Van sinte Magrieten
2).
+
Vinc. B. XIV. c. 27.
+
Passie ende sware verdriete Doghede die rene Margariete, Ende al omme ons Heren minne. Dese maghet was, als ict kinne, 5 Van Antyocen wel gheboren,
Maer van hedinen, als wijt horen, Diese tere voestren hebben gedaen. Waerdelike hevet soese ontfaen, Ende zoetelike ghevoet mede, 10 Dat soe met groten nerenst dede.
Dese maghet hadde sconeit groot, Ende, also alst God gheboot, Ontfinc soe haers dancs kerstinede. Metten vader waert soe daer mede 15 Verhaet so, na der moeder leven,
Dat soe es metter voester bleven. Alsoe so vele conde ghevroeden, Ad soe der vroescap in hoeden3). Eens, daer soe daer mede sat, 20 Ghevel ter aventuren dat
Hi die baeliu was int lant, Ende Olibrius was ghenant,
1) Het hier volgende fragment is ten jare 1837 door een ongenoemde (F.V.) medegedeeld in
Belg. Mus. D.I. bl. 276-283, onder den titel: Fragment van eenen berijmden Passionael. De
uitgever berigt, dat het perkamenten blad een aanvang neemt ‘niet het einde van een dichtstuk, betreffende St. Christoffel's marteling,’ daarna het verhaal van de H. Margareta en de H. Regina bevat, en besloten wordt door 16 verzen, behelzende het begin der passie van ‘St. Justinus.’ Het is te vermoeden, dat Justinus eene verschrijving zal zijn voor Julianus, want bij Vincentius, uit wien het fragment letterlijk vertaald is, wordt het verhaal van Margareta en Regina voorafgegaan door dat van Christophorus en gevolgd door dat van Julianus, terwijl hij van Justinus' passie noch hier noch elders gewag maakt. Dat het fragment tot Maerlant's vertaling behoort en dus deel heeft uitgemaakt van het Vijfde Boek der verlorene Tweede Partie, lijdt wel geen twijfel. De cijfers der hoofdstukken (XIV, XV en XVI), die - gelijk de uitgever meldt - in het Hs. voorkomen, wijzen naauwkeurig de plaats aan, die het in Maerlant's werk heeft ingenomen. Jammer, dat de uitgever alleen het verhaal van Margareta en Regina heeft medegedeeld, en zoowel het begin van het fragment (over Christophorus), als het slot (over Julianus) achterwege gelaten. Waar het fragment zich thans bevindt, is onbekend. De gelegenheid tot aanvulling en herziening is daardoor afgesneden.
2) In het Hs. aangewezen als cap. XIV.
3) Dit vers is schromelijk bedorven. Men leze:
Hadsoe der voester scaep in hoeden.
17
Neven1)
diere maecht liden soude. Hi maercte hare sconeit menichfoude, 25 Ende wart met haere minne ontsteken,
So dat hise emmer wilde spreken, Ende deedse met crachte comen Daer hi wilde. Als hi vernomen Hevet die uutnemende scone maghet, 30 Heveti aen hare ghevraghet
Omme haer geslachte, omme hare wet, Ende soe andworde onghelet,
Dat soe Margriete hadde te namen; Haer gheslachte seide soe tsamen, 35 Dattie baeliu kende edel sere;
Soe ware kerstin, seidsoe mere. Doe andworde die baeliu: ‘Die twee saken, die du seits nu, Sijn betamelic ter ere;
40 Maer dat derde scillet sere, Dat ene maghet so edel, so scone, Haer laet sijn in sulken hone, Dat soe haer an den ghecruusten hout Met gelove, dat gheen ghewout 45 Hem hadde te helpene, noch andren.’
Ghestadelicke, sonder verwanderen, Sprac soe vroedelike die maghet
Van onsen ghelove, wat vromen het daghet, Ende van der hedine doolne sware,
50 Datten baeliu wondert van hare, Ende scijnt met redenen verwonnen al. Carkeren hise beval.
Des ander daghes es haer gheboden Sacrificie te doene den goden, 55 Of men salse tormenten sure:
Dat soe ontseide. Ter selver ure Wart soe ontcleet ende gedaen al naect, Ghehanghen, ende sere mesmaect Met staercken roeden an elc let, 60 Dat elc met bloede was al benet,
Ende diese sloeghen waerden oec moede. Ende bi Gods macht die maghet goede Ne versuchte selfs, no verseec,
Noch oec droeve aenscijn an haer bleec; 65 Maer soe sprat altoes Gods word.
Die juge, die dit siet ende hort, Hem dinct dat hi bescerent es2). Met yserinen cammen na des Dedi haer sceuren tvleesch ontwee 70 Toten bene; maer gheen wee
So ne mochtse verkeren niet. Nochtan menich, die dat siet, Ontfaermets ende weende mede; Ja, als in ontfaermichede, 75 Sprac die baeliu haer an in rade
Vriendelike, dat soe dade
1) Zoo zal wel in het Hs. staan. De uitgave heeft Nevens.
Doe sprac gramlike die baeliu:
80 ‘Inne spare vortan nemmer nu3)
, Dat ic haers meer ghenadich si; Want soe spot, dat dinke mi, Met dien die hare raden wale; De gode lachtert soe altemale, 85 Ende soe nontsiet ja gheen torment.’
In den carker dat hise sent; Want hi nauwe wille versieren
Omme tormente van swaere4)
manieren. Als inden carker quam die maghet, 90 Wart die demsterheit zaen verjaghet
Metten lichte, dat God haer sende. Die duvel, die omme der lieder scende Altoes poghet, quam vor hare
Als een drake, omme met vare 95 Te bringhene dat maghedijn
An die gode, ende voer te haer aenscijn Of hise al verslinden soude5);
Ende metten cruce also houde Heiftsoe verjaghet den viant. 100 Maer hi verkeerde hem te hant,
Ende quam vor hare in mans gedane, Omme quaetheit haer te lecghene ane. Dat die duvel was soe verstoet, Ende waerpene onder haren voet;
3) Hs. Hinne, en u voor nu, zoo als de zin eischt. Vinc. Iam non parcam, iam non miserebor.
4) Liever swaerre te lezen. Vinc. ut excogitatis suppliciis per membra singula diutius puniretur.
18
105 Dat hi dat secghe heiftsoene ghedwonghen, Dat hi ghereet es tallen spronghen
Te bedrieghene die kerstine: Het ware die nature sine Te hatene alle doeghet. Hi sprac, 110 Al waest dat menne dicken versprac,
Daer hi den mensce wilde bedrieghen, So ware sijn ghere altoes dat lieghen, In hopen of hi tenegher stonde Den mensce niet bedrieghen conde, 115 Want hi den mensce ofjan altoes
Die salicheit die hi verloes. Ende al weet hi wel nochtan, Dat hise niet weder ghecrighen can, So es hi nochtan pogende sere 120 Hoe hise elken mensce ontkere.
Als hi dit ende andre dinghe
Hadde hare geseit ende sonderlinghe, Bat hi hare dat soene gaen liete1)
. Want soene hadde in swaren verdriete, 125 Ende haer tijt dochte, heiftsoene gelaten
Varen, ende hi voer sire straten.
+
Vinc. B. XIV. c. 28.
+
Alsoe verwonnen hadde, sonder dere, Den duvel, die meester ende here Es alre quade, dat soe al2)
130 Des duvels quade verwinnen sal. Des ander daghes men comen doet Vor den juge die maghet vroet, Daer menich mensce mede es comen. Ende alstie juge hevet vernomen, 135 Dat soe sijn heten maecte onmaer,
Ginc men haer an met pinen swaer. Als met spaden yserinen
Dede men haer dat lijf verdwinen, Dat men dinadren mochte sien3). 140 So wie die daer sach te dien,
Wart met wondere groot bevaen, Hoe sulcken torment mochte ontstaen So cranke, so jonghe joghet.
Die felle baeliu onthoghet, 145 Als hi die maghet siet sijn gestade.
Doe vant hi in sinen rade Coud water te doene in een vat, Entie maghet te doene in dat,
Ende daer in blive ghebonden langhe,
1) Aldus naar gissing verbeterd. Er staat gedrukt:
Wat hi hare dat soene gaen hete.
2) Blijkbaar ontbreekt hier iets. Vinc. Illa ergo spem accipiens, quod ministrum iam secum (sic) vinceret, que iam caput impiorum diabolum superasset, cet. - Vóór dat soe al moet dus iets ingevoegd worden, b.v. soe hoopte, hare dochte, sceent of iets dergelijks. In vs. 130 zal, voor Des duvels, wel gelezen moeten worden: Des baeliuus.
3) Verschillend luidt deze marteling bij Vinc. appositis ad latera facibus caro recens lacerata usque ad intima crematur. - Over inadren d.i. ingewanden, zie Proeve van Mnl. Taalzuiv. bl. 117.
Alsoe dus was ene stonde, So wart die erde bevende sware, Dattie menighe quam in vare, 155 Ende Magriete quam uten vate
Ongequetst, in bliden ghelate, Dat den menighen bekerde, Datten baeliu sere deerde,
Dat hijt niet langher ghedoghen conde; 160 Want, bleeft so eneghe stonde,
Hi duchte datter vele mere Vaen souden an die kerstine lere. Dies heveti gheheten zaen Der maghet haer hooft ofslaen; 165 Ende wie hem daer an Gode bekerde
Hi misselike tormenterde4). Margariete, die helige maghet, Hevet spacie te haere bede bejaghet. Tersten so bat soe vor hare,
170 Over alle kerstine daer nare, Doe over die hare daden pine. Men leset dat dese maghet fine Dus nam haer salighen ende Van Oust ter XIIIder kalende, 175 Also als men vint bescreven;
Dies wonder es dat es verheven Hare feeste harde wide
Van Hoymaent ter derder yde5)
.
4) Vinc. Illos autem qui crediderant, variis mortibus consummavit.
5) Vinc. Ibi etiam XIII Kal. Augusti martyrisata fuisse legitur. Unde mirum est, quod a multis VIII ante diebus, sc. III Idus Iulii, eius festivitas celebretur.
19
+
Vinc. B. XIV. c. 29. ±
+
Olibrius, die baeliu fel, 180 Tormenteerde also wel
Regine1), ene maghet wel gheboren, XV jaer oud, scone uutvercoren, Daer men sulc torment an wrochte, Dats menighen hedinen afdochte; 185 Ende menich bekerder mede
Bi wondere, dat God dor haer dede, Na menegerhande tormente fel, Die die maghet verdroech wel Bider helighe macht van Gode. 190
+
Vinc. B. XIV. c. 30. f. ±
+
Ende bi Olibrius ghebode So sloech men haer dat hooft af; Maer tijt men haer voren gaf, Dat soe hare bede hevet ghedaen. Doe was daer dese ghelike verstaen: 195 ‘Com in Christus ruste, Regine!
Helich so staet di te sine; Du heves verdient dese crone!’ Derste dach es van haren lone Ter sevender yde van Spelmaent2). 200 Hare ziele sach men onghewaent
Den inglen voeren themelrike, God lovende blidelike.
II
3).
+ Recto a. Vinc. B. XIV. c. 52. m. +Dat sine4)cume ende mit pinen Voerden keyser brochten gheleet, Daer menich in plaetsen steet. Sambri sprac: ‘Siet alle te samen 5 Die cracht van die Gods namen!
Silvester! hier wert ghehent
1) Het verhaal van Regina is bij Vinc. uitvoeriger.
2) Vinc. Huius passio recolitur VII Idus Septembris.
3) Dit gedeelte der verlorene Tweede Partie, dat hier voor de eerste maal het licht ziet, is vervat in een paar aaneensluitende strooken perkament, behoorende tot de fragmenten C., onlangs te Megen gevonden. Zie Deel I, bl. 117, aant.2). Dat het tot het Vijfde Boek behoort, blijkt uit de Ordinandse, vs. 67-74 (zie Deel I, bl. 458). Het cursief gedrukte is in het Hs. of niet of naauwelijks leesbaar. De tweede kolom (recto b.) is gedeeltelijk weggesneden.
Het fragment verplaatst ons in de geschiedenis van paus Sylvester I (314-336), die de keizerin Helena, de moeder van Constantijn den Groote, tot het Christendom bekeerde. In een plegtigen redetwist met twaalf Joodsche schriftgeleerden heeft de H. Vader al hunne redenen zegevierend wederlegd. Maar één hunner, Zambri geheeten, wil door het vertoon zijner geheime kunst de overwinning behalen. Hij laat een wilden stier in het midden der vergaderde menigte brengen, en fluistert dien een tooverwoord in het oor, waarop het beest onmiddelijk dood ter aarde stort. Sylvester, door Gods kracht gesterkt, herroept den stier in het leven, en staaft door dit wonderteeken de oppermagt van den God der Christenen, hetgeen de bekeering van keizerin Helena en van meer dan 3000 Joden ten gevolge heeft.
Hetzelfde verhaal komt, in korteren vorm, ook voor in den Lekenspiegel, B. II. c. 46. vs. 1-72.
2) Vinc. Huius passio recolitur VII Idus Septembris.
4) T.w. den stier, die in den Lekenspiegel t.a. pl. wilt ende onghiere, bij Vinc. ferocissimus genoemd wordt.
Sambri tot den stiere ghinc,
10 Ende sprac hem in sijn oer dat woert, Ende thant sonder beiden voert Gaf die beeste een luut wel groet, Ende viel op die arde doet. Alle die liede riepen te samen, 15 Dat waer groet cracht inder namen,
Ende gaven Sambri groten prijs. Mar hier om in ghere wijs
Ne wanhopede Silvester groet no smal. Also alset volc maecle ghescal, 20 Soe was hi in sijn ghebede
Ende aenriep Gods ghenadichede. Over ene wile hi bat
Constantine, daer hi sat, Datmen make een ghestille. 25 Die keyser heet doen sinen wille,
Ende tvolc sprac5)al, sonder hem.
5) Denkelijk te lezen: sweech. - Vs. 22-27 bij Vinc. Deinde petito silentio, ascendens in eminentiori loco, dixit clara voce.
20
Silvester sprac: ‘Sambri! vernem! God die sprect in sinen boeken (Ghi vintet daer in, wildijt zoeken): 30 ‘Ic sal doen sterven ende leven,
Slaen ende ghesonde gheven.’ Oftu spracs Gods name albloet, Daer dese beeste bi bleef doet, Soe sprect noch int ander ore, 35 Dat elc mensche sie ende hore,
Dat dijn God vray si ende gheven Mach beide die doet ende leven. Moechstu oec dat niet volbringhen, Soe machmen merken in dien dinghen, 40 Dat dit des duvels name was,
Diese sterven dede ende niet en ghenas.’ Sambri sprac ende riep lude sere: ‘Ghenade, keyser! der werelt here! Dit seide ic te voren wale,
45 Dat Silvestre inder tale Niemant onderdoen en can. Nu hebbe icken verwonnen dan Bi minen God, bi sire cracht. Mine vorwaerde was voert bracht, 50 Dat disputeren latic den clerken
+ Recto b. + ... ... ic doe ... In Jhesus Cristus ... 55 Sambri sprac... Al mochstu oec vl ... ... beg ... Ende sprac .... dus ... Du lyes ... 60 ... dinen God ...
Ende Silvester wilt ... .. echt ist dan ... Datmen dien over ... Dan hem die gh ... 65 Doe seiden al die ...
Dat hi God waer, sonder waen, Die die beeste op dede staen. Silvester ...
Die aldaer ... 70 Ende bat Gode ...
Dat sijn ghenade ... Ende daer na es hi op .... Ende sprac an ghen ... Om dat ele mensc ... 75 Dat Jhesus Cristus over ....
Sine moghenthe ... Ende dat beide lijf ... Dienen al na sme ... Als den almachtigh ... 80 Soe ghebiede ic ...
Van sijnre ghewelt ... Gheset hevet ...
85 Wederkeers onder ... Al daer du of waers ... Sonder felheit ... Amen sprac d ... Die stier stoet ... 90 Ende men heefte ...
Ende ghinc goe ... Ter weyde daer ... Al dat ghinder ... Riep lude ende ... 95 Dat Jhesus CristusV...
Die keyserinne ...
Joden ende heiden al ghemene .. die jugen beide ... .. ghenade ... 100 An Silvest ... + Verso. ...1)+ ... mede
... omme der kerstijnhede ... sekerlijc niet al ... gheweten dat ghetal.
1) Tusschen dit en het voorgaande ontbreken denkelijk 100 verzen, d.i. twee kolommen, t.w.