Mindfulness voor de diëtetiek
Geschikte aanpak bij verstoord eetgedrag en laag zelfbeeld
I would love to live like a river flows, carried by the surprise of its own unfolding. - John O' Donohue -
Eline Anna Helena Wildeboer
Bachelor opleiding Voeding en Diëtetiek
Afstudeeropdracht 2017261
Juni 2017
Mindfulness voor de diëtetiek. Geschikte aanpak bij verstoord eetgedrag en laag zelfbeeld. Afstudeeropdracht 2017261 Auteur: Eline Anna Helena Wildeboer; 500686884 Voeding en diëtetiek; Health promotion Docentbegeleider: Mevrouw Dr. Hanna Zijlstra Diëtist en psycholoog Voeding & Diëtetiek, Hogeschool van Amsterdam Opdrachtgever: Mevrouw Drs. Fraukje Koster Psycholoog Toegepaste Psychologie, Hogeschool van Amsterdam
Voorwoord
Door mijn interesse voor lichamelijke én mentale gezondheid in combinatie met mijn ervaring in de diëtistische beroepspraktijk, ontstond het idee om onderzoek te doen naar de inzetbaarheid van mindfulness bij verstoord eetgedrag onder vrouwen tussen de 16 en 35 jaar. Tijdens mijn eerdere begeleiden van deze vrouwen werd duidelijk een voedingsadvies alléén niet voldoende zou helpen bij hun probleem. Aangezien ik zelf positieve ervaringen heb met mindfulness leek het interessant te onderzoeken of dit behulpzaam zou kunnen zijn.
Dit onderzoek voer ik uit als afstudeeropdracht voor de opleiding Voeding en Diëtetiek met de differentiatie Nutrition and Health Promotion in de periode februari tot juni 2017. In deze scriptie leest u de resultaten die voortgekomen zijn uit: 1. Een literatuurstudie 2. Een kwalitatief onderzoek, bestaande uit diepte-interviews met mindfulness-professionals. Onderzocht is welke mindfulnessoefeningen het beste ingezet kunnen worden ter verbetering van het zelfbeeld van jonge vrouwen, met als doel een verbetering in het eetgedrag.
Ten eerste wil ik de deelnemers aan de interviews bedanken voor hun bijdrage aan dit onderzoek. Door het delen van hun kennis en inzicht, is dit onderzoek succesvol uitgevoerd met interessante resultaten tot gevolg.
Daarnaast wil ik graag mijn begeleider Dr. Hanna Zijlstra bedanken voor het meedenken over de mogelijkheden tot onderzoek met betrekking tot dit onderwerp. Ook wil ik haar bedanken voor haar enthousiaste, begripvolle en heldere begeleiding tijdens dit onderzoek.
Verder wil ik mijn opdrachtgever Drs. Fraukje Koster graag bedanken voor de inspirerende en motiverende sessies die we samen hebben gehad betreffende het onderwerp. Eline Wildeboer 4e-jaars student Voeding & Diëtetiek Hogeschool van Amsterdam Juni 2017
Samenvatting
Inleiding
Een groeiend aantal vrouwen ontwikkelt een laag zelfbeeld. Dit komt mede door de invloed van de media, waarin een schoonheidsideaal de standaard aangeeft. Daarnaast wordt de groeiende objectificatie van vrouwen door marketeers gretig gebruikt om vrouwen het gevoel te geven niet goed genoeg te zijn. Tot slot is mindfulnessbeoefening bewezen effectief voor het verbeteren van het zelfbeeld en het gevoel van zelfcompassie. Dit lage zelfbeeld leidt tot verstoord eetgedrag, wat zich verder kan ontwikkelen in een eetstoornis. Daarom is er onderzoek gedaan om mindfulness in te zetten bij deze doelgroep: jonge vrouwen. De onderzoeksvraag luidt dan ook: wat zijn de 15 beste mindfulnessoefeningen voor het ontwikkelen van een goed zelfbeeld en een gezond en evenwichtig eetgedrag bij vrouwen tussen de 16-35 jaar met een gezond BMI? Methoden Dit onderzoek bestaat uit een literatuurstudie naar zelfbeeld, mindfulness en verstoord eetgedrag én een kwalitatief onderzoek bestaande uit diepte-interviews met mindfulness-professionals. In de interviews is aandacht besteed aan verschillende factoren die het eetgedrag zouden kunnen beïnvloeden, waarbij de vraag welke mindfulnessoefeningen hierbij effectief kunnen worden ingezet, centraal stond.
Resultaten
Uit de resultaten komt naar voren dat de algemene houding die wordt aangeleerd in mindfulness het belangrijkst is. Regelmatige beoefening van mindfulness is essentieel voor verandering in het gedrag/zelfbeeld, waarbij het inzicht in de basisprincipes van mindfulness (je bent niet je gedachten) essentieel is om aan de doelgroep te leren. Voor het effectief begeleiden van de doelgroep is het belangrijk dat je als diëtistische beroepsbeoefenaar uit eigen ervaring advies kunt geven. Hierdoor kun je vanuit een ander perspectief naar de cliënt kijken en beter kunt inschatten waar iemand ondersteuning door middel van mindfulness nodig heeft. Op de volgende manieren kun je mindfulness
het beste inzetten voor de doelgroep: compassieoefeningen, yogaoefeningen,
ademhalingsoefeningen, visualisatieoefeningen, meditatieoefeningen, gedachtendagboekje, inzicht krijgen in patronen, mindfulness bij dagelijkse activiteiten, complimenten geven, dankbaarheidsoefening, herhalen van mantra’s passend voor de situatie, gedachten/emoties delen met een groep en een dagboek bijhouden waarin je alleen vriendelijk mag zijn. Conclusie Geconcludeerd kan worden dat voor een juiste begeleiding van deze jonge vrouwen, eigen ervaring van de diëtist met mindfulness essentieel is. Daarbij is het leren van de juiste houding in mindfulness belangrijker dan specifieke oefeningen. Hierin zijn compassieoefeningen, het analyseren van gedachten, ademhalingsoefeningen of lichaamsgerichte oefeningen het beste om deze houding te trainen bij de doelgroep en tegelijkertijd ondersteuning te bieden in hun problematiek; waarbij herhaling essentieel is voor verandering in het gedrag/zelfbeeld. Aanbevelingen Dit betekent voor de diëtistische beroepspraktijk dat het volgen van een (basis)mindfulnesstraining belangrijk is. Daarnaast is het aanleren van de basisprincipes van mindfulness aan de cliënt, belangrijk als eerste stap in een effectieve begeleiding. Daarbij zijn de specifieke oefeningen per verstorende factor van het eetgedrag goed om mee te geven aan de cliënt. De diëtist moet duidelijk maken dat verandering bewerkstelligd wordt door regelmatige beoefening. Daarnaast is belangrijk de cliënt duidelijk te maken dat de oefeningen niet een directe oplossing bieden maar dat ze dienen ter ondersteuning of verbetering van het gedrag.
Inhoud
Voorwoord ... ii Samenvatting ... iii Begrippenlijst ... v 1. Inleiding ... 1 1.1 Aanleiding ... 1 1.2 Doelstelling ... 3 1.3 Leeswijzer ... 3 2. Methoden ... 4 2.1 Onderzoeksopzet ... 4 2.2 Literatuurstudie ... 4 2.3 Kwalitatief onderzoek ... 5 3. Resultaten ... 7 3.1 Literatuurstudie ... 7 3.1.1 Zoeken naar geluk ... 7 3.1.2 Wat is ongezond eetgedrag en welke factoren liggen hieraan ten grondslag? ... 8 3.1.3 Het zelfbeeld: opbouw, invloed en belangrijke factoren ... 9 3.1.4 Wat is mindfulness en wat zijn de effecten hiervan? ... 12 3.1.5 Wat mindfulness doet bij verstoord eetgedrag of een laag zelfbeeld. ... 14 3.1.6 Effectieve oefeningen voor deze doelgroep ... 16 3.2 Kwalitatief onderzoek: interviews met mindfulnessprofessionals ... 17 3.2.1 Welke factoren beïnvloeden het zelfbeeld? ... 17 3.2.2 Welke oefeningen adviezen mindfulnessprofessionals? ... 18 4. Discussie ... 24 5. Conclusie ... 27 6. Aanbevelingen ... 28 7. Literatuurlijst ... 31 Bijlage 1: figuren ... 38 Bijlage 2: standaardopzet bericht werving ... 40 Bijlage 3: topiclijst/interviewprotocol ... 41 Bijlage 4: kwalitatieve data; uitgewerkte interviews ... 43 Bijlage 5: coderingen data-analyse ... 134
Begrippenlijst
Mindfulness
Mindfulness is een aandachtsoefening en vorm van meditatie of training, waarbij men zich met nieuwsgierige aandacht en zonder automatische reacties bewust is van fysieke ervaringen, stemmingen, gevoelens en gedachten.1 Zelfbeeld Het beeld dat iemand van zichzelf heeft. Het verschil tussen het ideale zelf en het zelfbeeld wordt vaak beschouwd als belangrijkste basis waarop de zelfwaarding is gebaseerd.2 Zelfacceptatie
Zelfacceptatie, herkenning en acceptatie van de eigen persoon, inclusief positieve en negatieve eigenschappen.3
Zelfcompassie
Liefde voor jezelf. In plaats van meedogenloos te oordelen en jezelf te bekritiseren voor tekortkomingen. Zelfcompassie betekent dat je vriendelijk en begripvol bent tegenover je fouten en gebreken.4 Verstoord eetgedrag De gezonde balans is weg door een obsessie met wel of niet gezond eten. Het eetgedrag is zodanig verstoord dat dit gedrag alleen maar kan leiden tot angst, eetstoornissen of obesitas.5 Eetstoornis
Verzamelnaam voor ziekten waarbij het eetgedrag verstoord is. Een eetprobleem wordt een eetstoornis als er aan de hand van de DSM-V-classificatie van eetstoornissen een eetstoornis gediagnostiseerd wordt (zie bijlage 1).6 Perceptie Waarneming, het proces van het verwerven, registreren, interpreteren, selecteren en ordenen van zintuiglijke informatie.7 Autonomie De mogelijkheid om eigen keuzes te maken.8 Topic Een begrip dat bij kwalitatief onderzoek wordt gebruikt. Het verwijst naar interviewonderwerpen. Interview Een gespreksvorm waarin de interviewer zich beperkt tot het stellen van vragen over gedragingen, opvattingen, houdingen en ervaringen ten aanzien van bepaalde sociale verschijnselen en de geïnterviewde zich voornamelijk beperkt tot het geven van antwoorden op die vragen.9
1. Inleiding
1.1 Aanleiding
Het heersende schoonheidsideaal (slank/sportief/knap/sexy) waaraan de huidige media volop meedoen door onder andere het tonen van gemanipuleerde beelden, geeft een onrealistisch beeld van hoe vrouwen eruit zouden moeten zien. Dit zorgt ervoor dat een laag zelfbeeld een steeds groter en duidelijker probleem is onder jonge vrouwen.10,11 Van de 13-jarige meisjes is 53% ontevreden over haar lichaam. Dit percentage loopt op tot 78% bij meisjes van 17 jaar. Van alle meisjes en vrouwen heeft ongeveer 65% een eetprobleem.11 Vanuit de commerciële wereld worden vrouwen door middel van reclames, sociale media, tv-programma’s en tijdschriften gestimuleerd om ontevreden te zijn met hun lichaam en te streven naar een ideaal(lichaams)beeld. Vanuit deze onzekerheid kopen vrouwen namelijk het meeste, met het idee dat die producten zullen helpen dat ideaalbeeld te verwezenlijken. Daarnaast krijgen jonge vrouwen de ‘oplossing’ voor een ideaal lichaam aangereikt door de groeiende markt van gezond eten/fitness programma’s.10 Het lage zelfbeeld wordt deels gecreëerd door de
groeiende zelfobjectificatie door vrouwen. Dit houdt in dat vrouwen steeds vaker hun gevoel van eigenwaarde baseren op hoe ze eruitzien, dan dat ze dit baseren op innerlijke kwaliteiten. Dit gebeurt steeds meer doordat alle media de objectificatie van vrouwen door zowel mannen als vrouwen stimuleren.11
Met het zelfbeeld wordt het beeld dat mensen van zichzelf hebben bedoeld. Het verschil tussen het ideale zelf en het zelfbeeld wordt vaak beschouwd als belangrijkste basis waarop de zelfwaardering is gebaseerd. In het boek “Measures of Personality and Social Psychological Attitudes” – John P. Robinson, wordt het zelfbeeld als volgt omschreven; “(e)rgens een waarde aan geven, komt neer op het bepalen van een specifieke prijs. Als je deze waarde moet geven aan een persoon, wordt deze waarde bepaald door factoren als goedkeuring, genegenheid en hartelijkheid. (Williams, 1979)”. Oftewel: eigenwaarde is gebaseerd op hoe iemand zichzelf inschat, waardeert, accepteert, goedkeurt en leuk vindt. In de sociale wetenschappen wordt eigenwaarde ook wel beschreven als een constructie waarin er door het zelf inschatten van iemands waarde, normen en significantie een zelfbeeld wordt gevormd.12
De ontwikkeling van een laag zelfbeeld (door onder andere dus het heersende schoonheidsideaal) zorgt in combinatie met de huidige voedingstrends gericht op gezond eten voor een gevaarlijke combinatie voor deze toch al gevoelige doelgroep6: jonge vrouwen tussen de 16-35 jaar in dit
onderzoek. Binnen deze trends wordt gesuggereerd dat deze onzekerheid gemakkelijk op te lossen valt met het verkrijgen van het perfecte lichaam door het veranderen van je eet/beweegpatroon. Een laag zelfbeeld kan ofwel op zichzelf óf in combinatie met extra aandacht voor gezond eten in de huidige maatschappij leiden tot verstoord eetgedrag. Dit kan zich ontwikkelen tot Orthorexia (obsessief gezond eten) en eetstoornissen als Anorexia Nervosa en Boulimia Nervosa. Bij de eetstoornissen Boulimia Nervosa en Anorexia Nervosa wordt er extreem op lichaamsvorm gefocust waarvoor de aanleiding vaak een laag zelfbeeld is. Een verstoord eetpatroon door te streven naar een ideaal lichaam neigt naar gedrag dat binnen de indicatoren van een eetstoornis valt.6,13,14,15 Een factor die een verstoorde relatie met voeding kan vergroten, is het idee van deze vrouwen dat geluk te verwerven valt door het hebben van het perfecte lichaam. Alleen valt het gevoel van geluk niet op deze manier te bereiken. Op het moment dat je naar iets oppervlakkigs als geld, status of uiterlijk streeft en je behaalt dit, dan zal je binnen twee jaar weer op hetzelfde geluksniveau komen als ervoor. Dit is het effect van de hedonistische tredmolen: hedonisme gaat uit van het idee dat je door méér prettige gevoelens, gelukkiger wordt. Hierdoor worden mensen die op deze manier geluk nastreven afhankelijk van het steeds opnieuw behalen van deze positieve gevoelens, door bijvoorbeeld steeds meer geld te
verdienen, leuke dingen te doen of het uiterlijk nog meer perfectioneren; het is nooit genoeg. Iedereen heeft deze ‘baseline’ van het gevoel van geluk, waardoor je ondanks het steeds verwerven van positieve emoties het algemene gevoel van geluk niet op deze manier kunt vergroten. Deze baseline wordt voor 50% door genen en 10-20 % door (nauwelijks te veranderen) basisomstandigheden bepaald. De overige 30-40% kan beïnvloed worden door middel van interventies gericht op de innerlijke belevingswereld in plaats van het streven naar een perfect lichaam. Voorbeelden hiervan zijn; het verhogen van betrokkenheid/bevlogenheid, verbeteren van relaties en het vinden van zingeving/betekenis in het dagelijkse leven.16 Om deze jonge vrouwen helpen dient er gekeken te
worden naar de kern van het probleem; het lage zelfbeeld. Dit zorgt voor het gevoel niet te voldoen aan een ideaalbeeld en daardoor zijn zij extra gevoelig voor prikkels van buitenaf.
Zowel het ineffectief zoeken naar geluk, zoals hierboven beschreven, als het verbeteren van het zelfbeeld lijkt aan te pakken door het uitvoeren van mindfulnessoefeningen. Bewustwording, aandacht en acceptatie staan centraal in de wetenschappelijk bewezen effectieve mindfulnessgroepstherapie: Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR). Professor en moleculair bioloog Jon Kabat-Zinn is grondlegger van MBSR. Het MBSR- programma verlicht effectief stress, angst, pijn en ziekte. Verschillende wetenschappelijke onderzoeken tonen aan wat de positieve effecten van mindfulness zijn op het mentale welzijn van verschillende soorten doelgroepen. Daartoe behoort onderzoek dat aantoont hoe mindfulness een positieve invloed heeft op het zelfbeeld, door het versterken van het gevoel van zelfcompassie en zelfacceptatie. Er zijn bewezen effectieve oefeningen die focussen op het waarderen van het lichaam om wat het doet, niet om hoe het er uitziet. Hierbij wordt het eventuele negatieve effect van sociale mediabeelden minder belangrijk gemaakt en leren vrouwen dankbaar te zijn voor wat het lichaam kan.17,18,19 Beoefening van mindfulness zorgt onder andere voor
bewustwording bij deze vrouwen van de gedachten die aanzetten tot eventueel ongezond eetgedrag, waardoor een verandering van die gedachten mogelijk wordt.
De wenselijke situatie houdt in dat jonge vrouwen beter bestand zijn tegen de maatschappelijke aandacht voor extreem gezonde voeding en de invloed van het heersende schoonheidsideaal, door een verbetering van het zelfbeeld. Verschillende wetenschappelijke onderzoeken tonen de relatie aan tussen een laag zelfbeeld en eetstoornissen en tussen mindfulness (MBSR) en een verbetering van het zelfbeeld.6,13,17 Omdat mindfulness een oplossing lijkt te kunnen bieden voor het huidige probleem,
diende voor de diëtistische beroepspraktijk onderzocht te worden wat de beste manieren zijn om mindfulness in te zetten bij de begeleiding van jonge vrouwen: om zelfbeeld te verbeteren en daarmee en hun eetpatroon positief te beïnvloeden. Dit was dan ook de aanleiding voor dit onderzoek, waarin de onderzoeksvraag als volgt luidt: Wat zijn de 15 beste mindfulnessoefeningen voor het ontwikkelen van een goed zelfbeeld en een gezond en evenwichtig eetgedrag bij vrouwen tussen de 16-35 jaar met een gezond BMI? Deelvragen literatuurstudie: - Uit welke elementen is het zelfbeeld opgebouwd? - Welke factoren beïnvloeden het zelfbeeld en hoe? - Wat is mindfulness en wat zijn de positieve effecten van mindfulness? - Hoe wordt mindfulness nu ingezet ter verbetering van het zelfbeeld/eetgedrag?
- Welke handvatten zijn essentieel voor de voorbereiding en uitvoering van een goed diepte-interview? Deelvragen interviews: - Welke factoren beïnvloeden het zelfbeeld en zijn aan te pakken met mindfulnessoefeningen en waarom? - Welke oefeningen adviseren mindfulnessprofessionals voor de verbetering van de verschillende factoren die verstoord eetgedrag kunnen veroorzaken en waarom?
1.2 Doelstelling
Zowel mindfulness als de trends/hypes rondom gezonder eten zijn actuele onderwerpen die nog niet vaak in dezelfde context gebruikt worden, terwijl bij veel verschillende verstorende factoren in het ontwikkelen van gezond eetgedrag, mindfulness ingezet kan worden als geschikte aanpak. In de diëtistische beroepspraktijk wordt wel gebruik gemaakt van mindfulness maar concrete aanbevelingen hiervoor ontbreken in de huidige literatuur. Het doel van dit onderzoek is daarom het verzamelen van de meest effectieve en concrete oefeningen om mindfulness in te zetten bij de begeleiding van de doelgroep voor het verbeteren van het eetgedrag en/of zelfbeeld. Dit zou kunnen in de vorm van een nieuw programma of als aanbeveling voor de diëtistische beroepspraktijk. Ook kunnen de resultaten gebruikt worden binnen lessen in de minor Positive psychology over gezondheid. Alle toepassingen van de resultaten maken dit onderzoek maatschappelijk relevant en zijn bedoeld om een startpunt te creëren voor het stimuleren van een gebalanceerd eetpatroon onder jonge vrouwen. 1.3 Leeswijzer In hoofdstuk 2 zal de methode van zowel de literatuurstudie als het kwalitatieve onderzoek worden belicht; daarna is in hoofdstuk 3.1 onder ‘resultaten’ te lezen wat de uitkomsten zijn van de literatuurstudie; vervolgens staan in hoofdstuk 3.2 de resultaten van het kwalitatieve onderzoek beschreven, waarop de discussie in hoofdstuk 4 en de conclusie in hoofdstuk 5 volgen; dan zijn in hoofdstuk 6 de bijbehorende aanbevelingen voor de diëtistische beroepspraktijk te lezen; als laatste zijn in hoofdstuk 7 de referenties terug te vinden. De vijf bijlagen bestaan uit: de figuren (bijlage 1), het standaard bericht naar de participanten (bijlage 2), het interviewprotocol (bijlage 3), de uitgeschreven interviews (bijlage 4) en de daaropvolgende coderingen van de analyse (bijlage 5).
2. Methoden
2.1 Onderzoeksopzet
Er is een beschrijvend onderzoek gedaan dat bestaat uit twee onderdelen; een literatuurstudie en een kwalitatief onderzoek door middel van diepte-interviews. Door zowel de complexiteit van het onderwerp als het ontbreken van veelvuldige publicaties over het onderwerp is er gekozen voor kwalitatief onderzoek.
2.2 Literatuurstudie
Voorafgaand aan het uitvoeren van het kwalitatieve onderzoek heeft de onderzoeker aan de hand van de hoofdvraag en deelvragen vastgesteld welke thema’s essentieel waren voor het vinden van de juiste literatuur. De onderzoeker is gestart met het lezen van literatuur over deze hoofdthema’s om zo voldoende kennis te vergaren om een specifiekere literatuurstudie te kunnen uitvoeren. Deze thema’s luidden als volgt; eating disorders/disordered eating, mindfulness, positive psychology, self-esteem en body-image. Vervolgens is er de eerste 7 weken van het onderzoek een literatuurstudie uitgevoerd als verdieping op het onderwerp en het huidige probleem. Er is gestart met literatuurstudie, opdat de resultaten hiervan ondersteuning konden bieden bij het opstellen en uitvoeren van de diepte-interviews. Tijdens de literatuurstudie is de literatuur beoordeeld op Levels of Evidence oftewel niveau van bewijskracht volgens het hierbij horende rangensysteem. Er is gekozen gebruik te maken van de eerste drie niveaus die luidden als volgt: A1: systematische review van tenminste twee onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van A2 niveau, A2: gerandomiseerd dubbelblind vergelijkend onderzoek van goede kwaliteit en van voldoende omvang, A3: vergelijkend onderzoek, maar niet met alle kenmerken als genoemd onder A2, om zo de kwaliteit van de literatuur te waarborgen (zie bijlage 1).20
Ook is de betrouwbaarheid van de literatuur beoordeeld door te kijken naar de grootte van de impactfactor van wetenschappelijke tijdschriften; de impactfactor is een meetinstrument dat aangeeft hoe frequent er geciteerd is uit publicaties van onderzoeken in een bepaald wetenschappelijk tijdschrift. Hoe hoger de impactfactor, hoe meer aanzien het wetenschappelijke tijdschrift heeft. Daarnaast is er gekozen literatuur van de afgelopen vijf jaar (2012-2017) te gebruiken om de meest recente resultaten te presenteren. Er zijn echter uitzonderingen waarbij het jaar van publicatie minder relevant was voor de betrouwbaarheid van de daarin gepresenteerde resultaten. Dit is bijvoorbeeld het geval bij onderzoek over Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR) uitgevoerd door Jon Kabat-Zinn, de oprichter van het concept, waarin resultaten worden gepresenteerd die vandaag de dag nog gebruikt worden in alle MBSR-trainingen.1 De volgende databanken zijn gebruikt voor het zoeken van literatuur: Databanken HvA, Springerlink, Google Scolar, PubMed, Sciencedirect, HvA E-books. Hierin zijn de onder andere de volgende trefwoorden in verschillende combinaties gebruikt: mindfulness, MBSR, Jon Kabat-Zinn, mindful
eating, Mark Williams, Danny Penman, meditation, levels of self-esteem, self-clarity, , self-concept, elements of self-esteem, pillars of self-esteem, compassion, self-love, Liesbeth Woertman, self-image, body-image, sociale media, Centre for Appearance Research, body-image, zelf-acceptatie, zelfbeeld, Jennifer Alison, miss-representation, eating behavior, eating disorders, orthorexia, causes of eating disorders, seligman, schoonheidsideaal, Eckhart Tolle, Ruby Wax, Goldie Hawn, Seligman, happiness, positive psychology, Traci mann, emotional eating, verstoord eetgedrag, Jessica Alleva, Body matters, Rita zeelenburg Jan Chozen Bays, Dian de Vries, Maxwell malt, psycho-cybernetics, Bob Proctor, paradigms, elements of behavior, Ap Dijksterhuis, Barbara Fredrickson, yoga, breathing exercises, benefits of the breath, breathing, exercise. Er is gebruik gemaakt van toonaangevende namen met het
zoeken op de verschillende gebieden om zo tot de kern van relevante literatuur te komen. Voorbeelden zijn: Jon Kabat-Zinn, Mark Williams, Danny Penman, Ruby Wax, Liesbeth Woertman, Jan Chozen Bays, Jennifer Alison, David Grossman, Kristin Neff en Phillippa C. Diedrichs.
Om zo efficiënt mogelijk kwalitatieve data te verzamelen is er voorafgaand aan de interviews een literatuurstudie gedaan naar de best passende methode om deze interviews uit te voeren. De onderzoeker heeft hiervoor de volgende trefwoorden in de eerdergenoemde databanken gebruikt: interview methods, qualitive research, interviewen, diepte-interview, topiclist, examples. Daarnaast is het boek van Hennie Boeije over kwalitatief onderzoek geraadpleegd.9 2.3 Kwalitatief onderzoek Onderzoekspopulatie
De onderzoekspopulatie bestond in totaal uit twaalf mindfulness beroepsprofessionals, die de rol vervulden van adviseur omtrent het inzetten van mindfulness bij de doelgroep door diëtistische beroepsprofessionals. De participanten zijn gecertificeerd mindfulnesstrainer maar hebben daarnaast verschillende achtergronden als: psycholoog, filosoof, bewustzijns/holistisch coach, yogadocent, psychologie, HRM, holistisch coaching, macrobiotiek of ervaringsdeskundige met eetstoornissen. Om de privacy van de participanten te waarborgen zijn de namen veranderd.
Inclusiecriteria
Er is vastgesteld dat de onderzoekspopulatie beperkt werd tot mindfulnessprofessionals, omdat dit het doel van het onderzoek het beste diende: namelijk het geven van een effectief advies over mindfulnessoefeningen voor de doelgroep. Dit betekent dat alle participanten gecertificeerd trainer van het Mindfulness Based Stress Reduction programma zijn. Daarnaast is er gekeken of er andere specialisaties waren die hun persoonlijke visie interessanter maakte voor dit onderzoek zoals: het geven van zelfcompassie/acceptatie training, bewustzijnstraining, werken met eetstoornissen, focus op het zelfbeeld of focus op de invloeden van buitenaf. Wervingsprocedure Voor het vinden van de juiste participanten is zowel gebruik gemaakt van het sociale netwerk van de onderzoeker als van de zoekmachine Google met de trefwoorden: mindfulnesstraining, MBSR-cursus en mindfulnesstrainers. Er zijn zes participanten geworven vanuit het sociale netwerk van de onderzoeker, drie participanten zijn geworven uit een verwijzing van een van deze professionals (met de toestemming om deze professionals te benaderen) en drie participanten zijn geworven door via Google te zoeken op professionals in mindfulness-training. Alle mogelijke participanten zijn per e-mail benaderd over het onderzoek. Er is vooraf een opzet voor een standaardbericht gemaakt waardoor alle mogelijke participanten vooraf dezelfde informatie hebben gekregen over het onderzoek. Wel was er in deze opzet ruimte om elk bericht persoonlijk te maken voor elke mogelijke participant. Dit was afhankelijk van: 1. de relatie van de onderzoeker met de participant; 2. de kennis van het onderzoek van de mogelijke participant; 3. de mate waarin de mogelijke participant gespecialiseerd was. De opzet van het bericht is te lezen in bijlage 2.
Dataverzameling
Om de onderzoeksvraag zo goed mogelijk te beantwoorden is er gekozen voor de methode diepte-interviews. Hierdoor werd toegang verkregen tot de kennis van mindfulness-professionals om zo tot de kern van een goed advies te komen. Ook was deze methode essentieel om op een wetenschappelijke manier de resultaten te kunnen presenteren gebaseerd op empirische uitspraken.9
Er is gekozen voor een semi-gestructureerd interview. Dit gaf de mogelijkheid om zo bij elke expert naar dezelfde essentiële topics (de interviewonderwerpen) te vragen zonder de expert in een specifieke richting te sturen. Om het mogelijk te maken de resultaten achteraf te structureren en hierdoor een heldere conclusie te kunnen trekken, is er gekozen om bij sommige topics dezelfde vragen te stellen. Dit geldt voor de topics die in de literatuur naar voren kwamen een directe of indirecte factor in het verstoren van eetgedrag; media, angst, obsessie, zelfbeeld, zelfcompassie, zelfacceptatie en autonomie.6,13,14,21,22,23,24 Het idee hierachter is het koppelen van deze factoren aan
mindfulnessoefeningen, zodat deze specifiek ingezet kunnen worden bij de doelgroep.
Er zijn met name open vragen gesteld om de resultaten zo min mogelijk te beïnvloeden en de geïnterviewde de kans te geven te antwoorden vanuit zijn/haar belevingswereld.9 Op basis van de resultaten uit een onderzoek naar het effect van vragen wat iemand gedaan heeft versus wat iemand
zou doen, is er in de interviews gevraagd naar wat de professional zou aanraden, omdat dit effectiever
bleek te zijn.25 Het interviewprotocol met topiclijst en bijbehorende vragen, is te vinden in bijlage 3.
Het belangrijkste instrument dat gebruikt is, is de onderzoeker zelf in de rol van interviewer.9
Daarnaast is er tijdens de interviews gebruik gemaakt van het eerdergenoemde interviewprotocol (bijlage 3) en de MacBook van de onderzoeker voor het opnemen van de interviews om dit correct te kunnen rapporteren.
Voorafgaand aan de interviews met de participanten is de topiclijst per e-mail verstuurd zodat de participanten de mogelijkheid hadden zich voor te bereiden. Ook is er in dit bericht herhaald waar en hoe laat het interview ging plaatsvinden en hoe de onderzoeker te herkennen viel (wanneer dit van toepassing was). De interviews hebben plaatsgevonden op verschillende locaties, gekozen door de participant om het voor de participant zo gemakkelijk mogelijk te maken. Dit was vaak de eigen praktijk, op de Hogeschool van Amsterdam of in een café. Er is één interview via Skype uitgevoerd, omdat deze participant in België woont, alle andere interviews zijn face-to-face uitgevoerd. Data-analyse Elk interview is achteraf door de onderzoeker getranscribeerd doormiddel van de gemaakte geluidsopname. Deze uitgeschreven interviews zijn vervolgens geïmporteerd in het kwalitatieve data-analyseprogramma MAXQDA, waarin de verworven data geanalyseerd zijn. Dit is gedaan door het volgen van de SLANG-methode: er wordt stapsgewijs toegewerkt naar heldere kwalitatieve resultaten en een conclusie. Dit gebeurt door na de dataverzameling te starten met open coderen: elk stukje informatie krijgt een specifieke code; vervolgens worden deze codes steeds specifieker omdat er nieuwe data bij komen; daarna is er axiaal gecodeerd waarbij de codes verdeeld worden in categorieën. Na verdere dataverzameling kunnen er verbanden gelegd worden tussen die verschillende categorieën. Gebaseerd op deze verbanden is er selectief gecodeerd waaruit de resultaten zijn voortgekomen, die in het volgende hoofdstuk te lezen zijn onder ‘resultaten’.9 De resultaten zijn aan de hand van de vooraf opgestelde deelvragen uitgewerkt. De daarbij horende structuur in de interviewvragen is intact gebleven, om de verschillende factoren logischerwijs te presenteren. De lijst met de codes waar mee gewerkt is om de data te analyseren is te lezen in bijlage 5.
3. Resultaten
Dit hoofdstuk bestaat uit de volgende twee onderdelen, namelijk de resultaten van de literatuurstudie en de resultaten van het kwalitatieve onderzoek. 3.1 Literatuurstudie 3.1.1 Zoeken naar geluk Ieder mens is opzoek naar geluk, het is ons hoogst haalbare doel; daar zijn Boeddha, Plato, Seneca, Aristoteles, Blaise Pascal, Augustinus en de Dalai Lama het over eens. Iedereen zoekt geluk op een of andere manier, niet altijd even bewust. We handelen uiteindelijk altijd vanuit het willen zoeken, vinden, onderhouden en behouden van ons geluk. Geluk is eigenlijk het verkeerde woord, geluk is een vluchtige positieve emotie, wat we bedoelen is welzijn; een diepere staat die stabiel blijft. Iedereen heeft voor dit welzijn een bepaalde baseline, het niveau waarop deze persoon steeds terugkomt, wat er ook gebeurt. Deze baseline wordt voor 10-20% bepaald door omgevingsfactoren, 50% is genetisch bepaald en 30-40% is beïnvloedbaar.26 Dit kan beïnvloeden worden door je bijvoorbeeld te focussenop de volgende 5 essentiële elementen voor welzijn van Martin Seligman: Positive Emotions,
Engagement, Positive Relationships, Meaning en Accomplishment (PERMA).27 Veel mensen denken
gelukkig te worden door het najagen van hedonistisch geluk (geld, status, vakanties, mooie kleren, dun zijn, etc.), maar dit verworven geluk zal tijdelijk zijn wanneer iemand zijn/haar doel bereikt heeft, doordat iemand weer terug gaat naar die baseline. Een voorbeeld hiervan is: je koopt nieuwe kleren/huis etc. met het idee daarvan gelukkig te worden, tijdelijk zorgt dit ook voor positieve emoties, maar binnen een maand ben je hier waarschijnlijk aan gewend (afhankelijk van de impact van iets nieuws, kan dit tot twee jaar duren) en ga je op zoek naar iets anders om dit gevoel opnieuw te ervaren. Vanuit de Oosterse denkwijze komt geluk puur van binnenin en is controle over het bewustzijn de eerste stap in de goede richting, waarvan mindfulness een onderdeel vormt. In de Westerse benadering wordt geluk vooral beschouwd als het ervaren van positieve emoties, waarbij de juiste inhoud van je bewustzijn belangrijk is. Om daaraan te werken is het PERMA-model bijvoorbeeld een geschikt middel. Ook de focus op het verminderen van het hedonistische najagen van geluk en juist het verwerven van meer verbondenheid, prettige vrijetijdsbesteding en het najagen van de juiste persoonlijke doelen zijn belangrijke elementen om het algemene welzijn te verbeteren volgens Ap Dijksterhuis (schrijver van het boek ‘Op naar geluk’).26 Jonathan Haidt, schrijver van The Happiness
Hypothesis, concludeert na grondig onderzoek op het gebied van geluk, dat dit zowel van binnen als
van buiten komt, maar dat het hierbij essentieel is om het bewustzijn te trainen.16 Het trainen van de
hersenen om positief te denken en positieve emoties te ervaren om zo in een positieve spiraal omhoog te klimmen, wordt zowel door Barbara Fredrickson (onderzoekster en schrijfster van het boek
Positivity) als Elaine Fox (onderzoekster en schrijfster van het boek Rainy Brain, Sunny Brain)
beaamd.28,29 Dit is een van de principes waar dit onderzoek op rust.
Machtold Huber heeft het begrip positieve gezondheid geïntroduceerd, waarbij er op een fundamenteel andere manier naar gezondheid wordt gekeken die past bij de visie van de positieve psychologie. Gezondheid wordt niet gezien als het afwezig zijn van ziekte, maar als ‘het vermogen om je aan te passen en je eigen regie te voeren, in het licht van de sociale, fysieke en emotionele uitdagingen van het leven’.30 Deze positieve gezondheid bevat 6 dimensies die vervolgens weer zijn opgedeeld in aspecten om een volledig beeld te krijgen van gezondheid (zie bijlage 1).30
Gezond eten valt onder de dimensie lichaamsfuncties en is hier een klein onderdeel van. Op het moment dat de focus van de doelgroep te veel ligt op gezond willen eten of op het uiterlijk, kunnen andere dimensies als mentaal welbevinden, dagelijks functioneren of kwaliteit van leven negatief beïnvloed worden. Dit is misschien een van de redenen dat het gedrag van de doelgroep niet gezond is en vooral verbeterd kan worden door beter om te leren gaan met sociale, fysieke en emotionele uitdagingen in het leven (dus bijvoorbeeld ook de sociale druk om te voldoen aan een bepaald schoonheidsideaal). Mindfulness kan daarbij helpen door bewuster te worden van je eigen gedachten en emoties en hoe je vervolgens met deze uitdagingen om kunt gaan. Het ongezonde eetgedrag ontstaat bij de doelgroep vaak, omdat de realiteit niet voldoet aan hun ideaalbeeld. Hierdoor denken zij dat als dat behaald wordt, geluk ontstaat. Maar streven naar tijdelijke doelen of externe zaken (als dit ideaalbeeld) draagt niet bij aan geluk. Zoals eerder is uitgelegd komt dit door gewenning; je komt wanneer je zo’n doel behaald weer terug op het oorspronkelijke geluks-niveau.16 Op enkele
uitzonderingen na, bijvoorbeeld als extra geld zorgt voor het voorzien in de basisbehoeften van de mens.26 Wat er precies wordt bedoeld met dat ongezonde eetgedrag is hieronder te lezen. 3.1.2 Wat is ongezond eetgedrag en welke factoren liggen hieraan ten grondslag? Eetgedrag is verstoord wanneer het gedrag de mentale of fysieke gezondheid negatief beïnvloedt. Ook is eetgedrag verstoord wanneer er kans op een eetstoornis aanwezig is, doordat één of meerdere risicofactoren aanwezig zijn of er uit de betreffende DSM-V classificatie elementen aanwijsbaar zijn. Verstoord eetgedrag wordt een eetstoornis als er aan de hand van de DSM-V-classificatie van eetstoornissen een eetstoornis gediagnostiseerd wordt (zie bijlage 1).6 Factoren die het eetgedrag
negatief beïnvloeden zijn onder andere een laag zelfbeeld, een gebrek aan controle, moeite met emotieregulatie, angst en obsessie.
Een laag zelfbeeld is een indicator voor het ontwikkelen van een eetstoornis. Daarnaast is
perfectionisme een risicofactor voor het ontwikkelen van verstoord eetgedrag.6,27
Een gebrek aan controle/autonomie is voor jonge vrouwen vaak een reden om over hun eten
volledige en extreme controle te nemen om zo het gevoel van controle te ervaren. Moeilijk om kunnen gaan met emoties is een van de karaktereigenschappen die in alle mensen met een eetstoornis/verstoord eetgedrag terugkomt.22 Angst om er niet bij te horen en eventueel daarom angst om te dik te zijn, niet mooi genoeg te zijn, niet gezond genoeg te eten. Dit leidt vaak tot gedrag ingegeven door deze angst. Obsessie (of obsessieve gedachten) zorgt voor de onbalans die het eetgedrag ‘verstoord’ maakt. Het
willen veranderen van het lichaam door middel van extreme obsessie met voeding neigt naar een eetstoornis. Obsessieve gedachten rondom voeding en het lichaamsbeeld horen hierbij. Wel is het moeilijk om oorzaken/gevolgen te onderscheiden van elkaar bij verstoord eetgedrag. Vaak versterken bepaalde factoren elkaar.6 Een laag zelfbeeld speelt hierin een belangrijke rol. Daarom zal in dit onderzoek de focus op deze factor liggen. Maar wat is het zelfbeeld eigenlijk precies en waar wordt dit door beïnvloed?
3.1.3 Het zelfbeeld: opbouw, invloed en belangrijke factoren Hieronder zal eerst worden uitgelegd uit welke elementen het zelfbeeld is opgebouwd, vervolgens welke invloed men vanuit de eigen persoonlijkheid heeft op het zelfbeeld en welke factoren het zelfbeeld van buitenaf beïnvloeden. Het zelfbeeld: invloed van ‘binnenin’ Het zelfbeeld is het beeld dat iemand van zichzelf heeft.31 Het zelfbeeld wordt gevormd op basis van eerdere ervaringen en onze perceptie en beoordeling van onszelf. Deze perceptie en beoordeling van onszelf worden op hun beurt ook weer beïnvloed door deze eerdere ervaringen. Wanneer er in deze ervaringen is uitgedrukt dat iemand niet goed genoeg is, of een label hebben gekregen, hebben mensen de neiging dit te geloven.32 Als mensen in zo’n ‘label’, negatieve beoordeling geloven, zullen ze hiernaar gaan leven, wat zorgt voor een verwerkelijking van deze beoordeling. Dit gebeurt doordat het zelfbeeld een cybernetisch systeem is, wat inhoudt dat iets zichzelf instandhoudt op een bepaald niveau. Zolang dit niveau niet wordt aangepast, zullen de acties altijd leiden tot het huidige niveau. Een concreet voorbeeld hiervan is een thermostaat, die zal zorgen dat een huis een constante (de ingestelde) temperatuur behoudt, deze temperatuur verandert alleen als je de instellingen wijzigt.33 Daarom valt het zelfbeeld alleen te veranderen als er fundamenteel iets wordt veranderd in iemands overtuigingen/bewustzijn, ofwel; instellingen. Eerdere ervaringen vormen de manier waarop iemand naar zichzelf kijkt. Onder ervaringen die het zelfbeeld vormen, vallen relaties/contact met andere mensen. Door contact te hebben met andere mensen wordt het namelijk mogelijk gemaakt je te vergelijken met een ander, waardoor in te schatten valt hoe iemand zichzelf verhoudt tot de ander. Relaties zijn een belangrijk element in de vorming van het zelfbeeld; zowel de manier waarop mensen met iemand omgaan als hoe degene zichzelf ziet tegenover de ander.34 Een ander element is het
verschil tussen het ideale zelf en de huidige situatie, dit wordt vaak beschouwd als belangrijkste basis van de zelfwaarding.2 Rosenberg’s schaal om zelfbeeld te meten, stelt dat de volgende 10 elementen bepalen of iemand een positief of negatief zelfbeeld heeft (wanneer er positief gescoord wordt: positief zelfbeeld):35 1. Gevoel van waarde, gelijk voelen aan anderen 2. Je bewust zijn van persoonlijke kwaliteiten 3. Niet het gevoel hebben een mislukking te zijn 4. Dingen net zo goed kunnen als anderen 5. Trots kunnen zijn op zichzelf 6. Een positieve houding naar jezelf 7. Tevreden zijn met jezelf 8. Jezelf respecteren 9. Geen gevoel van nutteloosheid 10. Het gevoel van goed genoeg zijn Zelfcompassie is essentieel als je van binnenuit een beter gevoel wilt krijgen over jezelf. Het beoefenen van compassie wordt in mindfulness geleerd én mindfulness is zelf een essentieel onderdeel om zelfcompassie te kunnen beoefenen: door het tegengaan van overidentificatie met gedachten en emoties. Zelfcompassie is opgebouwd uit drie kernelementen: self-kindness (jezelf met compassie benaderen), common humanity (het tegenovergestelde gedrag van je met iemand vergelijken, herkennen op welke manier we hetzelfde zijn als anderen, wat het betekent om mens te zijn, en dat juist imperfectie ons allemaal gelijk maakt, in plaats van het isoleren door imperfectie), mindfulness (zijn met wat er is in het moment, om het mogelijk te maken dingen te accepteren).
Zelfcompassie betekent liefdevol met jezelf omgaan wat er ook gebeurt, in tegenstelling tot zelfvertrouwen. Het laatste wordt alleen vergroot wordt wanneer we ons positief voelen over onze presentaties op de persoonlijk belangrijkste elementen in het leven. Voor vrouwen is dit wereldwijd het belangrijkste element om eigenwaarde op te baseren: de perceptie van hoe aantrekkelijk we
onszelf vinden. Mensen waarderen zichzelf pas als het presteren bovengemiddeld is. Dit is een van de redenen dat het bijna onmogelijk is voor vrouwen om zich goed te voelen over zichzelf. Daarnaast zijn mensen geneigd anderen mensen naar beneden te halen om zich vervolgens bovengemiddeld te voelen en daarmee de eigenwaarde te voeden. Daarom vergelijken mensen zich voortdurend met anderen en zijn daarbij ontzettend streng voor zichzelf als er niet wordt voldaan aan de eigen verwachtingen.36
Onderzoek toont aan dat een lage eigenwaarde en daardoor een laag zelfbeeld oorzaak zijn voor verschillende negatieve psychologische aandoeningen en zelfs kan leiden tot depressie en zelfmoord.37
Dit komt doordat zelfkritiek een aanval is op ons zelfconcept, wat de vecht- of vluchtreactie (de natuurlijke reactie op een aanval) teweegbrengt. Die zorgt voor de aanmaak van de hormonen adrenaline en cortisol. Op het moment dat iemand zichzelf voortdurend vergelijkt en veroordeelt, raakt het lichaam zo gestrest dat het, om zichzelf te beschermen, er op een gegeven moment mee stopt en men in een depressie raakt. Het lichaam van een zoogdier (in dit de jonge vrouw) geprogrammeerd om positief te reageren op warmte, aanraking en liefdevolle stemmen. Op het moment dat we zelfcompassie beoefenen worden de stresshormonen verlaagd en worden de levels van de hormonen oxytocine en opium - wat de ‘feelgood’ hormonen zijn- verhoogd. Veel mensen denken dat het nodig is om streng te zijn voor zichzelf, omdat dit de manier is om gemotiveerd te raken. Onderzoek toont aan dat het tegenovergestelde waar is. Op het moment dat we ons veilig en geliefd voelen, ervaren we de optimale ‘mindstate’ om het beste te presteren. In elk onderzoek is zelfcompassie sterk gerelateerd aan mentaal welzijn, minder depressie, minder angst (om te falen), minder stress, minder perfectionisme, positieve karakteristieken als het voelen van geluk, nemen van meer verantwoordelijkheid, het nemen van gezondere leefstijl keuzes, een groter gevoel van verbinding met anderen.37 Ook de capaciteit om effectief om te gaan met stressfactoren als chronische
pijn en scheiding wordt vergroot door het beoefenen van zelfcompassie.38,39,40 Daarnaast zorgt
zelfcompassie anders dan het hebben van een hoge eigenwaarde voor een meer constant gevoel van liefde voor jezelf. Dit komt zelfcompassie zorgt voor een goed gevoel op momenten dat het gevoel van eigenwaarde je verlaat, omdat prestaties bijvoorbeeld niet voldeden aan eigen verwachtingen. Zelfcompassie wordt in recent onderzoek van Hefferman gerelateerd aan krachten uit positieve psychologie als geluk, emotionele intelligentie, optimisme, wijsheid, nieuwsgierigheid en persoonlijk initiatief.41 Deze krachten zouden positief kunnen worden ingezet bij de doelgroep ter verbetering van het zelfbeeld. De volgende 8 oefeningen raadt Dr. Kristin Neff (onderzoekster en schrijver van het boek ‘Self-Compassion’) aan voor het beoefenen en trainen van zelfcompassie:42 1. Hoe zou je een vriend behandelen? 2. Zelfcompassiepauze (een moment rust nemen om lief te zijn voor jezelf). 3. Zelfcompassie ontdekken door middel van schrijven (een brief naar jezelf).
4. De criticus, de bekritiseerde en de compassievolle observator (ga in verschillende stoelen zitten en voel de verschillende rollen bewust). 5. Verander je kritische zelf-praat, erken en vervorm de manier waarop je tegen jezelf praat. 6. Zelfcompassiedagboek, het bijhouden van het pad van zelfcompassie dat je volgt. 7. Identificeren wat je écht wilt, door liefde gemotiveerd raken. 8. Zorgen voor de verzorger, wees lief voor jezelf tijdens het zorgen voor jezelf en anderen.
Beoefening van zelfcompassie, in combinatie met het trainen van het bewustzijn, is dan ook een
Het zelfbeeld: de invloed van ‘buitenaf’
Een negatief zelfbeeld ontstaat onder andere door toenemende objectificatie van vrouwen in een maatschappij waar de media een onrealistisch beeld vormen van hoe vrouwen eruit zouden moeten zien. Dit houdt in dat steeds meer vrouwen en mannen, vrouwen beoordelen op basis van hun uiterlijk. De onrealistische en onhaalbare beelden van vrouwen in de media worden voornamelijk gepresenteerd door de grote cosmetische/fitness/voedingsindustrie in marketingcampagnes om hiermee hoge winsten maken. Hiermee wordt misbruikt gemaakt van het gevoel dat vrouwen het dat iets aan hen veranderd moet worden om mooi genoeg te zijn.11 Verder wordt er in onderzoek ook
aangetoond dat vrouwen hun zelfwaarde koppelen aan hun uiterlijk, terwijl mannen deze link niet leggen.24 Ook de manier waarop de mode-industrie dunne modellen gebruikt om kleding te
presenteren heeft een negatief effect op het zelfbeeld van jonge vrouwen.43 Daarnaast zorgt het
toenemende gebruik van sociale media met de onrealistische lichaamsbeelden die hierin getoond worden, voor een verandering in het algemene beeld van hoe jonge vrouwen eruit horen te zien.44 De
invloed van het eigen sociale mediagebruik op het zelfbeeld, wordt gedreven en zelfs bepaald door de mate waarin vrouwen geneigd zijn zichzelf te vergelijken met de beelden die ze zien. Hoe meer vrouwen geneigd zijn zichzelf te vergelijken met anderen op sociale media als Facebook, hoe negatiever hun zelfbeeld.45,46 Een belangrijke factor is de hoeveelheid beelden waarmee deze vrouwen
geconfronteerd worden: hoe groter het aantal beelden, hoe lager het zelfbeeld. Hoe langer vrouwen dagelijks aan sociale media, reclames, tijdschriften, televisieprogramma’s enzovoort worden blootgesteld, hoe meer dát de realiteit wordt waarmee vrouwen zich vergelijken. Het percentage beelden waaraan jonge vrouwen worden blootgesteld in de categorie ‘onrealistisch’ is zoveel groter dan ‘realistisch’ dat vrouwen onbewust een nieuwe realiteit creëren. Wanneer ze zich vervolgens aan die realiteit spiegelen, blijkt die eigenlijk moeilijk haalbaar. Daarnaast is ook aangetoond dat hoe langer vrouwen actief gebruik maakten van sociale media hoe lager het zelfbeeld.5,47,48 Zo zorgde in het
onderzoek van Sagioglou C. het gebruik van Facebook voor het ervaren van negatieve emoties.49 Het hebben van een positief zelfbeeld wordt in de literatuur gekoppeld aan een verlaagd risico op boulimia bij jonge vrouwen.50 Terwijl een laag zelfbeeld juist een rol kan spelen in het ontwikkelen van een eetstoornis.24 Ook is het hebben van een positief zelfbeeld gekoppeld aan het ervaren van meer geluk. Het daarom niet nodig om naar geluk te zoeken door het veranderen van je lichaam.50
Het zelfbeeld kan dus zowel van binnenuit als van buitenaf beïnvloed worden. Voor het positief
3.1.4 Wat is mindfulness en wat zijn de effecten hiervan? Mindfulness is het bewustzijn dat ontstaat door het bewust aandacht geven aan het huidige moment en dit zonder te oordelen van moment tot moment ervaren.1 Het vriendelijk observeren van lichaam en geest zonder hier iets aan te willen veranderen. Mindfulness kan worden bereikt en ontwikkeld door middel van meditatie die zijn oorsprong vindt in het eeuwenoude Boeddhisme. Mindfulness heet ook wel ‘het hart’ van de Boeddhistische meditatie.1 Het onderzoek van Bishop et al. deelt de definitie van mindfulness in tweeën: 1. “(d)e zelf-regulatie van aandacht waardoor deze gericht blijft op de ogenblikkelijke ervaring, waarbij het toelaten van het herkennen van mentale gebeurtenissen verhoogd wordt” en 2. “een specifieke houding ten aanzien van iemands ervaringen in het huidige moment, een houding die gekarakteriseerd wordt door nieuwsgierigheid, openheid en acceptatie”.51 In veel tradities is het beoefenen van mindfulness gekoppeld aan een concept groter dan de mens; het bereiken van verlichting: ook wel ‘geen pijn’ genoemd. Dit is een benadering waarin onbewust gedrag of een ‘ongetraind brein’ zoals de Boeddhisten zouden zeggen, kan leiden tot menselijk lijden. Dit lijden kan verminderd worden door meditatieoefeningen. Deze oefeningen zouden moeten resulteren in een rustige en heldere geest, een open hart en open aandacht. Jon Kabat-Zinn heeft 20 jaar geleden als eerste de nieuwste Westerse wetenschappelijke inzichten gecombineerd met mindfulness tot het inmiddels wereldwijd erkende Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR) programma. Dit is een acht weken durende mindfulness groepstraining waarin mensen geleerd wordt zich bewust te zijn van lichaam, gedachtes en emoties en deze vriendelijk te accepteren door middel van meditatie- en aandachtsoefeningen.1
Steeds meer wetenschappers zijn geïnteresseerd geraakt in mindfulness en de effecten hiervan op de mentale en fysieke gezondheid van mensen. Onderzoekers in de velden van psychologie, neurowetenschappen, natuurkunde en filosofie – in samenwerking met spiritueel leiders als de Dalai Lama – zijn onderzoeken gestart naar de effecten van mindfulness op het psychisch welbevinden en de daaraan gekoppelde neurologische processen.52 Onderzoek toont aan dat mindfulnessbeoefening
de kracht heeft de structuur van de hersenen en daarmee denkpatronen op een positieve manier te veranderen (meer activiteit in de linkerhersenhelft). Ook kan mindfulness het immuunsysteem verbeteren.55 Mindfulness Based Cognitive Therapy (MBCT) is een aangepaste vorm van MBSR, gericht
op het behandelen van chronische depressie. Deze therapie focust zich op het ontwikkelen van een gedecentraliseerde blik op iemands eigen gedachten, emoties en lichamelijke ervaringen waardoor depressie gemakkelijker te behandelen valt. (52, 54) De Nederlandse onderzoekers Erik van den Brink en Frits Koster hebben een vervolgtraining op MBSR-therapie ontwikkeld om te leren omgaan met datgene waarvan je je bewuster wordt, door middel van compassie: Mindfulness-Based Compassionate Living (MBCL).55 Ook speelt mindfulness een significante rol in de wetenschappelijk
onderbouwde Acceptance Commitment Therapy (ACT) van Steven Hayes, een nieuwe variant op de Cognitieve Gedrags Therapie (CGT). Beide focussen op gedachten en emoties om symptoomverlichting te bereiken. ACT richt zich op het accepteren van gedachten en emoties terwijl CGT zich richt op het
veranderen van deze gedachten en emoties.56 Dit wordt bereikt doordat alle componenten van
mindfulness bij ACT worden aangepakt: acceptatie, contact met het huidige moment, een doorgrond gevoel van jezelf en het afstand kunnen nemen van emoties/gedachten.52 Deze therapie heeft onder
andere een vermindering van psychologische klachten als stress, paniek, angst en depressie tot gevolg.56
In de huidige diëtistische beroepspraktijk wordt al effectief gewerkt met mindfulness, er zijn verschillende particuliere praktijken waar mindfulness naast de reguliere behandeling van de cliënt wordt ingezet. Dit wordt gedaan in de vorm van: 1. mindful eten, 2. het gebruik van begeleidende boeken die inzicht bieden in mindfulness, 3. een mindful benadering in de begeleiding zelf, 4.het inzetten van mindfulnessoefeningen door de diëtist en 5. het gebruik van compassieoefeningen. De combinatie van voeding en psychologische begeleiding is al langer bekend als een effectieve aanpak voor het begeleiden van cliënten. Naast mindfulness wordt er in de diëtistische beroepspraktijk ook gebruik gemaakt van andere psychologische aanpakken zoals:
1. Cognitieve Gedragstherapie (deze therapie is vaak de basis van boeken die psychologische begeleiding bieden in de diëtetiek zoals het boek: Beck’s dieetoplossing: train je brein, denk je slank – Judith S. Beck).
2. Korte Oplossingsgerichte Therapie (KOT, hierin ligt de focus op de krachten van de cliënt).
3. Neuro-Linguïstisch Programmeren (NLP, waarbij er gericht gewerkt wordt met persoonlijk denkpatronen, taalgebruik en gedrag). 4. Acceptance and Commitment Therapy (ACT, zoals hierboven omschreven). 5. Health Counseling (HC, waarbij er specifieke leefstijladviezen gegeven worden). 6. Past Reality Integration (PRI, een concreet model gericht op het beter begrijpen van emoties en het leven vanuit je hart). 7. Psychomotorische therapie (PMT, waarmee er door beweging spanningen worden onderzocht en verminderd).
Verder zijn er verschillende organisaties binnen de gezondheidszorg die de menselijke gezondheid holistisch benaderen door het combineren van de juiste voeding, beweging, stress-management en psychologie. Hierin is de balans vinden tussen deze componenten het doel om een optimale gezondheid te behalen en te behouden. Yoga wordt in de diëtistische beroepspraktijk ook regelmatig ingezet om klachten van bijvoorbeeld Prikkelbare Darm Syndroom (PDS) te verlichten. Ook wordt er bijvoorbeeld bij de behandeling van eetstoornissen gewerkt met psychologie door middel van bijvoorbeeld mindfulness en cognitieve gedragstherapie. In een case-study van Jaap Spaans over mindfulnessoefeningen bij Anorexia Nervosa, omschrijft hij hoe mindfulness effectief kan worden ingezet ter vermindering van anorectische gedrag, door middel van een verbetering in onder andere emotieregulatie.57 Een ander voorbeeld van mindfulness in de diëtetiek is het boek Uit de ban van het emotie-eten geschreven door Psychologen Joanna Kortink en Greta Noordenbos. Dit boek is gebaseerd op cognitieve therapieën als Rationeel Emotieve Therapie (RET), Compassion Focussed Therapie (CFT), ACT, mindfulness en dieptepsychologie. Hierin wordt het verband tussen eten en emoties uitgelegd en worden er praktische (mindfulness)oefeningen gegeven om zowel jezelf als anderen te helpen bij emotie-eten.58 De stichting Artiva biedt bijscholings-opleidingen aan voor diëtistische
beroepsprofessionals gebaseerd op dit boek. Daarnaast zijn er allerlei andere mogelijkheden om je als diëtistische beroepsprofessional te verdiepen in de psychologische kant van voeding. Een voorbeeld hiervan is het bijscholingsinstituut ‘PSYDI’, waar positieve psychologie, cognitieve gedragstherapie en begeleiding bij eetstoornissen, verschillende onderdelen zijn waarin specialisatie mogelijk is.59
Daarnaast is er bijvoorbeeld in 2010 een onderzoek uitgevoerd door de Universiteit van Maastricht over mindfulnesstraining bij problematisch eetgedrag. Hieruit kwam naar voren dat dit een effectieve aanpak is: de mindfulnesstraining zorgde voor minder drang naar eten, minder obsessieve gedachten, minder zorgen over het uiterlijk van het lichaam, minder zwart-witdenken, minder het gevoel van controle verliezen over het eetgedrag en een vermindering van eten als reactie op externe gebeurtenissen of emoties.60
Daarnaast is mindfulness effectief gebleken bij de behandeling van zowel lijden door chronische pijn, chronisch onvermogen als lijden op een algemener niveau dat ieder mens in het dagelijks leven tegenkomt.16,61,62 Ook vergroot mindfulness het algehele gevoel van geluk, onder andere door het
vergrote bewustzijn van iemands krachten waarmee gewerkt wordt in de positieve psychologie.63
Mindfulness wordt niet alleen ingezet op medisch gebied maar ook op scholen, in gevangenissen, in bedrijven en onder sporters om prestaties, gedrag of algemeen welzijn te verbeteren.1
Waarom werkt mindfulness?
Beoefening van mindfulness in een MBSR-programma zorgt voor een verandering in beleving, wat een positieve verandering in zelfregulatie, heldere normen en waarden, flexibiliteit in cognitie en gedrag en blootstelling aan onprettige gebeurtenissen teweegbrengt.64 Mindfulness is een vorm van
meditatie en bestaat dan ook met name uit meditatieve oefeningen. In de MBSR-training wordt meditatie gecombineerd met cognitieve gedragstherapie, waarbij de bewustwording (mindfulness) van gedachten stap 1 is om gedachten verder te kunnen analyseren. Bij meditatiebeoefening wordt er getraind om de hersenen in een alfa-staat te brengen. Dit betekent dat de beta-hersengolven die aanwezig zijn bij opwinding, stress, zorgen, etc. (ook wel de vecht- en vluchtmodus), langzaam plaatsmaken voor alfa-hersengolven; een shift van bewust denken naar een eerste stadium van het onderbewustzijn. In deze alfa-staat wordt de stem in je hoofd rustiger en ga je automatisch langzamer ademen. Dit proces zorgt er ook elke dag voor dat je in slaap valt. Op het moment dat je negatieve gedachten hebt, komen er hormonen vrij die meer negatief denken stimuleren. Die hormonen zorgen ervoor dat je in het analytische denken, het beta-golven brein terechtkomt, waardoor automatische reacties in het gedrag de gedachten opvolgen. Door meditatiebeoefening wordt het mogelijk om je bewust te worden van het denken, waardoor verandering in deze ongewenste patronen mogelijk wordt. Door frequent meditatie te beoefenen wordt het steeds gemakkelijker voor de hersenen om op deze manier bepaalde emoties, gedachten of automatische gedragingen waar te nemen, waardoor een vrijere keuze mogelijk wordt. Het maakt daarom niet uit om welke gedragingen, emoties of gedachten het gaat, zolang iemand aangeleerd krijgt hoe je in een andere staat van bewustzijn raakt. Door dus níét analytisch te denken, maar alles te laten zijn zoals het is en je bewust te worden van je bewustzijn.65 Deze technieken zijn zinvol om in te zetten ter verbetering van het eetgedrag. In hoeverre wordt dit al gedaan en wat kan het doen voor deze specifieke doelgroep? 3.1.5 Wat mindfulness doet bij verstoord eetgedrag of een laag zelfbeeld.
Beoefening van mindfulness zorgt voor bewustwording van de gedachten en emoties die een rol spelen bij de ontwikkeling van verstoord eetgedrag of een laag zelfbeeld. Om dit en elk ander gedrag te kunnen veranderen is bewustwording essentieel. Met mindfulness kun je een pauze inlassen en je bewust worden van een bepaalde trigger voorafgaand aan je gedrag. Hierdoor hoef je niet meer automatisch te reageren op bepaalde gedachten/gebeurtenissen.66 Beoefening van zelfcompassie
(een onderdeel van mindfulness) blijkt een effectieve manier om zowel eetstoornissen als een laag zelfbeeld te verminderen.67 De volgende onderzoeken tonen dit verband aan: - Ten eerste omdat een aardige, liefdevolle en accepterende houding naar jezelf de oorzaak aanpakt van het lage zelfbeeld: namelijk de zelfkritiek. - Daarbij zorgt het element ‘algemene menselijkheid’ voor een bredere kijk op mensen en hun lichaam (met de daarbij horende imperfecties). Dit zorgt voor meer begrip voor zichzelf en voor anderen. Het mindfulnesselement kan vrouwen helpen op een gebalanceerde manier om te gaan met pijnlijke gedachten en emoties om de fixatie op lichamelijke onzekerheden te verminderen. Ook is er een verband aangetoond tussen compassieoefeningen en een verminderde neiging tot objectificatie. Daarmee neemt ook de innerlijke kritiek af die leidt tot een laag zelfbeeld.68
- Zelfcompassie, gelinkt aan positieve instellingen als optimisme, tevredenheid over het leven en dankbaarheid, zou bij vrouwen een gevoel van dankbaarheid kunnen opgeroepen voor hoe hun lichaam functioneert.69
- Een methode waarop het zelfbeeld van vrouwen kan worden verbeterd, is het geven van
andere elementen om hun zelfwaarde mee te bepalen dan het aangeleerde element uiterlijk
met bijbehorende normen.36
- Onder vrouwen met een eetstoornis zorgt zelfcompassie voor minder heftig binge-eten en minder verstoord eetgedrag.70
- Ander onderzoek laat zien dat zelfcompassie een laag zelfbeeld en verstoord eetgedrag volledig verhielp.71
- Therapie gefocust op zelfcompassie verminderde significant de symptomen van eetstoornissen.72 - Bij een interventie waarbij participanten drie weken lang naar geleide meditaties gericht op zelfcompassie luisterden, was er een verhoging van de zelfcompassie van 19% (ten aan zien van de 5% van de controlegroep).73 - Een onderzoek van Neff en Germer toont aan dat het volgen van een acht weken durende mindfulnesstraining zorgde voor een verhoging van het gevoel van zelfcompassie met 43%.74 - Het verhogen van het bewustzijn van de functies van het lichaam, in plaats van hoe het eruit ziet kan het zelfbeeld verbeteren, zelf-objectificatie verlagen en het negatieve effect op het zelfbeeld van sociale media verminderen.75,76 - Weer ander onderzoek toont aan dat studenten die meer met mindfulness deden, gelukkiger waren, en dat een sterk zelfbeeld onderdeel was van dit verband. Een interessante uitkomst van hetzelfde onderzoek was dat studenten die geneigd waren zichzelf minder te beoordelen, een helderder zelfbeeld hadden. Deze studenten waren minder bang om beoordeeld te worden waardoor ze eerlijker naar zichzelf konden kijken.77
- Een onderzoek gericht op mindfulness en interpersoonlijk gedrag geeft als resultaat een verhoogde lichaamstevredenheid bij studenten die mindfulness meer integreerden in hun dagelijkse leven. Daarnaast werd een verband gevonden met verhoogde capaciteit om gevoelens te herkennen en omschrijven en het voelen van minder sociale angst.78
- In een onderzoek onder jonge vrouwen die een semester mindfulness aangeboden kregen op school, ervoeren de participanten meer rust, minder negatieve gevoelens, betere emotieregulatie, ontspanning en zelfacceptatie in vergelijking met de controlegroep.79
- Tot slot blijkt uit verschillende onderzoeken dat het inzetten van mindfulness naast een reguliere behandeling van eetstoornissen of verstoord eetgedrag effectief kan zijn, in het behandelen hiervan.25,80 Veel vrouwen die aan een eetstoornis hebben geleden en met
mindfulness in aanraking zijn gekomen, geven op forums aan dat dat onder andere hieraan zou kunnen liggen: door stress te verlagen, leren stil te staan, een negatieve spiraal te doorbreken, emoties toe te laten, angst en paniek te verminderen, leren naar jezelf te kijken zonder oordeel, inzicht te krijgen in je eigen gedachtepatronen en leren je te richten op dingen die je gelukkig maken.81
Samenvat betekent dit dat het zelfbeeld effectief verbeterd kan worden door het beoefenen van mindfulness en dan met name oefeningen gericht op zelfcompassie. Mindfulness verhoogt het vermogen om gedachten en emoties te herkennen en erkennen, vergroot lichaamstevredenheid en vermindert sociale angst. Ook interventies waarin participanten korte mindfulnessoefeningen deden óf een volle acht weken durende training volgden, bleken effectief. Daarnaast kan mindfulness het negatieve effect van de media verminderen en de behandeling van eetstoornissen bevorderen. Mindful eten in de literatuur Mindful eten betekent: met aandacht eten kiezen, bereiden en nuttigen. Mindful eten geeft je de kans om je bewust te worden van de positieve werking van voeding, als je voedingskeuzes maakt gebaseerd op innerlijke wijsheid. Door alle zintuigen te gebruiken bij het kiezen en eten van de juiste voeding, zorg je voor zowel verzadiging als voor een bewustwording van je eigen reacties op voeding zonder oordeel. Daarnaast zorgt bewustwording van het gevoel van honger en verzadiging en het daarnaar luisteren voor een geheel andere relatie met voeding. De principes van mindfulness gelden ook voor mindful eten: bewust aandachtig zijn, zonder oordeel in het huidige moment, je bewust worden van je gedachten, emoties en fysieke sensaties in het huidige moment en het creëren van ruimte om bewuste keuzes te maken in plaats van automatische reageren.82
Zijn er nog andere manieren om door middel van mindfulness het zelfbeeld of eetgedrag van deze jonge vrouwen te verbeteren?
3.1.6 Effectieve oefeningen voor deze doelgroep
Feitelijke informatie van andere jonge vrouwen over de vraag of bijvoorbeeld een bepaalde kledingmaat normaal is, vermindert het negatieve effect van ideaalbeelden in de media op het zelfbeeld van jonge vrouwen.83
In de literatuur worden verschillende mindfulnessoefeningen genoemd. Veel komen overeen, omdat de oefeningen uit de officiële MBSR-trainingen van Jon Kabat-Zinn vaak als richtlijn gelden voor afgeleide oefeningen of adviezen hierover. De volgende mindfulnessoefeningen worden veelvuldig genoemd:84,85 - Meditatie gericht op de ademhaling. - Meditatie gericht op lichamelijke gewaarwordingen. - Meditatie gericht op objecten; geluiden, gedachten in zinnen of gedachten in beelden. - Meditatie in beweging/yoga-beoefening - Mindful houding in dagelijkse activiteiten. - Meditatie rond een moeilijkheid. - Metta-meditatie, meditatie gericht op het voelen van compassie. - Mindful exposure door moeilijke emoties/gedachten juist toe te laten. - Zogenoemde ‘Habit Releasers’ - Creatieve oefeningen om zo te leren in het moment te zijn. Daarnaast heeft Google in 2007 een grootschalig programma - Search Within Yourself, gecreëerd door Chade-Meng Tan - voor hun eigen werknemers gelanceerd waarin mindfulnesstraining concreet gemaakt is door dagelijks praktische oefeningen voor te schrijven. Hierin wordt hetzelfde effect aangetoond als bij het volgen van de MBSR-training. Dit wetenschappelijke, grootschalige en erkende programma toont aan dat mindfulness ook effectief ingezet kan worden door middel van losse oefeningen, wat het makkelijker maakt dit toe te passen in het diëtistische consult.86 Ook multinational
Apple is actief op het gebied van mindfulness. Een voorbeeld daarvan de mindfulness App: Mediteren
3.2 Kwalitatief onderzoek: interviews met mindfulnessprofessionals
Hieronder worden de resultaten van de twee deelvragen van het kwalitatieve onderzoek gepresenteerd. 1. Welke factoren beïnvloeden het zelfbeeld en zijn aan te pakken met mindfulnessoefeningen en waarom? 2. Welke oefeningen adviseren mindfulnessexperts voor de verbetering van de verschillende factoren die verstoord eetgedrag kunnen veroorzaken en waarom?
3.2.1 Welke factoren beïnvloeden het zelfbeeld?
Een van de belangrijkste factoren die het zelfbeeld beïnvloeden is het feit dat we onze zelfwaardering buiten onszelf leggen en daarmee ons zelfbeeld baseren op standaarden die gesteld zijn door de buitenwereld. De media zorgen ervoor dat deze standaard extreem hoog is. Daarnaast denken veel mensen dat de eigen gedachten de waarheid zijn, waardoor er bij emoties door een vervelende situatie snel een negatief zelfbeeld ontstaat. Door een negatieve ervaring wordt een negatieve denkspiraal inganggezet en wanneer dit keer op keer herhaald wordt gaat iemand dit geloven. Bijvoorbeeld als iemand bijvoorbeeld keer op keer denkt dat iemand niet goed genoeg is door naar zijn/haar idee niet te voldoen aan de ‘standaard’. Alle participanten zijn het erover eens dat alle mindfulnessoefeningen bijdragen bij aan een verbetering van het zelfbeeld, omdat mindfulnessbeoefening op zichzelf al zorgt voor een groter gevoel van zelfcompassie. Ook zorgt de beweging van de aandacht naar binnen bij mindfulness voor een sterker gevoel van wie je daadwerkelijk bent en wat je belangrijk vindt. Je leert ervaren welke dingen je goed doen en welke situaties bepaalde emoties triggeren. Samen met de algemene houding die je aanleert door mindfulness, kun je in deze nieuwe vrijheid keuzes maken die jezelf daadwerkelijk dienen: op deze manier kun je beter voor jezelf zorgen en zal je zelfbeeld verbeteren. Wel moet hierbij gezegd worden dat mindfulness niet als middel voor het probleem, maar als doel gezien moet worden. De kern van mindfulness-beoefening houdt namelijk in dat je alles: angst, zelfbeeld, emoties, gedachten, pijn, lichamelijke ervaringen ziet, observeert en er niet op reageert, waardoor er een ruimte ontstaat tussen een prikkel en een reactie. Men wordt zich bewust van mentale processen en de invloed daarvan en creëert (door middel van observatie) ruimte om hier bewust wél of niet op te reageren. Alle mindfulnessoefeningen zijn een middel om de aandacht te trainen in het moment te blijven en alles te observeren vanuit een nieuwsgierige aandacht zonder oordeel. Door alleen losse oefeningen te doen met het doel om problemen op te lossen, zonder deze mindful houding, verdwijnt het mindfulnessaspect en daarbij de voordelige effecten hiervan. “Bij mindfulness doe je allemaal verschillende oefeningen om eigenlijk te faciliteren mensen stil te laten zitten, als toeschouwer te kunnen kijken naar wat er voorbijkomt. Daarvoor ga je kijken naar je lijf om te zien wat er voorbijkomt, je gaat kijken naar je emoties om te kijken wat er voorbijkomt, naar de geluiden in de wereld om je heen en dan ga je natuurlijk kijken naar de innerlijke wereld van gedachten. De ingrediënten zijn altijd: stoppen met wat je doet, kijken naar wat er eigenlijk langskomt en er verder helemaal niets mee doen”. – Sofie. Filosoof, psycholoog en mindfulnesstrainer. “Voor mij is de grootste kracht van mindfulness dat je je bewust wordt van de eerste en de tweede pijl (de gebeurtenis en de reactie hierop) om te kunnen kijken of je dingen anders zou kunnen doen. Als je door mindfulness te beoefenen de ruimte tussen de eerste pijl en de tweede pijl groter kunt maken, en je dan niet automatisch reageert, maar ruimte maakt waarin je bewust kunt kiezen wat je doet en hoe dit anders kan, ligt daar voor mij de grootste kracht in mindfulness.” – Marga. Psycholoog, docent HR, docent en oprichter bij post-HBO-opleiding tot holistisch coach en mindfulnesstrainer. “Als je een boom zou hebben, en de grootste boom is meditatie, dan zijn yoga en mindfulness daar takken van dus hebben ze dezelfde wortels. Uiteindelijk zijn het meditatieve oefeningen, zowel yoga als mindfulness.” – Noah. Docent psychologie en mindfulnesstrainer.
