Jacob van Maerlant, Philip Utenbroecke, Lodewijk van Velthem, Spieghel historiael. Deel 2. Partie II en III · dbnl

Jacob van Maerlant, Philip Utenbroecke, Lodewijk van Velthem

Editie Matthias de Vries en Eelco Verwijs

bron

Jacob van Maerlant en Philip Utenbroecke, Spieghel historiael. Deel 2. Partie II en III (ed. Matthias de Vries en Eelco Verwijs). E.J. Brill, Leiden 1863

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/maer002mvri02_01/colofon.php

© 2010 dbnl

Jacob van Maerlant's Spiegel Historiael.

Tweede partie.

I boek.

(Fragmenten).

I

.

+Vinc. B.X. c. 44. f.

+‘Toghet mi, here, des biddic u²⁾, Den wech daer ic in mach gaen, Ende daer ic vinde dine knapen saen, Die mi doopsel moghen gheven!’

5 Doch heeft hijt also bedreven Dat hi den heiligen bisscop vant, Dien hi om dopen bat te hant.

Hi dooptene ende hieten met Gregorius, ende leerdem Goods wet.

10 Ten jare omme sendi daer mede Sulc present als hi eerst dede.

Van desen moet ic hier begheven, Want en vant niet meer bescreven.

Van sinte Menuse van Carthago

. XLIII.

+Vinc. B. X. c. 45 ± Te Gallen waert wert oec gesant,⁺

Om Goods wet te doene becant,

1) Het hier volgende fragment is ten jare 1845 door Willems medegedeeld in Belg. Mus. D. IX.

bl. 418-434, onder den titel: Fragment uit een oud berijmd Passionael. Dat het een deel heeft uitgemaakt van het Eerste Boek der verlorene Tweede Partie van den Spiegel Historiael, blijkt duidelijk uit de vergelijking van Vincentius, naar wien het getrouw gevolgd is, terwijl de in het Hs. bijgevoegde cijfers der hoofdstukken juist beantwoorden aan de plaats, die dit gedeelte bij Maerlant moet hebben ingenomen. De buitengewone grootte van het folio-blad, waarop het fragment geschreven is, en dat aan elke zijde vier kolommen van omtrent 80 verzen bevat, maakt het waarschijnlijk dat het tot een volledig handschrift van den Sp. Hist.

zal hebben behoord.

Het cursief gedrukte is in het Hs. weggesneden, en hier bij gissing ingevuld.

2) Dit laatste gedeelte van c. 42 is het slot der geschiedenis van den H. Fronto, die, door den landvoogd Squirius vervolgd, zich met zijne monniken in eene woestijn begeven had. Squirius, later wonderdadig bekeerd, wenscht den bisschop weder te vinden, en bidt God, hem den weg te willen aanwijzen.

3) Vinc. De sancto Memmio Cathelanensi. - Verg. vs. 23, en c. 44. vs. 1 en 36.

2

Van sinte Peter een Menius.

Dese was geboren, ie last aldus, 5 Van Rome van edelre geboort,

Ende hadde ontfaen bisscops woort Van sinte Peter, diene sende dane, Mitten subdyaken Domiciane,...¹⁾ Ende wert begraven aldaer.

10 Dies wert sinte Menius therte al swaer, Ende keert te sinte Peter saen,

Ende dede hem al dit verstaen, Ende Peter andwoerde gherede:

‘Nem dese fringe van minen clede²⁾, 15 Ende ganc daer hi begraven es,

Ende lecse op hem, ende sech na des:

“Jhesus heeti opstaen,

Voort heeti Peter, onse meester, gaen Mit mi doen dat hi di beval.”’

20 Ende dit dede sinte Menius al, Ende verwecte sinen gheselle.

Doe ginghen si voort, als die snelle, Recht te Catheloengen waert, Want hen bevolen was die vaert, 25 Ende in den weghe genasen si vele

Sieken van menigherhande quele, Bi der gracien van onsen Here.

Noch hoort een deel van desen mere.

Van sinen mirakelen. XLIIII.

+Vinc. B. X. c. 46.

+In Catheloengen quamen si daer nare, Daer si begonden te predicken tware;

Maer si waren so verhert die lieden...³⁾ Om dat sine niet horen wouden.

Si wilden beteren hare scouden.

35 Dus wert hi brocht mit eren voort Te Catheloengen waert ter poort.

Ende als hi quam der poorten gehende, Quamen III lasers ende III blende Hem jeghen, die hi ghenas ter stede 40 In den name der Drievoudichede.

Ende als si quamen in die stat, Quam hem een jeghen, dien besat⁴⁾ Die duvel, entien ghenas hi mede.

Dus wert mit groter weerdichede

1) Hier moeten eenige verzen ontbreken, waarin (blijkens Vinc.) verhaald was, dat de subdiaken Domitianus op de reis overleed.

2) Vinc. Accipe fimbriam vestimenti mei.

3) Hier ontbreken in het Hs. 29 verzen. De inhoud was (blijkens Vinc.), dat Memmius door het opwekken van een doode als heilig man erkend, en nu door de burgers met eere ingehaald werd.

4) Hs. diene, en in vs. 43: Dien duvel, entie. Vinc. homo demonium habens.

Daer hi binnen dede menige doghet, Dies sijn ziele nu sere verhoget.

Dit heb ic u nu ghedaen in scijn 50 Van sinte Peter ende van den sijn;

Maer nu wil ic dat ghi hoort Van sinte Pauwels jongers voort.

Van sinte Tecla. XLV.

+Vinc. B. X. c. 47 Eens liet sinte Pauwels die poort.⁺

TAntiochen, ende ghinc voort.

Tot Ycaoen⁵⁾volgeden in sire scaren Ghesellen, die gevenst al waren.

5 Een, hiet Symphorus⁶⁾, heeft dit verstaen, Ende is jeghen sinte Pauwels ghegaen, Ende heeften oetmoedelike gegroet, Dat hi den andren niet en doet.

Die ghene, die gheen goet en jagen, 10 Diere om⁷⁾bolghen, ende vraghen:

Twi dat hise niet en groet?

Hi sprac: hine saghe in hem geen goet.

Dus heefti sinte Pauwels geleet In sijn huus, die al ghereet 15 Onse gelove daer ghinc leren

Die tot hem quamen, minre ende meren;

Wies leren so wel behaget Tecla, eenre edelre maghet,

5) Vinc. Iconium.

6) Vinc. Onesiforus.

7) Lees: Hier om. Vinc. Et cum indignati essent predicti comites, cur et ipsos minime salutasset.

3

Dat si node yet van hem sciet, 20 Ende wilde doen dat hi haer hiet;

Nochtan was dese joncfrouwe

Mit enen Tamyrius gedaen onder trouwe.

Also dat Teclen moeder verstoet, Die te Tamuruse sende metter spoet, 25 Dat Paulus had sine bruut gekeert

Als van hem, ende al ondeert.

Dese Tamyrus hier toe dede Sine macht, entie moeder mede, Dat Tecla dede haren wille¹⁾. 30 Als sine mochte, lude no stille,

Dede men Paulus karkeren sware, Ende Tecla hem volgede nare.

Daerna dat mense bede brochte Vor den juge daer onsochte.

35 Gheslagen was die heilige man Ende uter poort ghesteken dan, Ende Tecla was gewijst ten viere.

Daer spranc si willende in, maer sciere Quam een regen, die tfier uut dede;

40 Een eertbeve quam so groot mede, Die den menighen dleven nam, Also dat Tecla danen quam, Ende quam daer was in stilre ware²⁾ Paulus, ende si wilde haer daer nare 45 Doen berecken na enen man³⁾,

Ende also hem volghen an;

Maer Paulus heeft verboden hare.

TAntiochen ghinghen si daer nare.

Daer wert geware Tecloens scoenhede 50 Een die meeste van der stede,

Een die men Alexander hiet.

Grote miede die Paulus behiet Om Teclen, dat niet en dooch, So dat hi doe an haer vlooch, 55 Alse te helsene mit crachte;

Maer si stacken van hare mit machte, Ende seide: si ware wel gheboren Van Yconen; dade hi haer toren, Het soude hem te quade vergaen.

60 Doe brochte hise voor den juge saen, Ende seide dat haer gelove waer quaet, Ende dat te hare pinen bestaet

Versleten te sine van quaden dieren;

Soe en wasser anders geen jugieren.

65 Doe gafmense te hebben in hoede

Eenre vrouwen, edel ende groot van goede, Dies dochter niewinghe was doot:

Trifene hiet dese vrouwe groot.

1) Men vatte haren hier niet als fem. sing. op, maar als masc. plur., thans hunnen. Vinc. Cum ergo Thamirus uxorem, Theodia filiam, ancille dominam perdere se viderent, et eam cum luctu magno vocantes nihil proficerent, Paulus interim raptus est ad carcerem.

2) Vinc. ad Paulum adhuc pro ipsa orantem.

3) Vinc. ad habitum viri tondere se voluit.

+Vinc. B. X. c. 48. ± Nu werden die diere al ghereet,

Daer sinte Tecla jeghen street Bider helpe van onsen Here, Datter haer af en quam gene dere.

5 Dies wert gram Alexander, Dier meer toe dede dan een ander, Ende dede III grote wilde stiere Te samen coppelen, die mit viere Behanghen waren al omtrant, 10 Daer men Teclen vaste an bant,

Om datse die stiere so souden Te sticken slepen achter mouden;

Maer tfier verbernde Teclen banden, Entie stiere liepen wech te handen.

15 Trifenen, als ghi mi hoort nomen, Was hare dochter te voren comen⁴⁾, Die haer seit: ‘Nu hout in hoede Tere dochtere Teclen die goede, Ende dat si voor mi bidde, bit hare!’

20 Hier om wert Tecla also clare Mit Trifenen voorwart mere, Dat, als si sach dat grote sere, Dat men Teclen doen soude, Viel si recht als doot ter moude.

25 Ende Alexander, die dit sach an, Sprac: ‘Juge, laet quite Teclen dan, Dat Trifene niet en stervet,

4) Vinc. filia eius defuncta in somnis ei apparens.

4

Dat die keyser niet en verdervet Dese stat, als hi verstaet al bloot 30 Dat Trifena sijn nicht is doot.’

Aldus wert verloest Tecla.

Ende Trifena haer quam daer na, Dat si bi sinte Teclen leren

Volmaect was int gelove ons Heren.

35 Achte daghe bleef si daer.

Doe socht si ende vant daer naer Sinte Pauwels, bi wies rade So volmaect was in heiligher dade.

Bi sinen orlove ghinc si sint 40 Te Yconien binnen, ende vint

Tamyrus haren brudegom doot.

Die moeder levede; in pinen groot Dede si ter moeder, lange stonde, Te leren, maer sine conde¹⁾. 45 Doe voer si te Celeucien int lant,

Daer si Goods wet dede becant.

Si starf daer ende voer te rusten, Daer ons sere na mach lusten.

Van anderen sinte Pouwels jonghers. XLVII.

+Vinc. B. X. c. 49. ±

+Ander jonghers hadde menich een Sinte Pauwels, daer ic engheen Ghewach of en doe, van dien Die wi in die martirlogie sien²⁾. 5 In Hoymaent op die vierde calende

Dede sinte Tropijn sinen ende Te Aerlaten³⁾, die daer in tlant Deerste bisscop was gesant Van sinte Pauwels, diere in dede 10 Menighe grote nuttelichede.

In Hoymaent op die eerste none Dede Tytus sinen ende scone Te Creten, daer hi bisscop sat, Want hem sinte Pouwels geboot dat.

15 In Maerte op die kalende XIIIde Sinte Onisius⁴⁾verdiende

Te doene ene salighe doot:

Dese was van predikens noot Tot Ephesum bisscop gelaten;

20 Sint so ghinc hi sire straten Van dane, ende quam te Rome, Daer hi gesteent was, als ict gome;

1) Vinc. matrem viventem inveniens, ei quidem diutius predicavit; sed cum converti non posset, Tecla in Seleuciam abiens, cet.

2) Vinc. quorum gesta ad plenum scripta non repperi, sed ex martyrilogio breviter sumpta hic inserui.

3) Vinc. apud Arelatum, d.i. te Arles.

4) Vinc. sancti Onesimi.

25 Die heilige maghet Potenciane, Na menigen anx, na menigen bane⁵⁾, Na dat si gebrocht was⁶⁾weerde Menighen mertelare ter eerde, Na dat si hadde ghegeven al

30 Haer goet den armen, groet ende smal, Deed si enen swaren ende,

In Junius op die XIIIde calende.

Opten selven dach so dede Haer vader sinen ende mede, 35 Sinte Prudent⁷⁾, die ye sint voort

Dat hi hadde kerstene wet gehoort Sonder smette hevet gelevet, Daer hi nu den loen of hevet.

Ter vijfter kalende van Julius 40 Vinden wi van Cresente⁸⁾aldus, Die van sinte Pauwels ontfinc Over Gelatien⁹⁾des bisscops dinc, Ende ghinc in Gallen, daer hi leerde Vele volcs ende bekeerde,

45 Daer hi na rechte had bisscops stede, Daer hi salighen ende dede.

In Oestmaent der XIIIIder kalende Wi van sinte Epastes¹⁰⁾venden, Die van sinte Pauwels was gesat 50 Tot Thoulousen in sbisscops stat,

5) Vinc. post innumeros agones.

6) Lees: hadde. Vinc. post multorum martyrum venerabiliter exhibitas sepulturas.

7) Vinc. beati Pudentis.

8) Vinc. beati Crescentis.

9) Vinc. apud Galiciam.

10) Vinc. sancti Ephafire.

5

Ende hi wert een mertelare Voor Gode onsen Here mare.

Sinte Pauwels van Nerboene Wert geset in sbisscops doene 55 Van sinte Pauwels ons Heren,

Daer hi te Spaengen waert ghinc leren Ende Nerboene, daer hi in dede Menigherhande nuttelichede, Die daer dede des levens lide, 60 In December op die eerste yde¹⁾.

Dit hebwi van den princen groot, Peter ende Pauwels, die die doot Leden bi Nero te Rome,

Ende van haren discipelen some, 65 Hoe dat si enden haer leven,

Als wijt verstaen, bescreven.

Nu keerwi te Nero weder,

Die tgheloove wilde werpen neder.

Van sinte Vitale ende Valerien passie. XLVIII.

+Vinc. B. X. c. 50

+Nu wert in Ytale ghesant Van Nero den tyrant

Paulijn, om baeliu te sine Van den lande, entie kerstine

5 Te dodene, daer hire of heeft gehoort.

Te Ravene quam hi in die poort.

Een ridder was mittesen Pauline, Vitalis, die al stillekine

Kerstijn was. Nu quamt so voort, 10 Dat Paulijn vant daer in die poort

Enen kerstijn phisisien,

Dien hi te hant ter pinen dede tien, Die ter doot een deel wert in vare;

Ende Vitales werts gheware, 15 Ende riep aen hem, die Ursijn hiet:

‘Broeder Ursijn, wats di ghesciet?

Du, die andere ganst in noden, Wiltu di selven ewelike doden?

En verlies niet dine crone, 20 Daerti²⁾toe comen is nu scone!’

Alse Ursijn dit heeft verstaen, Heefti blidelike ontfaen³⁾.

1) Vs. 53-60. Vinc. Item pridie Idus Decembris apud Narbonam natale sancti Pauli confessoris, quem beatus Paulus apostolus ordinatum eidem urbi destinavit episcopum. Qui cum eodem apostolo ad Hispanias predicandi gratia pergens, ibidem relictus est, ubi predicationis officio non segniter impleto clarus miraculis coronatus quievit.

2) D.i. Daer het di. Vinc. non perdas coronam tibi a Domino preparatam.

3) Voor Heefti misschien Heeftijt te lezen, zoo er niet na vs. 22 een paar verzen ontbreken, waarvan de zin geweest is: zijn martelaarschap. Vinc. penitens pavoris sui martyrium libenter accepit.

25 Te Paulijns sijns heren zale.

Paulijn wert gram ende deden halen.

Als hi hoorde dese mare, Dedine tormenten sware.

Doe hiet hi sinen knapen dit, 30 Dat si maken enen pit

Totten watere⁵⁾, ende si dan Daer in setten den heilighen man;

‘Ende wil hi dan niet anebeden Onse goden aldaer ter steden, 35 So vult den put mitter eerde,

Ende laten daer in: gaet uwer veerde!’

Ende si hebben also ghedaen.

Al te hant so wert bestaen Apollonius⁶⁾van den viant 40 (Dat was die den raet vant Hoe dat men Vitale ontlive):

LIII⁷⁾daghe riep die keytive:

‘Vitalis, du verbrant mi al!’

Ende na dit ongheval

45 Heeft hem verdronken die keytijf.

Valeria, Vitalis wijf,

4) Hs. groeuen, waaruit Willems groenen las. Vinc. Sanctus autem Vitalis eum fecit honorifice sepeliri.

5) Vinc. facite foveam in terra, donec perveniatis ad aquam.

6) Vinc. sacerdos Apollinis, qui hoc consilium dederat.

7) Lees: VII. Vinc. per VII dies.

6

Wilde wech voeren haren man...¹⁾ Een groot hoop onlovigher man, Die hare teten boden

50 Van der offerande van haren goden, Dat si maecte herde onmare²⁾, Want si seide dat si kerstijn ware.

Daer sloegense die quade liede, Dat se cume hare misniede 55 Levende brochten te Melane.

Den derden daghe, na minen verstane, Voer si mit ziele tonsen Here,

Daer si sal sijn emmermere.

Van haren kinderen Gervase ende Prothase. XLIX.

+Vinc. B. X. c. 51.

+Doe dese heilighen dus lieten tleven, Hebben si wech ghegeven

Haer goet den armen, vele waes³⁾: Dit waren Gervaes ende Prothaes, 5 Ende helden hare in Nasarius woene.

Nasarius was eens Joden sone:

Sijn moeder kerstijn was vercoren, Ende was van Rome gheboren.

Als hi was van XII jaren, 10 Wonderdem herde sere twaren,

Dat sijn vader die Joetsche wet Helt, ende sijn moeder kerstine met.

Maer bi Gode, diene maecte vroeder, So helt hijs hem al an die moeder.

15 Die vader, diene minde sere, Troestene ter Joetscher lere, Ende daer na verstont hi saen Dat hi kerstendom wilde ontfaen, Dies hi sere was tebarenteert;

20 Ende some heefti gheviseert, Hoe dat men die kerstine tormint⁴⁾ Maer dat kint en achtes twint, Ende liep saen totten heilighen man Paeus Lines, daer het vort an 25 Dat kerstenheit heeft ontfaen;

Ende prediken heefti bestaen, So dat hem van sinen magen Wert ghebeden, die sijns ontsagen Dat menne daer omme ontliven soude, 30 Dat hi van dane varen woude.

1) Hier moeten eenige verzen ontbreken. Vinc. Valeria autem, uxor sancti Vitalis, cum vellet corpus eius auferre, a Christianis ab episcopo Vitali in somnis prohibita est. Que cum rediret ad Mediolanum, incurrit homines idolis immolantes.

2) Vinc. respondit: Christiana sum, non licet mihi de sacrificiis vestris manducare.

3) Vinc. Post mortem itaque parentum suorum Gervasius et Prothasius omnia sua pauperibus erogantes, cet.

4) Vinc. pretendens ei, que Christianis ingerebantur genera tormentorum.

VII somers wel geladen,

Daer hi den armen mede stont in staden, 35 Daer hise achter lande vant.

Als hi ghevaren quam dus omtrant X jaer⁵⁾, doe quam hi te Milane;

Daer vinc hi dat predicken ane, Ende vragede om die kerstine.

40 Van den bailiu Analine

Wert⁶⁾hi ghevaen, ic leest aldus, Gervasius ende Prothasius.

Om dat se groot van mare sijn⁷⁾, Wilse niet doden Anelijn;

45 Maer mit lange houden gevaen Waende hem haer wet doen ontgaen.

Dese ende dander ghevangen dus Heeft gevoet Nazarius,

Also dat mens wert gheware.

50 Doe wert hi geblouwen sware, Ende gesteken uter poort, Als hi ghinc weder ende voort, Is hem comen sijn moeder an, Onlanghe doot, ende hiet hem dan 55 Dat hi hem make ter vaert,

Om predicken te Gallen waert,

5) Vinc. decimo anno digressionis sue.

6) Lees: Vant. Vinc. invenit Gervasium et Prothasium sub Anelino prefecto custodie mancipatos.

7) Vinc. utpote generosos.

7

So dat hi tere steden coemt,

Die men Ginellus¹⁾in Latine noemt:

Vele volcs so doopti dare.

60 Ene edel vrouwe van goeder mare Heeft hem Celsus, haer kint, bevolen Te dopene, ende na sijnre scolen Te leren, also als hi dede;

Want het hem bleef volgen mede.

65 Alse Danabas horede die mare das, Die reweert van Gallen was²⁾, Heefti Nasariuse gevaen

Mit Celsus, ende in den kerker gedaen, Alse smorghens nemen tleven³⁾; 70 Maer sijn wijf deets hem begheven,

So dat hise ganghen liet;

Maer te predicken hi hem verbiet.

Van sinte Nasarius ende van Celsus. L.

+Vinc. B. X. c. 52.

+Eene stont hier na, en cans genomen Hoe lange, sijn si te Romen⁴⁾comen, Daer Nasarius brochte voort

Eerstwerf ons Heren woort, 5 Ende heeft daer vele volcs bekeert,

Ende ene kerke ghefondeert, Ende wiede. Maer enen vicaris...⁵⁾ Dat men verdrinke in die zee.

Den sciplieden hiet hi mee, Of hi van verdrinken ontga, 40 Dat sine verbernen. Saen daer na

Wert hi ende Celsus dat kint In die zee overboort gesint.

Ende dat weder wert so fel, Dat die sciplieden waenden wel

45 Verdrincken; ende dat si hadden gedaen, Began hem berouwen saen.

Daert hem te vresen stont aldus, Saghen si Nasarius ende Celsus

Blidelike opt water te hem waert comen, 50 Ende si dan hare afgode verdomen.

Die heiligen in die scepe quamen, Ende voeren te lande blide te samen.

1) Vinc. ad urbem Gallie que dicitur Gimellis.

2) Vinc. Quod audiens Danabus, preses Galliarum.

3) Vinc. ut eos in crastino tormentaret.

4) Lees: te Triere. Vinc. ad urbem Treveris.

5) Weder ontbreken hier in het Hs. 29 verzen. Voor wiede zal òf wiedese òf ghewijt moeten gelezen worden. Vinc. ecclesiam ibi fundavit et consecravit. Sed Cornelius vicarius, hoc non ferens, cet. Hij geeft er Nero kennis van. Deze laat Nasarius gevangen nemen, en geeft last hem in zee te verinken.

+Vinc. B. X. c. 53. ± Rechte voort ghingen bedieden

Goods woort die heilige lieden, So dat si te Melane quamen:

Servase [ende] Prothase si vernamen, 5 Ende bleven te samen ene stont.

Alse dat Aniline wert cont⁶⁾, Heefti Nero onboden aldus.

Sint dat te Rome quam Nasarius⁷⁾ Ende vant sinen vader kerstijn wesen, 10 Die hem seide hoet quam te desen

Bi sinte Peter, diet hem riet In visioene. Menich verdriet Nasarius te Rome doghede Om Goods woorde die hi togede;

15 Ende na menigerhande pine Wert hi gesent tot Aneline, Diene mit Celsus dede onthoefden.

Si die kerstenlike gheloofden, Hebben in enen boemgaert geleit 20 Dien lichame. Nachts wert geseit

Van den mertelaren dit bediet Enen die Ceracius⁸⁾hiet, Dat hise in sinen huse groeve.

Hi dede dat, ende tsinen behoeve 25 Wert sijn dochter saen ghenesen,

6) Blijkens Vinc. moeten hier een paar verzen ontbreken, vermeldende dat Anelijn Nasarius verbande (en Nero daar kennis van gaf).

7) Vinc. Nazarius vero Romam venit.

8) Vinc. cuidam, nomine Ceracon.

8

Die langhe jechtich hadde gewesen.

Hier na langhe dede openbare Onse Here dese II mertelaren Bi Ambrosise den heiligen man...¹⁾

(LII).

+Vinc. B. X. c. 54. ±

+Nero heeft uwer vergeten nu.

Doopt ons lieden, bidden wi u, Ende daer ghi wilt so gaet daer naer.’

Si doopten die II aldaer, 5 Ende XLIIII mede tier scaren,

Die daer oec ghevanghen waren.

Hier na dede men te verstane Pauline, meester over die gevane, Dat Proces ende Marteniaen 10 Kerstenheit hadden ontfaen.

Hi heetse vaen ende carceren;

Des morghens dedise voor hem keren, Ende heeft hem neernstelike geboden Dat si weder keren ten goden.

15 Als si sijn heten maecten onmare²⁾, Dedise tormenteren sware, Ende, na menigherande torment, Wert Paulijn mit enen oghe blent.

Doe waren si mede in den kerker gedaen.

20 Ten andren daghe wert bestaen Paulijn mitten viant,

Ende sterf also te hant.

Sijn sone Pompinius³⁾

Dede den baliu te wetene aldus, 25 Diet voor den keyser dede te verstane,

Van Processe ende Martiniane.

Tonthoefdene gebootse Nero, Ende dat wert gedaen also.

Van sinte Tymotheus ende Apollinaris. LIII.

1) Weder ontbreken hier in het Hs. 29 verzen, zijnde het slot van c. 51 en het begin van c. 52.

In het eerste werd het vervoeren van Nasarius' lijk naar de kerk der Apostelen, en daarna de marteldood van Gervasius en Prothasius verhaald. Het volgende cap. is bij Vinc. getiteld:

Passio sanctorum Processi et Martiniani. Deze beiden waren de bewakers van Petrus en Paulus in hunne gevangenis. Getroffen door de wonderteekenen der beide Apostelen, zeiden zij tot hen: ‘Viri, nostis quod Nero imperator vos tradidit oblivioni,’ cet.

2) Vinc. cum monitis eius penitus obviarent.

3) Vinc. Popinus.

Tymotheus, om dat hi woude Dat hi die gode aenbeden soude.

5 Ende alse Tymotheus dat Ontseide, was hem menich gat Gheslegen in den live sijn, Daer men in warp calc ende asijn.

Hi lovede Gode in dier gebare⁵⁾ 10 Als of hi sachte gesalvet ware.

Een, die Apollinare hiet,

Twee enghelen bi hem staen siet, Die seiden: ‘Tymothei, wi sijn Ghesent te di, om di doen in scijn 15 Wat men in den hemel doet.

Hef op dijn hoeft.’ Hi deet ter spoet, Ende sach Jhesus ter rechter side...

4) Vinc. Lampadius.

5) Hs. gelare. Verg. Proeve van Mnl. Taalzuiv. bl. 60. Vinc. quasi nil patiens ungeretur.

9

II

I.

+Recto a.

Vinc. B. X. c. 74. ±

+Doe ic begonste vanden heligen man Sinte Andriese²⁾, doe mocht ghi dan Horen wat pinen moeste gedogen Sinte Matheus, dien men sine ogen 5 Utestac, int land van Myrmidia³⁾,

Ende hoese God hem weder gaf daerna.

Hierna Matheus in Ethiopen coomt, Daer die coninc was ghenoomt Valdabar. Ende hi vand in die stat 10 Zaroen ende Arfaxat,

Twee quade valsce toveraren, Daer die liede zwarlike of waren Ghepijnt. Maer Matheus omband So wat hi van hem gebonden vand, 15 Ende maecte hare valscheit openbare.

Hier na so werd sijns geware Een die Candacis was genant⁴⁾

II.

Met tween draken ghevenijnt.

Matheus die deidse al ongepijnt Licgen slapen ten selven stonden Vor sine voete, ende of si conden 5 Hevet hi geheeten den toveraren

Doense upstaen: si en consten te waren, Dies si hem sere mochten scamen.

Dapostel deidse upstaen in Gods namen, Ende ghingen wech, men wiste waer, 10 Sonder enich quaet te doene daer.

+Vinc. B. X. c. 75. ±

+Groot rouwe so was daer naer Om tsconinx zone die doot was daer, Ende men haelde die toveraren, Om datmen waende dat si te waren 15 Den doden souden bringen te live,

Mar si en consten, die keytive.

Candacis quam toter coninginne

1) Dit fragment is ten jare 1846 medegedeeld in de Verslagen en Berigten enz., bl. 65-71, als behoorende tot ‘een dichtwerk, betreffende de geschiedenis der Apostelen.’ Het is ons, bij vergelijking van Vincentius, gebleken tot den Spiegel Historiael te behooren, waarmede het dan ook in de geheele manier van bewerking volkomen overeenstemt. Het moet zijne plaats gevonden hebben in het Eerste Boek der verlorene Tweede Partie, en wel ongeveer in cap.

70. Met den inhoud vergelijke men Der Ystorien Bloeme, vs. 3125-3812.

Het cursief gedrukte is in het Hs. weggesneden, en hier bij gissing ingevuld.

2) Dit was bij Vinc. in cap. 67 behandeld.

3) Lees: Myrmidonia, als bij Vinc. c. 67.

4) Hier zijn eenige verzen weggesneden. Zij verhaalden van Candacis en andere tot het Christendom bekeerde Ethiopiërs, en hoe de beide toovenaars, in vs. 10 genoemd, op Mattheus afkwamen met tween draken enz.

20 Ende dede daer bider Gods cracht

+Recto b.

Den doden te live weder comen.⁺ Als die coninc dit hevet vernomen, Heift hi Matheuse te doene geboden god, Sulke eere alsmen doet den goden.

25 - ‘Neen,’ sprac hi, ‘ic en bem gheen Maer cnecht des Gods Zoons: sijn gebod Es dat ic hier come tote nu,

Omme sine wet te leerne u.

Nu gaet cort ene kerke maken.’

30 Tvolc was gereet te desen zaken.

Binnen XXX dagen waest gedaen.

Matheus gaf der kerken zaen

‘Verrisenesse’ te haerre namen, Om dat die dingen also toequamen 35 Bider verrisenesse vanden kinde.

Sinte Matheus, also ict vinde, Was bisscop XXIII jaer vander kerken, Ende wyeder vele papen ende clerken.

Hi doepte den coninc Egyptus 40 Met sinen wive, ic verstoet dus,

10

Dat si leedden een helich leven¹⁾.

III.

+Vinc. B. X. c. 76. i. ±

+Ware te stervene dan te sine sijn wijf, Want soe belooft hadde suver lijf Met Gode te leedene in zuver leven.

Alse Hyrtacus dit hevet bezeven, 5 So es hi an Matheuse comen

Ende bad hem te sinen vromen, Dat hi Epygenien vaste rade Dat soe sinen wille dade.

Sinte Matheus antworde dus:

10 ‘Nu doe te gader, Hyrtacus, Liede also vele alstu sult moghen.

Daer sultu mi horen toghen

Van goeden huwelike dogheden vele.’

Dit bequam Hyrtacuse wele,

15 Ende dede eens daghes vele volx tsamen, Daer sinte Matheus in Gods namen Van goeden huwelike spreken began, Daer hi vele dogheden leide an.

Mar hi maecte dus sijn ende:

20 ‘Ware enich cnape die hem ghenende

+Verso a.

+Te nemene sijns heren wijf, Met rechte verlore sulc cnape tlijf.

Aldus eist, no min no mee, Met Epygenien: hore, Hyrtacee, 25 Si es suppers Coninx bruut,

Die du hem wilt over luud Nemen: dit es te zware mesdaen!’

Alse Hyrtacus dit hevet verstaen, Ghinc hi al verwoed van dan.

30 Des cleine micte die helige man.

Hi endde te rechte sine dinc, Ende trooste die liede ende ghinc In de kerke ten dienste ons Heren, Daer hi salichlike ende met eeren 35 Verbeidde sine helige doot.

Want in sine verwoetheit groot Sendde daer Hyrtacus enen seriant In die kerke, daer hi vant

Den apostel vorden outaer.

40 Met enen zwarde dorstac hine daer:

Dus staerf hi helich mertelare²⁾.

1) Hier zijn weder eenige verzen weggesneden, in welke een nieuw hoofdstuk aanving (‘De furore regis Hirtaci contra apostolum propter Ephigeniam’). Hyrtacus, de opvolger van Egyptus, wenscht Ephigenia, de dochter van zijnen voorganger, tot vrouw te bekomen. De aan Gods dienst gewijde Christin verklaart, dat haar liever ware te stervene enz.

2) Hier zijn weder eenige verzen weggesneden, in welke een nieuw hoofdstuk aanving (‘De certamine Ephigenie cum Hirtaco et turpi morte Hirtaci’). De geloovigen stillen de woede des volks, en bewijzen aan den Apostel de laatste eer. Si namen enz.

Si namen den apostel ons Heren, Ende groevene met groter eeren.

Die dyakene³⁾ende die clerke Stichten over hem eene kerke.

5

+Vinc. B. X. c. 77. i. ± Den armen gaf al hare goed⁺

Epygenie, ende seide: ‘Ic moet Jeghen Hyrtacuse hebben strijt.’

...oot⁴⁾, die hem niene vermijt, Hi sendde an hare vele vrouwen, 10 Die hem pijnden hoe si gebouwen

Haren zin te siere minnen,

Maer des en consten si niet gewinnen.

Tenen andren rade es hi gevaren:

Hi ghinc werken bi toveraren, 15 Maer ten halp hem groot no smal.

Doe dede hi thuus onsteken al Met viere⁵⁾, daer Epygenie in was;

Maer onlange ombeidde na das Tfier en vlooch in sijns selfs zale 20 Ende verbernetse al te male

+Verso b.

Ende dat daer in was al begheene,⁺ Sonder hi ende sijn kind alleene.

In dat kind voer die viant Ende dwanct so dat liep te hant

25 Sapostels⁶⁾grave, ende wrouchde algader Die quaetheit van sinen vader.

3) Vinc. presbyteri, diaconi et viri religiosi.

4) Misschien te lezen: Die coninc of Hi ooc. Vinc. Post hoc inxta verbum eius Hirtacus cet.

5) Vinc. circumdare igne fecit omne pretorium, in quo illa cum virginibus manens die ac nocte Deo suo famulabantur.

6) D.i. tsapostels, tot des Apostels. Vinc. ad apostoli Mathei sepulchrum.

11

Sijn vader werd lazers ten stonden Ende sijn lijf al vul wonden, So dat hem die wanhope so deerde, 30 Dat hi hem doodde metten zwaerde.

Doe namen si daer teenen heere (Dies die liede blide waren sere) Enen die Epygenien broeder was:

Aldus ghevielt, also ict las.

Van sinte Symoene ende van sinte Juden, ons Heren apostelen.

+Vinc. B. X. c. 78. ±

+Doe sinte Symoen ende sinte Jude Quamen in Perchen, vonden siere lude¹⁾

V.

Waradach, diet leedde scone Van tsconinx weghe van Babylone, Ende micte te weerne die Indsce scaren, Die doe in Perchen comen waren 5 Ende hadden gedaen den lande leede.

Dese twee apostelen beede Quamen int here Waradax;

Ende daer there sijns ghemax Plach ende ruste, was hem geboden 10 Dat het offren soude den goden

Ende vragen hem, of si souden zegen;

Maer des daghes die gode zwegen.

Doe voeren si teere ander stat Ende vragheden den goden dat, 15 Twi hare gode en spreken niet?

Dus hevet hem die viand bediet:

‘Dor Gods apostele, die waren daer, En spreken ju gode niet, dats waer.’

Doe werd dit Waradacke geseit, 20 Diet saen also hevet bereit²⁾...

III

.

1) Nogmaals zijn hier eenige verzen weggesneden. De inhoud was, dat Simon en Judas in Perzië de toovenaars Zaroen en Arfaxat wedervonden, en dat hun Waradach, de veldheer van den koning van Babylonië, met zijn leger te gemoet kwam.

2) Vinc. Tunc Waradac dux fecit eos inquiri.

3) Het hier volgende fragment is afkomstig uit een bundel zedekundige gedichten, waarin eene vrij uitgebreide bloemlezing van zedespreuken uit den Spiegel Historiael voorkomt, en welke thans in het bezit is van den Hoogleeraar Serrure te Gent. Het fragment der verlorene Tweede

+Vinc. B. X. c. 121. ±

+Nu vant van enen man verstaen⁴⁾, Marchus Fabius Quintilliaen.

Dese III namen was een man, Dien de keiser Galba, die tyran, 5 Ute Spanien brachte te Rome.

Dese was dirste, alsict goeme, Die rethorike te Rome las⁵⁾.

Hier mogedi horen hoe vroet hi was, Bi sinen spraken, bi sinen bloemen, 10 Die wi een deel hier willen noemen.

Die seden verliesen wi onser kinder Met weelden, die es der doget hinder.

Ontfermecheit maect dicwile dinne Die valscheiden vanden sinne⁶⁾. 15 Wel gedinken bringet teken ane

Van goeden sinne wel te verstane⁷⁾.

Die niemene in negeenen en wille geliken,

Partie, dat uitdrukkelijk als c. 87 van het Eerste Boek wordt aangewezen, werd daaruit medegedeeld door Willems in zijne Mengelingen van historisch-vaderlandschen inhoud, bl.

463-476.

4) Hs. vanc - tverstaen. In vs. 4 Die voor Dien.

5) Vinc. primus illic publicam scholam tenuit et ex isto salarium accepit.

6) Vinc. Utinam nostrorum liberorum mores non ipsi perderemus! Infantiam statim deliciis solvimus. Mollis educatio, quam indulgentiam vocamus, nervos omnes mentis et corporis frangit. - Voor valscheiden dus vastheide te lezen.

7) Vinc. Ingenii signum plus [l. in parvis - Quint. Inst. Orat. I. 3] precipuum memoria est. Eins duplex est virtus: facile percipere et fideliter retinere.

12

Hine mach der scade niet ontwiken¹⁾. Als onderhorich die mensche si, 20 Sal menne leeren, ende als hi

Ane dat veisen niet ne tardt.

Die in quaetheit sijn verhardt, Men salse some doden bet Dan sy ter doget werden geset²⁾. 25 Selc maect van beginne een ende,

Om dat hi tscoenste niet ne kende.

Sijn weten sal niet sijn gemict, Die grammarie cleine scict;

Want daer tfundament es quaet, 30 Dat menre op maect saen tegaet.

Den kinde sal men doget andwingen, Ende den ouden in bliden dingen Sal men soetelike leeren.

Met goeden daden comt men teeren:

35 Dat togen si sonder baraet³⁾. Boven allen sciencien gaet Dat meester sprect cort ende clare, Sonder teken, ende dat ware.

Men weet seker geplogene saken, 40 Ende ongeplogene can vrese maken⁴⁾.

En wanhope niet om dat mach gescien;

En maec dijn becomen niet in dien, Dat di niet en betaemt in negeenre wijs⁵⁾.

+Vinc. B. X. c. 122. ±

+Dune sout oec niet vragen, die vroet sijs, 45 Om die oude van den man,

Maer wat het es dat hi can.

Om die jegenwordecheit allene En selstu niet scuwen dinc onreene, Maer om dien name dier volget nare.

50 Die kinder diene pine niet te swaer, Dat si van vresen dwinen niet;

Want die hem te sere ontsiet, Hine dar niet anevaen⁶⁾.

Dat een ander hevet mesdaen, 55 Hevet elc liever dat men verstaet

1) Vinc. Necesse est sibi plurimum tribuat qui se nemini comparat.

2) Vinc. Etas hominis tunc maxime formidanda [l. formanda] est, cum simulandi nescia est et precipientibus cedit facillime. Frangas autem citius quam corrigas que in pravum diruerunt [l. induruerunt - Quint. ll.]

3) Vs. 25-35. Vinc. Non sunt ferendi qui artem grammaticam ut tenuem atque ieiunam cavillant[ur]. Que nisi fundamenta fideliter iecerit, quicquid superstruxeris corruit. Necessaria pueris, iocunda senibus, dulcis secretorum comes, et que vel sola omni studiorum genere plus habet operis, minus ostentationis. Plurimi autem ambitiosa festinatione a posterioribus incipiunt, dum ostentare discipulos circa speciosa malunt.

De vergelijking met Vinc. toont duidelijk, of dat Maerlant zeer slordig heeft vertaald, of dat in het medegedeelde fragment de stukken uit den Spiegel zeer onnaauwkeurig zijn

overgenomen.

4) Vinc. Consuetudo est certissima loquendi magistra, utendumque plano sermone est, ut nummo cui publica forma est. Usitatis enim tutius utimur. Nova verba non sine periculo fingimus.

5) Vinc. Turpiter desperatur quicquid fieri potest; nihil potest placere quod non decet.

6) Vinc. Et quod maxime nocet, dum omnia timent, nihil conantur.

Ne pine di te doene niet:

Dat een man can, dat doet hi best.

60 Die meesters name ane hevet ghevest, Betaemt leeren; den jongere verstaen, Salre doget iemen af ontfaen⁸⁾.

Alle dingen hebben hulpe in pleit:

Wel spreken, gelt ende werdecheit, 65 Gracie, prijs ende scone opsien.

Playdiers loen en es niet in dien Rechte consciencie, maer verwinnen⁹⁾.

Dat een met redenen in allen sinnen Verteren mach, dat hevet wel hi¹⁰⁾. 70 Die bi enen wege si

Versteken, men machene weder bringen

7) Vinc. Aliena vitia quisque reprehendi mavult, quam sua.

8) Vinc. Ut preceptoris officium est docere, sic discipulorum prebere se dociles. Alioquin neutrum sine altero sufficit.

9) Vinc. Non bona conscientia, sed victoria, litigantis est premium. - Deze woorden zijn echter niet van Quintilianus, maar van Cornelius Celsus. Zij worden in de Inst. Orat. (II. 15) alleen aangehaald, om ze tegen te spreken.

10) Vinc. Non est equum id haberi malum, quo bene uti licet.

13

Bi enen anderen in enegen dingen¹⁾. Om al dat leeren mach onsen sin, Hebbewi oec naturlec beghin²⁾. 75 Hem behoeft goet vroet te desen

Te sine, die wel gehort wil wesen.

Al ghebreket cracht, met sinne Blijft men ghestadech daer inne³⁾.

So wien dat men gherne hort, 80 Men geloevet lichte sine wort⁴⁾.

Hets scande dat een prijswert wil maken Sijns selfs, niet⁵⁾eens anders saken.

Men mach wel met rechte prisen, Die weldade bedrivet in meniger wisen.

85 Dinge die men starc hort nomen, Onlange geduert al erdsche becomen⁶⁾.

Quade manne plegen gherne steken, Ende quade wive, connen sijt gereken, Venimeren ende toveren mede⁷⁾. 90 Men sal niet striden jegen warhede,

Noch sien jegen die sonne clare⁸⁾. Prince, die wille weten dware Van vele dingen, moet vele vergeven⁹⁾.

+Vinc. B. X. c. 123. ±

+Hem¹⁰⁾die an die gichten cleven, 95 Hen en mach genoegen twint,

No wat si hebben, no wat men vint.

Vroet man die ne sal niet sweren, Dan daer mens niet en mach ontberen.

Al dattu does, vorsiedi wel, 100 Dor dine bate, dor dinc geene el¹¹⁾.

Onder lieden ende in warscepen Si dijn gepeis te heelne begrepen¹²⁾.

Beroemen gevet dicke nijt diet hort:

Daer nidecheit es gescort,

105 Daer comt rechte menschelichede¹³⁾.

1) Vinc. Qui recta via depulsus est, reduci ad eam nisi alio flexu non potest.

2) Vinc. Nobis ad virtutes, etiam antequam doceamur, initia quedam et semina nature concessa sunt.

3) Vinc. Si vires deficiunt, animo tamen perseveremus.

4) Vinc. Naturale est ut iudices his, quos libentius audiunt, facilius etiam credant.

5) Hs. met. Vinc. Verecundius dicendum est sua quam aliena landanti.

6) Vinc. Fallit voluptas et minus longa videntur que delectant.

7) Vinc. Latrocinium facilius in viro, veneficium in femina credis. - Voor gereken heeft het Hs.

geteken. Doch verg. Proeve van Mnl. Taalzuiv. bl. 67-69.

8) Vrij onnaauwkeurige vertaling! Vinc. In rebus apertis tam stultum sit argumentari, quam in clarissimum solem mortale lumen afferre. (Inst. Orat. V. 12).

9) Vinc. Princeps, qui vult omnia scire, necesse habet multa ignoscere.

10) Hs. Ende. Vinc. Tam deest avaro quod habet, quam quod non habet.

11) Vinc. Quod imitaturus est, primum quisque intelligat, et quare id bonum sit, sciat. - Denkelijk te lezen:

Doe dine bate, doe dinc geene el.

12) Vinc. Etiam in turba, in itinere, in conviviis, faciat tibi cogitatio ipsa secretum.

13) Hs. rechten mensche lichthede. Vinc. Et quotiens discesserit emulatio, succedit humanitas.

Ende dat hi elken maket cleene.

Sonder gracie van dogeden name 110 Hevet selc, ende selc quaetheit bequame¹⁴⁾.

Alse wel nem an di selven raet Als an andren van dijnre daet.

Negeen sin en comt te stouten daden, Hine si van quaetheiden ontladen.

115 In enen sin en mach nemmermeere Te gadere sijn ere ende onneere;

Niemen en es te samen quaet ende goet.

Quade herten hebben in moet Gepeise harde menegerande.

120 Herte, die es in sorgen bande, Verget die sorge somege stont Metter pinen, dat si u cont:

Quade herte en mach niet altoes Van haren loene sijn sorgeloes.

125 Die hem selven ierst wel beriede, Te bat leerde hi ander liede¹⁵⁾.

Veisinge, vorachte lange,

Bringt hare ten lesten vort bi bedwange;

Al bevende tegaen die wort,

14) Vinc. In quibusdam virtutes gratiam non habent, in quibusdam vitia ipsa delectant.

15) Vinc. Melius certe persuadebit aliis, qui prius [per]suaserit sibi.

14

130 Die therte niet ne bringet vort¹⁾. Goede dinc, hoe si werden bekint, Werden bi hen selven gemint.

Goet wille ne comt niet te spade, Eest so dat hi blivet gestade.

135 Hi es qualike bedacht, Die hem getroest boven cracht²⁾.

Maeltide en sijn niet van prise Na die vervulte van der spise;

Want mate dinge, wel bereit, 140 Nut men dicke, die wel gereit³⁾.

+Vinc. B. X. c. 124. ±

+Blentheit maect den menegen vri, Want vele armoeden bescuwet hier bi⁴⁾. Ten weldoene ons die ogen keren, Ende bringen in menech quaet begeren.

145 Lichter soudemen vele mogen Den sin vervullen dan die ogen.

Bliscap te gedogene es wel swaer Ende niet te makene openbaer.

Nijt es proper den armen lieden, 150 Ende der grotere al gebieden.

Die dinde vander salecheit can verstaen, Diene waent sterven niet te saen.

Ute minne van lichtecheiden gaet Quade name ende menech quaet.

155 Groet vernoy ende grote pine Es⁵⁾altoes in ontsien te sine.

Doe enen anderen in welrade Als du wils dat hi di dade.

Dat een niet en can, een ander weet.

160 Eens anders breke es mi leet, Alsic hebbe hongher groet, Want ic mach kinnen dan die noet.

Elken mensche dunct mi des⁶⁾, Dat sine pine de meeste es.

165 Die ongedoechsam es, vorwaer, Cleene dinc brinctene in pinen swaer.

Het doet goet pinen om die saken, Daer men ten ende goet mach maken⁷⁾.

Men vindt niet van ere gedane, 170 Daer nes yet ongelijc ane.

Altoes es vri darmoede Boven al, alsict gevroede.

1) Vinc. Prodit enim se quelibet custodita simulatio, nec unquam tanta est loquendi facultas, que non titubet et hereat, quotiens ab animo verba dissentiunt.

2) Vinc. Ubique perniciosum est vires fiducia preveniri.

3) Vinc. In grandibus cenis hoc sepe nobis accidit, ut, cum optimis satiati sumus, varietas tamen nobis ex vilioribus grata sit.

4) Hier d.i. hire, hij er. Vinc. Oculi sunt per quos paupertates ferre non possumus. Oculi tota nostra luxuria. Hi nos in omnia quotidie vitia precipitant. - Voor Ten weldoene in vs. 143 derhalve te lezen: Ter welden.

5) Hs. Ende. Vinc. Excedit omnem calamitatem diebus ac noctibus timere.

6) Lees: dunket des. Vinc. gravissimum putat quisque quod patitur.

7) Vinc. Labori oportet insistere, ubi effectus promittitur.

175 Jegen tgeval der avonture.

Waerre vrientscap goet dorenture, Diefte, roef, die liede verslaen, Ende al quaet soude tegaen.

Als vele wonders als hevet in 180 Die lichame, hevets in die sin.

Wanhope es die commer meest, Daer mensche mede mach sijn gevreest.

Dorpers hoecheit mach sijn al Cleene huuskene, lanc ende smal, 185 Van moede goede effenhede

Maect recht des conincs sede⁸⁾.

Die wille bescudden den mensche quaet, Hi orlovet sine ondaet.

Dat hi pine heeft, dunct mi recht, 190 Wie dat verliest bi sire plecht

Die redene van sire weldaet⁹⁾.

8) Vinc. Parum aliquid terre et humilis tugurii rusticum culmen equitas animi regnum facit.

(Quint. Decl. XIII). Denkelijk aldus te verbeteren:

Dorpers rijcheit mach sijn al Cleene huusken ende lant smal, Van moede goede effenhede Maectet recht eens conincs stede.

Men zou echter hoecheit des noods ook kunnen behouden.

9) Vinc. Non est iustior dolor quam beneficii perdidisse rationem.

15

Nu willic dat ghi verstaet:

Van ondancs weldoen en comt geen loen.

Sonder pine oft sonder becroen 195 En mach men gewoenten niet afdoen,

Diemen in weelden hevet geploen.

Bi crachte sal die mensche minnen, Ende dune moges di niet bekinnen¹⁾, Die dine vriende schenen in tvaren wel.

200 Die werelt en voere niet el Dan wel, ginge trouwe rechte vort.

Die quade diene waent sijn wort Niet bat bestaden, dan hi maect claer Dongeloeve over waer²⁾.

205 Daer toe somwile groet strijt behoeft, Dat men vor war seget ongeproeft;

Men proeft vor waer met orconden Logene te menegen stonden³⁾.

Icken weet geene meerre doget 210 Dan swigen, want gi moget

So lichte in die tale mesdoen.

Eerlike dinc dunct mi geploen, Te heelne dat te heelne si.

Gheene redene sone hevet hi 215 Vor iemene te sprekene iet,

Dienmen mach geloeven niet⁴⁾. Hier latewi die tale staen Van Marchus Fabius Quintilliaen.

1) Hier schijnt iets te ontbreken. - Vinc. Minus debetur homini, qui ideo tantum aliquid amat, quia necesse est; nescis an diligat cuius experimenta non habet nisi felicitas. - Voor di welligt die te lezen?

2) Vinc. Pessimum humanarum rerum malum semper est, quod avidius nephanda fingunt [l.

finguntur - Quint. Decl. XVIII], nee usqaam magis opere pretium putant maligni facere sermones, quam cum incredibilia quasi deprehensa narrantur.

3) Vinc. Necesse est autem contentiosius loquaris, quicquid probare non possis. Et affirmationem sumit ex homine, quicquid non habet ex veritate.

4) Vinc. Non habet causam loquendi, cui credi non potest.

II Partie V boek.

(Fragmenten).

I

.

Van sinte Magrieten

.

+Vinc. B. XIV. c. 27.

+Passie ende sware verdriete Doghede die rene Margariete, Ende al omme ons Heren minne.

Dese maghet was, als ict kinne, 5 Van Antyocen wel gheboren,

Maer van hedinen, als wijt horen, Diese tere voestren hebben gedaen.

Waerdelike hevet soese ontfaen, Ende zoetelike ghevoet mede, 10 Dat soe met groten nerenst dede.

Dese maghet hadde sconeit groot, Ende, also alst God gheboot, Ontfinc soe haers dancs kerstinede.

Metten vader waert soe daer mede 15 Verhaet so, na der moeder leven,

Dat soe es metter voester bleven.

Alsoe so vele conde ghevroeden, Ad soe der vroescap in hoeden³⁾. Eens, daer soe daer mede sat, 20 Ghevel ter aventuren dat

Hi die baeliu was int lant, Ende Olibrius was ghenant,

1) Het hier volgende fragment is ten jare 1837 door een ongenoemde (F.V.) medegedeeld in Belg. Mus. D.I. bl. 276-283, onder den titel: Fragment van eenen berijmden Passionael. De uitgever berigt, dat het perkamenten blad een aanvang neemt ‘niet het einde van een dichtstuk, betreffende St. Christoffel's marteling,’ daarna het verhaal van de H. Margareta en de H.

Regina bevat, en besloten wordt door 16 verzen, behelzende het begin der passie van ‘St.

Justinus.’ Het is te vermoeden, dat Justinus eene verschrijving zal zijn voor Julianus, want bij Vincentius, uit wien het fragment letterlijk vertaald is, wordt het verhaal van Margareta en Regina voorafgegaan door dat van Christophorus en gevolgd door dat van Julianus, terwijl hij van Justinus' passie noch hier noch elders gewag maakt. Dat het fragment tot Maerlant's vertaling behoort en dus deel heeft uitgemaakt van het Vijfde Boek der verlorene Tweede Partie, lijdt wel geen twijfel. De cijfers der hoofdstukken (XIV, XV en XVI), die - gelijk de uitgever meldt - in het Hs. voorkomen, wijzen naauwkeurig de plaats aan, die het in Maerlant's werk heeft ingenomen. Jammer, dat de uitgever alleen het verhaal van Margareta en Regina heeft medegedeeld, en zoowel het begin van het fragment (over Christophorus), als het slot (over Julianus) achterwege gelaten. Waar het fragment zich thans bevindt, is onbekend. De gelegenheid tot aanvulling en herziening is daardoor afgesneden.

2) In het Hs. aangewezen als cap. XIV.

3) Dit vers is schromelijk bedorven. Men leze:

Hadsoe der voester scaep in hoeden.

Vinc. defuncta matre, a patre propter hoc exosa, oves nutricis sue pulcherrima paella pascebat.

17

Neven¹⁾diere maecht liden soude.

Hi maercte hare sconeit menichfoude, 25 Ende wart met haere minne ontsteken,

So dat hise emmer wilde spreken, Ende deedse met crachte comen Daer hi wilde. Als hi vernomen Hevet die uutnemende scone maghet, 30 Heveti aen hare ghevraghet

Omme haer geslachte, omme hare wet, Ende soe andworde onghelet,

Dat soe Margriete hadde te namen;

Haer gheslachte seide soe tsamen, 35 Dattie baeliu kende edel sere;

Soe ware kerstin, seidsoe mere.

Doe andworde die baeliu:

‘Die twee saken, die du seits nu, Sijn betamelic ter ere;

40 Maer dat derde scillet sere, Dat ene maghet so edel, so scone, Haer laet sijn in sulken hone, Dat soe haer an den ghecruusten hout Met gelove, dat gheen ghewout 45 Hem hadde te helpene, noch andren.’

Ghestadelicke, sonder verwanderen, Sprac soe vroedelike die maghet

Van onsen ghelove, wat vromen het daghet, Ende van der hedine doolne sware,

50 Datten baeliu wondert van hare, Ende scijnt met redenen verwonnen al.

Carkeren hise beval.

Des ander daghes es haer gheboden Sacrificie te doene den goden, 55 Of men salse tormenten sure:

Dat soe ontseide. Ter selver ure Wart soe ontcleet ende gedaen al naect, Ghehanghen, ende sere mesmaect Met staercken roeden an elc let, 60 Dat elc met bloede was al benet,

Ende diese sloeghen waerden oec moede.

Ende bi Gods macht die maghet goede Ne versuchte selfs, no verseec,

Noch oec droeve aenscijn an haer bleec;

65 Maer soe sprat altoes Gods word.

Die juge, die dit siet ende hort, Hem dinct dat hi bescerent es²⁾. Met yserinen cammen na des Dedi haer sceuren tvleesch ontwee 70 Toten bene; maer gheen wee

So ne mochtse verkeren niet.

Nochtan menich, die dat siet, Ontfaermets ende weende mede;

Ja, als in ontfaermichede, 75 Sprac die baeliu haer an in rade

Vriendelike, dat soe dade

1) Zoo zal wel in het Hs. staan. De uitgave heeft Nevens.

2) Vinc. putans se irrideri.

Doe sprac gramlike die baeliu:

80 ‘Inne spare vortan nemmer nu³⁾, Dat ic haers meer ghenadich si;

Want soe spot, dat dinke mi, Met dien die hare raden wale;

De gode lachtert soe altemale, 85 Ende soe nontsiet ja gheen torment.’

In den carker dat hise sent;

Want hi nauwe wille versieren

Omme tormente van swaere⁴⁾manieren.

Als inden carker quam die maghet, 90 Wart die demsterheit zaen verjaghet

Metten lichte, dat God haer sende.

Die duvel, die omme der lieder scende Altoes poghet, quam vor hare

Als een drake, omme met vare 95 Te bringhene dat maghedijn

An die gode, ende voer te haer aenscijn Of hise al verslinden soude⁵⁾;

Ende metten cruce also houde Heiftsoe verjaghet den viant.

100 Maer hi verkeerde hem te hant, Ende quam vor hare in mans gedane, Omme quaetheit haer te lecghene ane.

Dat die duvel was soe verstoet, Ende waerpene onder haren voet;

3) Hs. Hinne, en u voor nu, zoo als de zin eischt. Vinc. Iam non parcam, iam non miserebor.

4) Liever swaerre te lezen. Vinc. ut excogitatis suppliciis per membra singula diutius puniretur.

5) Vinc. cum eam quasi devoraturus impeteret, cet.

18

105 Dat hi dat secghe heiftsoene ghedwonghen, Dat hi ghereet es tallen spronghen

Te bedrieghene die kerstine:

Het ware die nature sine Te hatene alle doeghet. Hi sprac, 110 Al waest dat menne dicken versprac,

Daer hi den mensce wilde bedrieghen, So ware sijn ghere altoes dat lieghen, In hopen of hi tenegher stonde Den mensce niet bedrieghen conde, 115 Want hi den mensce ofjan altoes

Die salicheit die hi verloes.

Ende al weet hi wel nochtan, Dat hise niet weder ghecrighen can, So es hi nochtan pogende sere 120 Hoe hise elken mensce ontkere.

Als hi dit ende andre dinghe

Hadde hare geseit ende sonderlinghe, Bat hi hare dat soene gaen liete¹⁾. Want soene hadde in swaren verdriete, 125 Ende haer tijt dochte, heiftsoene gelaten

Varen, ende hi voer sire straten.

+Vinc. B. XIV. c. 28.

+Alsoe verwonnen hadde, sonder dere, Den duvel, die meester ende here Es alre quade, dat soe al²⁾ 130 Des duvels quade verwinnen sal.

Des ander daghes men comen doet Vor den juge die maghet vroet, Daer menich mensce mede es comen.

Ende alstie juge hevet vernomen, 135 Dat soe sijn heten maecte onmaer,

Ginc men haer an met pinen swaer.

Als met spaden yserinen

Dede men haer dat lijf verdwinen, Dat men dinadren mochte sien³⁾. 140 So wie die daer sach te dien,

Wart met wondere groot bevaen, Hoe sulcken torment mochte ontstaen So cranke, so jonghe joghet.

Die felle baeliu onthoghet, 145 Als hi die maghet siet sijn gestade.

Doe vant hi in sinen rade Coud water te doene in een vat, Entie maghet te doene in dat,

Ende daer in blive ghebonden langhe,

1) Aldus naar gissing verbeterd. Er staat gedrukt:

Wat hi hare dat soene gaen hete.

2) Blijkbaar ontbreekt hier iets. Vinc. Illa ergo spem accipiens, quod ministrum iam secum (sic) vinceret, que iam caput impiorum diabolum superasset, cet. - Vóór dat soe al moet dus iets ingevoegd worden, b.v. soe hoopte, hare dochte, sceent of iets dergelijks. In vs. 130 zal, voor Des duvels, wel gelezen moeten worden: Des baeliuus.

3) Verschillend luidt deze marteling bij Vinc. appositis ad latera facibus caro recens lacerata usque ad intima crematur. - Over inadren d.i. ingewanden, zie Proeve van Mnl. Taalzuiv.

bl. 117.

Alsoe dus was ene stonde, So wart die erde bevende sware, Dattie menighe quam in vare, 155 Ende Magriete quam uten vate

Ongequetst, in bliden ghelate, Dat den menighen bekerde, Datten baeliu sere deerde,

Dat hijt niet langher ghedoghen conde;

160 Want, bleeft so eneghe stonde, Hi duchte datter vele mere Vaen souden an die kerstine lere.

Dies heveti gheheten zaen Der maghet haer hooft ofslaen;

165 Ende wie hem daer an Gode bekerde Hi misselike tormenterde⁴⁾.

Margariete, die helige maghet, Hevet spacie te haere bede bejaghet.

Tersten so bat soe vor hare, 170 Over alle kerstine daer nare,

Doe over die hare daden pine.

Men leset dat dese maghet fine Dus nam haer salighen ende Van Oust ter XIIIder kalende, 175 Also als men vint bescreven;

Dies wonder es dat es verheven Hare feeste harde wide

Van Hoymaent ter derder yde⁵⁾.

4) Vinc. Illos autem qui crediderant, variis mortibus consummavit.

5) Vinc. Ibi etiam XIII Kal. Augusti martyrisata fuisse legitur. Unde mirum est, quod a multis VIII ante diebus, sc. III Idus Iulii, eius festivitas celebretur.

19

+Vinc. B. XIV. c. 29. ±

+Olibrius, die baeliu fel, 180 Tormenteerde also wel

Regine¹⁾, ene maghet wel gheboren, XV jaer oud, scone uutvercoren, Daer men sulc torment an wrochte, Dats menighen hedinen afdochte;

185 Ende menich bekerder mede Bi wondere, dat God dor haer dede, Na menegerhande tormente fel, Die die maghet verdroech wel Bider helighe macht van Gode.

190

+Vinc. B. XIV. c. 30. f. ±

+Ende bi Olibrius ghebode So sloech men haer dat hooft af;

Maer tijt men haer voren gaf, Dat soe hare bede hevet ghedaen.

Doe was daer dese ghelike verstaen:

195 ‘Com in Christus ruste, Regine!

Helich so staet di te sine;

Du heves verdient dese crone!’

Derste dach es van haren lone Ter sevender yde van Spelmaent²⁾. 200 Hare ziele sach men onghewaent

Den inglen voeren themelrike, God lovende blidelike.

II

.

+Recto a.

Vinc. B. XIV. c. 52. m.

+Dat sine⁴⁾cume ende mit pinen Voerden keyser brochten gheleet, Daer menich in plaetsen steet.

Sambri sprac: ‘Siet alle te samen 5 Die cracht van die Gods namen!

Silvester! hier wert ghehent

1) Het verhaal van Regina is bij Vinc. uitvoeriger.

2) Vinc. Huius passio recolitur VII Idus Septembris.

3) Dit gedeelte der verlorene Tweede Partie, dat hier voor de eerste maal het licht ziet, is vervat in een paar aaneensluitende strooken perkament, behoorende tot de fragmenten C., onlangs te Megen gevonden. Zie Deel I, bl. 117, aant.²⁾. Dat het tot het Vijfde Boek behoort, blijkt uit de Ordinandse, vs. 67-74 (zie Deel I, bl. 458). Het cursief gedrukte is in het Hs. of niet of naauwelijks leesbaar. De tweede kolom (recto b.) is gedeeltelijk weggesneden.

Het fragment verplaatst ons in de geschiedenis van paus Sylvester I (314-336), die de keizerin Helena, de moeder van Constantijn den Groote, tot het Christendom bekeerde. In een plegtigen redetwist met twaalf Joodsche schriftgeleerden heeft de H. Vader al hunne redenen zegevierend wederlegd. Maar één hunner, Zambri geheeten, wil door het vertoon zijner geheime kunst de overwinning behalen. Hij laat een wilden stier in het midden der vergaderde menigte brengen, en fluistert dien een tooverwoord in het oor, waarop het beest onmiddelijk dood ter aarde stort. Sylvester, door Gods kracht gesterkt, herroept den stier in het leven, en staaft door dit wonderteeken de oppermagt van den God der Christenen, hetgeen de bekeering van keizerin Helena en van meer dan 3000 Joden ten gevolge heeft.

Hetzelfde verhaal komt, in korteren vorm, ook voor in den Lekenspiegel, B. II. c. 46. vs.

1-72.

2) Vinc. Huius passio recolitur VII Idus Septembris.

4) T.w. den stier, die in den Lekenspiegel t.a. pl. wilt ende onghiere, bij Vinc. ferocissimus genoemd wordt.

Sambri tot den stiere ghinc,

10 Ende sprac hem in sijn oer dat woert, Ende thant sonder beiden voert Gaf die beeste een luut wel groet, Ende viel op die arde doet.

Alle die liede riepen te samen, 15 Dat waer groet cracht inder namen,

Ende gaven Sambri groten prijs.

Mar hier om in ghere wijs

Ne wanhopede Silvester groet no smal.

Also alset volc maecle ghescal, 20 Soe was hi in sijn ghebede

Ende aenriep Gods ghenadichede.

Over ene wile hi bat Constantine, daer hi sat, Datmen make een ghestille.

25 Die keyser heet doen sinen wille, Ende tvolc sprac⁵⁾al, sonder hem.

5) Denkelijk te lezen: sweech. - Vs. 22-27 bij Vinc. Deinde petito silentio, ascendens in eminentiori loco, dixit clara voce.

20

Silvester sprac: ‘Sambri! vernem!

God die sprect in sinen boeken (Ghi vintet daer in, wildijt zoeken):

30 ‘Ic sal doen sterven ende leven, Slaen ende ghesonde gheven.’

Oftu spracs Gods name albloet, Daer dese beeste bi bleef doet, Soe sprect noch int ander ore, 35 Dat elc mensche sie ende hore,

Dat dijn God vray si ende gheven Mach beide die doet ende leven.

Moechstu oec dat niet volbringhen, Soe machmen merken in dien dinghen, 40 Dat dit des duvels name was,

Diese sterven dede ende niet en ghenas.’

Sambri sprac ende riep lude sere:

‘Ghenade, keyser! der werelt here!

Dit seide ic te voren wale, 45 Dat Silvestre inder tale

Niemant onderdoen en can.

Nu hebbe icken verwonnen dan Bi minen God, bi sire cracht.

Mine vorwaerde was voert bracht, 50 Dat disputeren latic den clerken

+Recto b.

+...

... ic doe ...

In Jhesus Cristus ...

55 Sambri sprac...

Al mochstu oec vl ...

... beg ...

Ende sprac .... dus ...

Du lyes ...

60 ... dinen God ...

Ende Silvester wilt ...

.. echt ist dan ...

Datmen dien over ...

Dan hem die gh ...

65 Doe seiden al die ...

Dat hi God waer, sonder waen, Die die beeste op dede staen.

Silvester ...

Die aldaer ...

70 Ende bat Gode ...

Dat sijn ghenade ...

Ende daer na es hi op ....

Ende sprac an ghen ...

Om dat ele mensc ...

75 Dat Jhesus Cristus over ....

Sine moghenthe ...

Ende dat beide lijf ...

Dienen al na sme ...

Als den almachtigh ...

80 Soe ghebiede ic ...

Van sijnre ghewelt ...

Gheset hevet ...

85 Wederkeers onder ...

Al daer du of waers ...

Sonder felheit ...

Amen sprac d ...

Die stier stoet ...

90 Ende men heefte ...

Ende ghinc goe ...

Ter weyde daer ...

Al dat ghinder ...

Riep lude ende ...

95 Dat Jhesus CristusV...

Die keyserinne ...

Joden ende heiden al ghemene .. die jugen beide ...

.. ghenade ...

100 An Silvest ...

+Verso.

...¹⁾⁺

... mede

... omme der kerstijnhede ... sekerlijc niet al ... gheweten dat ghetal.

1) Tusschen dit en het voorgaande ontbreken denkelijk 100 verzen, d.i. twee kolommen, t.w.

recto c. en verso a, zoodat deze woorden tot kolom verso b. behoord zullen hebben.

21

II partie. VII boek.

(Fragmenten

).

I

.

+a.

Vinc. B. XVI. c. 15. i.

+Van enen eencoerne, ende so versaget Dat hi niet daer horen sijn soen³⁾; Ende daer hi dus coemt ghevloen, Valt hi in enen groten pit,

5 Ende in den val hi ghehit Hem te vestene an een boemkijn, Daer hi mitten voeten sijn, Als hem dunct, een deel op rust.

Ende alse hem voert bescouwen lust 10 Wat baten hem daer mach gescien,

Heeft hi II muse daer versien, Dene was zwert ende dander wit, Die sboemkens, daer hi op sit, Wortel eenpaerlike knaghen gaen, 15 Ende sceen dat het soude vallen saen.

Oec sach hi in des pitten gronde Een drake, dien gherne verslonde;

Ende tiegen daer sine voete staen, Vernam hi tserpent⁴⁾uutgaen 20 Te vier steden, die hem naken.

1) De hier volgende drie fragmenten, ten jare 1840 afgedrukt in het Taalk. Magazijn, D. IV. bl.

20-42, als behoorende tot den Roman van Barlaäm en Josaphat, hebben hoogstwaarschijnlijk deel uitgemaakt van het Zevende Boek der verlorene Tweede Partie van den Spiegel Historiael, welk boek de geschiedenis van Barlaäm en Josaphat moet hebben bevat, blijkens de vergelijking van Vincentius, naar wien dan ook deze fragmenten getrouw vertaald zijn.

Zie verder daaromtrent de Inleiding, en verg. de Ordinandse, vs. 95-102 (Deel I, bl. 458).

Ter opheldering van den zin en den zamenhang der fragmenten vergelijke men de schets der geschiedenis van Barlaäm en Josaphat, in Taalk. Magaz. t.a. pl. bl. 15-19.

Het cursief gedrukte is in het Hs. weggesneden.

2) Dit eerste fragment is het schoonste gedeelte van de breede verklaring der christelijke godsdienst, waarmede Barlaäm den jeugdigen prins bekeerde. Hij was in de uiteenzetting daarvan aan den lof des kloosterlevens genaderd, en toont hem nu in de drie volgende gelijkenissen, hoe men de begeerlijkheden der wereld moet ontvlieden, hoe vergankelijk alle aardsche rijkdom en vriendschap is, en voorts hoe men zijne schatten naar den hemel moet vooruitzenden. Diegenen, zegt hij, die alleen het genot der wereld bejagen, en zich nooit om hun waarachtig heil bekommeren, zijn gelijk aan eenen man, die vliedt voor den verwoeden blik van enen eencoerne enz.

De inhoud van dit fragment komt voor in het aan Joannes Damascenus toegeschrevene oorspronkelijke Grieksche geschiedverhaal, in de uitgave van Boissonade, Anecdota Graeca, T. IV. p. 112-128, en in de Latijnsche vertaling van Bill (ed. Paris. 1577, fol.), p. 575 E-578 C.

3) Vinc. non ferens sonum vocis illius. - Verg. P. IV. B.II. c. 18. vs. 50.

4) Lees: I serpent d.i. een serpent. Vinc. contemplatus est IIII aspidum capita.

Voert vernam hi eenre saken, Hoe dat boven an een tac Een dropel honich uutbrac,

Daer hem of quam genoechte so groet, 25 Dat hi vergat al ander noet.

Dits wel die mensche die hem voeghet Ter werelt ende anders niet genoeget.

Die doet is dat eencoren,

Die den mensche altoes jaget voren, 30 Teint hine heeft achterhaelt.

Die put daer men vliende in daelt, Dats die werelt vol van quade.

Tboemkin daer die muse gestade Mit knauwen om te vellen bleven, 35 Dat is onse cranke leven,

Dat vergaet nacht ende dach.

Die vier serpenten men micken mach Die elementen, die alle vier,

Bi ongheorderneerde manier, 40 Den mensche quetsen ende biten.

Die draec diet al wil versliten, Dats die hel diet al verslindt, Die tquade voer dat goede mint.

Die dropel van den honiche si 45 Der werelt soetheit, daer hi bi

Den duvel¹⁾so den sinen verblint, Dat hi sine vrese niet en kent.

+Vinc. B. XVI. c. 16. ±

+Noch so moghen geliken wel Die minres deser werelt fel 50

+b.

+Enen man, hadde vriende drie;

Mer die twee dat waren sie, Daer hi groten cost an leide;

Die dorde hem niet veel en greide, Daer hi luttel doer heeft gedaen.

55 Nu most die man te rechte staen Eens voer den coninc van zwaren sake, Daer hi of was seer tonghemake.

Doe ginc hi tot enen sinen vrient, Dien hi grotelic hadde ghedient, 60 Ende leide hem sinen noet te voren.

Die ander en wil daer niet af horen, Ende voer of hine niet en kende;

Mer of men van den live scende, Soe gheeft hi hem quade clederkijn²⁾, 65 In te winden den lichaem sijn.

Dus sciet hi danen sonder meer Ende coemt ten anderen, daer hi eer An hadde getoget min groet, Ende ondect hem sinen noet.

70 Die ghene seide, hi hadde onlede, Hine mocht niet langer mede;

1) Lees: Die duvel. Vinc. Scintilla vero mellis significat dulcedinem mundi, per quam seductor ille suos amicos non sinit propriam videre salutem.

2) Vinc. Prebeo tamen tibi ciliciosa [l. ciliciola] duo, ut habeas ea in via qua ambulas.