mee te maken hebben.
Ik zou het wel goed vinden als de bank mede met de ondernemer een accountant uitkiest. Niet alleen de bank.
Wanneer er accountants zijn die verkeerde dingen doen, moet de beroepsgroep hier goed op toezien. Dan moeten ze die mensen sterk aanpakken en flinke straffen gaan uitdelen, uit het beroep ontslaan, zodat andere accountants daar geen voorbeeld meer aan durven te nemen. Het moet zelfregulerend zijn. Daar ben ik voor.
Wij zijn strafbaar, wij leveren de verkeerde gegevens aan. Wij hebben geen boekencontrole of je kunt je boekencontrole zo inrichten dat het niet gevonden wordt, maar dan vind ik dat de accountant nog steeds vrij uit gaat. Wij zijn strafbaar, de accountant heeft er geen belang bij dat er iets gedaan wordt dat niet daar de beugel kan. Het bedrijf is zelf verantwoordelijk. Als er iets fout gaat, dan komt het bij de directie vandaan.
Iedereen (de bank en de fiscus) heeft zijn eigen taak, zijn eigen verantwoordelijkheid. De bank schakelt in ieder geval wel zijn eigen accountants in, wanneer er problemen zijn. Iedereen moet maar kijken dat hij zijn eigen gegevens krijgt. De rol van de accountant is op dit moment een hele aparte. Het is een onafhankelijke afhankelijke medewerker van het bedrijf. Als de accountant een handtekening zet naast die van de ondernemer is hij waarschijnlijk veel meer betrokken bij de onderneming en als hij ergens niet mee eens is, zet hij er ook geen handtekening onder. De accountant zou dan een handtekening zetten dat de onderneming goed is bestuurd en dat de gegevens kloppen. De accountant van de toekomst is ook veel meer de partner en adviseur, die gezamenlijk met de ondernemer aantoont dat ze het netjes gedaan hebben. Je moet die onafhankelijkheid vergeten, je moet staan voor wat je constateert. De ondernemer en de accountant ‘moeten’ beide staan voor wat men constateert in de onderneming.
Door de vergaande automatisering is de rol van de accountant steeds geringer geworden, want de overheid heeft inzage in alles.
5.5 Conclusie Ondernemers
5.5.1 Inleiding. In voorgaande paragraven zijn de deelconclusies van de deelvragen 1A t/m 1D weergegeven. Aan de hand van deze deelconclusie wordt hoofd deelvraag 1 beantwoord. 1. Waarom moeten de werkzaamheden van een accountant in het MKB, de uitvoering van de samenstellings- of beoordelingsopdracht van een onderneming én de advisering aan deze onderneming, wel of niet gescheiden worden volgens de ondernemers?
5.5.2 Conclusie deelvraag. De conclusies van de deelvragen 1A t/m 1D zijn in figuur 2 weergegeven.
FIGUUR 2 Conclusie ondernemers
Figuur 2: De conclusies van de vier deelvragen van de geïnterviewde groep; ondernemers.
1D: Waardoor kunnen risico’s gereduceerd worden?
- De eerste en de tweede accountant om beurten wisselen. - Ondernemer kiest samen met de bank accountant uit. - Opdracht teruggeven, wanneer ondernemer ‘iets’ doet wat niet door de beugel kan. - Beroepsgroep accountants moet goed op de combinatie van werkzaamheden toezien en eventueel accountants flink aanpakken, zelfregulerend.
- De ondernemer blijft zelf verantwoordelijk.
- Door vergaande automatisering, rol accountant geringer, overheid heeft inzage in alles.
Wel / niet scheiden van de werkzaamheden?
1C: Hangt het af van onderneming/ advies/ accountant:
- Scheiding van leiding en eigendom, AVA accountant laten benoemen. - Wel scheiden: onderneming omzet > € 10 mln. - Bij ‘echte’ adviezen, deskundige binnen accountantsorganisatie inschakelen. 1A: Zien de ondernemers het risico van belangenbehartiging, eigen belang,
zelftoetsing, bekendheid en intimidatie? - De ondernemers zien de risico’s wel in het MKB. - Ondernemers denken dat de accountant al wetend is.
1B: Welke tegenargumenten van de risico’s zien de ondernemers?
- Het scheiden van de werkzaamheden brengt hoge kosten met zich mee. - Het verhaal moet 2 keer verteld worden.
- De adviezen zijn niet erg uitvoerig.
- Ondernemers hebben liever een accountant in huisartsfunctie. - Wanneer accountant specialisme heeft, kan hij adviseren.
6
DE BANKEN
6.1 Inleiding
Het antwoord op hoofd deelvraag 2 wordt in dit hoofdstuk gegeven:
2. Waarom moeten de werkzaamheden van een accountant in het MKB, de uitvoering van de samenstellings- of beoordelingsopdracht van een onderneming én de advisering aan deze onderneming, wel of niet gescheiden worden volgens de medewerkers van de banken?
Op deelvraag 2A en 2B wordt ingegaan in paragraaf 2, de risico’s, die samenhangen met de werkzaamheden die een accountant in het MKB verricht en de onafhankelijkheid van de accountant, en de tegen argumenten van deze risico’s volgens de medewerkers van de banken. In de daaropvolgende paragraaf worden de resultaten van deelvraag 2C gegeven, deze paragraaf gaat in of een aantal kenmerken van een onderneming, de adviezen en de accountants/ accountantskantoren invloed hebben op het wel of niet scheiden van de werkzaamheden volgens de medewerkers van de banken. De maatregelen, die de risico’s kunnen reduceren worden in paragraaf 4 gepresenteerd. Aan het eind van dit hoofdstuk worden de conclusies van de deelvragen in schemavorm weergegeven en wordt de conclusie van hoofd deelvraag 2 gegeven.
6.2 Risico’s
6.2.1 Inleiding. In deze paragraaf worden de resultaten gepresenteerd van de deelvragen 2A en 2B.
2A. Zien de medewerkers van de banken de risico’s van; belangenbehartiging, eigen belang, zelftoetsing, bekendheid en intimidatie, wanneer een accountant een samenstellings- of een beoordelingsopdracht voor een onderneming uitvoert én aan deze onderneming adviseert?
6.2.2 Belangenbehartiging. De citaten van het risico van belangenbehartiging zijn in tabel 13 uiteengezet.
TABEL 13
“Zien de medewerkers van de banken het risico van belangenbehartiging?”
Risico Ja, want… Maar…
Belangenbehartiging
Accountants komen ook wel eens met onreële eisen; wanneer er voor een onderneming een financieringsaanvraag wordt gedaan.
Bijvoorbeeld bij een faillissement van een
onderneming kan een accountant heel sterk kiezen voor de kant van de ondernemer en dan ten nadele van de belangen van andere belanghebbenden: crediteuren en banken.
Voor een groot deel denk ik wel dat het allemaal goed zit in het MKB. Je hebt er altijd wel een paar, die de ene bank meer gunnen dan de andere bank. Maar het gaat erom dat de klant er beter van wordt. Een accountant zal altijd opkomen voor de belangen van de klant, dat vind ik ook prima en dat begrijp ik wel.
De ondernemer kan zelf de accountant kiezen. Als de stakeholders het niet meer zien zitten met die accountant, dan krijgt de ondernemer druk van de stakeholders en krijgt hij dingen niet meer gedaan en dan lost het probleem zichzelf al weer op doordat hij een andere accountant moet zoeken.
Een accountant zou zo onafhankelijk kunnen zijn dat hij de adviezen die hij moet geven gewoon niet geeft en dat kan de ondernemer schaden. Dat de accountant niet betrokken is bij het wel en wee van het bedrijf en dat hij alleen maar met de cijfers bezig is.
Het scheiden zou een oplossing zijn, maar in mijn beleving is dat een stukje inefficiency waarvan de rekening wordt betaald door de ondernemer.
Ondanks dat er risico’s inzitten, wegen deze risico’s niet op tegen de nadelen.
Het risico van belangenbehartiging is wel aanwezig volgens de medewerkers van de banken. De medewerkers geven echter ook aan dat de accountant betrokken moet zijn bij de ondernemer, anders zou het zelfs de onderneming kunnen schaden. Verder brengt een scheiding van de werkzaamheden hoge kosten voor de onderneming met zich mee. De medewerkers van de banken geven aan dat de risico’s niet opwegen tegen de nadelen.
6.2.3 Eigen belang. Het risico van eigen belang is uiteengezet in tabel 14. TABEL 14
“Zien de medewerkers van de banken het risico van eigen belang?”
Risico Ja, want… Maar…
Eigen belang
Het risico zit er altijd in en het heeft te maken met ondernemersschap van de accountant. Bij de ene accountant is het meer aanwezig dan bij een andere accountant.
Je ziet wel eens dat een accountant zijn mond houdt in verband met het behouden van de klant. Sommige accountants zeggen niets om geen klant te verliezen. Ook in het MKB. Accountants hebben ook belangen.
Dit risico is de laatste jaren fors afgenomen.
Ik zie de risico’s wel, maar ik denk dat ze de moeite waard zijn om te nemen.
6.2.4 Zelftoetsing. In tabel 15 is het risico van zelftoetsing uiteengezet volgens de medewerkers van de banken.
TABEL 15
“Zien de medewerkers van de banken het risico van zelftoetsing?”
Risico Ja, want… Maar…
Zelfto
etsing Je hebt altijd met menselijke factoren te maken.
Ondernemer kan advies van accountant klakkeloos overnemen, de accountant kan de ondernemer de ondergang in helpen. Doordat niets uit de cijfers blijkt. Er vindt geen onafhankelijke toetsing van de gegevens plaats
Het is soms moeilijk te controleren hoe de accountant zijn onafhankelijke status waarborgt.
Het MKB is niet zo complex, dat er erg grote dingen uitgehaald kunnen worden. Het kan niet een lange tijd worden volgehouden.
Het zou heus wel een keer gebeuren dat een accountant een fout/verkeerd advies van hemzelf verwerkt in de jaarrekening, het verkeerd uitpakt en het niet meteen wordt toegegeven, maar ik denk niet dat het heel vaak voorkomt in het MKB.
Het is gewoon reuze handig dat iemand die de financiële resultaten op een rij zet, die zich daar inleeft, die ook een goed advies kan geven.
In het MKB valt het wel mee dat er verkeerde cijfers door foute adviezen in de jaarrekening zijn verwerkt waar de bank zijn kredieten(risico) op baseert. De fouten zijn niet heel erg groot in het MKB en het kan niet heel schadelijk zijn voor de belanghebbenden van de onderneming.
Er zijn wel risico’s, maar we letten er niet zoveel op. Het is iets waar je rekening mee dient te houden.
Het risico van zelftoetsing is er wel. Het is iets waar je rekening mee dient te houden. Bij dit risico heb je met menselijke factoren te maken geven de medewerkers van de banken aan en het is moeilijk te controleren hoe de accountant zijn onafhankelijke status waarborgt. De medewerkers van de banken denken dat het niet vaak voorkomt in het MKB en wanneer er een verkeerd advies wordt gegeven, kan het niet heel schadelijk zijn voor de belanghebbenden.
6.2.5 Bekendheid. Hoe de medewerkers van de banken aankijken tegen het risico van bekendheid is weergegeven in tabel 16.
TABEL 16
“Zien de medewerkers van de banken het risico van bekendheid?”
Risico Ja, want… Maar…
Bekendheid
Het gaat erom hoe
professioneel men hier mee om kan gaan. Als je hier
professioneel mee omgaat, worden de andere risico’s kleiner. Het ligt eraan hoe je er zelf in staat. het gevaar is dat je er te dicht bijkomt en dan je onafhankelijke en kritische rol vergeet. Als je een ondernemer iets moet adviseren, wat niet leuk voor hem zou zijn, dan moet je dat wel als nog doen. Je moet wel een bepaalde hardheid hier in hebben.
De accountant kent de onderneming van haver tot gort en heeft een lange historie met de ondernemer. Ik vind het alleen maar goed als hij beide werkzaamheden verricht.
Ik denk wel dat MKB-ondernemers behoefte hebben aan mensen die de klankbordfunctie kunnen vervullen en het ook plezierig vinden. De accountant vervult die rol altijd heel erg goed. Dit risico valt wel mee in het MKB, de accountants weten welke rol ze vervullen.
Als er dan weer een derde bij zou komen, moet de ondernemer drie keer het verhaal vertellen.
