Masterscriptie Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen
OP NAAR DE MUUR
HET MARSHALLPLAN, DE VERENIGDE STATEN EN DE SOVJETUNIE, HOE EEN
ECONOMISCH HULPPROGRAMMA DE VERHOUDINGEN IN DE WERELD OP SCHERP
ZETTE IN DE PERIODE TUSSEN 1945-1948
MET DANK AAN
C. Ceyhan, K.A. Ceyhan, M. Ceyhan, O.M. Conijn, S. Conijn, R. van Dijk, L. Dirven, M. Fokkert, H. Groenou, I. Groenou, J.M.H. Groenou, L. Groenou, T. Groenou, C. de Haan, G. de Haan, K. Hebbes, Y. Huizer, M. Huizer, I. de Jong, R. Klaasman, A. Kluveld, W. van der Kooi, M. van Leeuwen,, A. Linders, R. Linzel, N. Louter, S. Mak, A. Matern, W. Melching, H.M. Neven, D. Nieland, H. Nieland, W.F. van Poelgeest, X.L. Qu, B.J. Roffel, R. van Royen,
A. Sandor, J.A. Schaefers, T. Spil, L. Torchia, E.G.V.H. Universum, J. Willems.
Auteur: David de Jong
Studentnummer: 0594261
Begeleider: dhr. dr. Ruud van Dijk PhD Tweede lezer: mw. prof. dr. M. van Leeuwen Instituut: Universiteit van Amsterdam
Afdeling: Faculteit der Geesteswetenschappen
Opleiding: Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen Onderdeel: Masterscriptie
Datum: Amsterdam, 9 juli 2015
De omslagfoto is gemaakt door Reijn Dirksen in het kader van het European Recovery Program en onder de naam ‘All Our Colours to the Mast’ opgenomen in de collectie ‘Marshall Plan, Poster collection’ van de George C. Marshall Foundation. (http://marshallfoundation.org/library/posters/marshall-plan-poster-colours-mast/).
Voor Carmen, Papsie & Moesje
Ik dank jullie voor de inspiratie, de
energie, het vertrouwen, de steun,
het geduld, de eindeloze
gesprekken en de liefde zonder
welke ik dit nooit had kunnen
bereiken. Ik zal het nooit vergeten,
jullie zijn deel van mijn
geschiedenis.
INHOUDSOPGAVE
INLEIDING 5
PARAGRAAF 1 HET BEGIN VAN EEN NIEUWE WERELD 8
1.1 EEN NIEUWE PRESIDENT 8
1.2 DE DUITSE KWESTIE 11
PARAGRAAF 2 PERCEPTIE VAN DE ANDER 14
2.1 KENNANS TELEGRAM 14
2.2 NOVIKOVS TELEGRAM 17
PARAGRAAF 3 DE UITDAGINGEN VAN TRUMAN 21
3.1 CRISIS IN TRUKIJE EN GRIEKENLAND 21
3.2 DE TRUMAN DOCTRINE 23
3.3 MARSHALL IN MOSKOU 24
3.4 MARSHALLS SPEECH 26
PARAGRAAF 4 HET ERP IN PERSPECTIEF 29
4.1 BETEKENIS VAN HET MARSHALLPLAN 29
4.2 WETENSCHAPPELIJKE DISCUSSIE ERP 31
PARAGRAAF 5 DE POLICY PLANNING STAFF 36
PARAGRAAF 6 ONDERHANDELINGEN IN PARIJS 42
6.1 VOORBEREIDINGEN IN PARIJS 42
PARAGRAAF 7 DE REACTIE VAN DE SOVJETS OP HET MARSHALLPLAN 49
7.1 STALINS EERSTE REACTIE OP HET ERP 49
7.2 VERDER NA DE BREUK 51
CONCLUSIE 54
INLEIDING
Als blijk van waardering aan één van de grootheden op het gebied van de geschiedschrijving van de Koude Oorlog een citaat van de woorden van John Lewis Gaddis:
‘Had there really been an alien visitor on the banks of the Elbe in April, 1945, he, she, or it might indeed have detected superficial resemblances in the Russian and American armies that met there, as well as in the societies from which they had come. Both the United States and the Soviet Union had been born in revolution. Both embraced ideologies with global aspirations: what worked at home, their leaders assumed, would also do so for the rest of the world. Both, as continental states, had advanced across vast frontiers: they were at the time the first and third largest countries in the world. And both had entered the war as the result of surprise attack: the German invasion of the Soviet Union, which began on June 22, 1941, and the Japanese strike against Pearl Harbor on December 7, 1941, which Hitler used as an excuse to declare war on the United States four days later. That would have been the extent of the similarities, though. The differences, as any terrestrial observer could have quickly pointed out, were much greater.’1
De opkomst van het naziregime in Duitsland en haar rücksichtslose expansiepolitiek dreef andere staten die niet van oudsher bondgenoten waren bij elkaar. De Grand Alliance wist uiteindelijk de Tweede Wereldoorlog te winnen, maar de betrekkingen tussen de belangrijkste bondgenoten – de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie en Groot-Brittannië – waren zeker niet zonder moeilijkheden. Sommige academici claimen zelfs dat de voedingsbodem voor de Koude Oorlog terug te leiden valt naar november 1917 toen Vladimir Lenin de Sovjetstaat uitriep.2 In ieder geval waren er al tijdens de Tweede Wereldoorlog spanningen tussen de bondgenoten waar te nemen.
De Tweede Wereldoorlog eindigde definitief met de capitulatie van Japan op 2 september 1945, nadat de Amerikanen boven de Japanse steden Nagasaki en Hiroshima atoombommen tot ontploffing hadden gebracht. Deze destijds nieuwe wapentechnologie schokte de wereld en niet in de laatste plaats de Sovjetleider Jozef Stalin, die direct na de staking van vijandelijkheden het
verkrijgen van een atoomwapen voor de Sovjets tot de hoogste prioriteit verhief.3 Logischerwijs zette dit de verhoudingen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie onder druk, hoewel dit zeker niet de enige reden was voor animositeit tussen beide.4
1
John L. Gaddis, The Cold War. A New History (New York 2005) 7.
2 Ralph B. Levering e.a., Debating the Origins of the Cold War. American and Russian perspectives (Oxford 2002)
2. en David C. Engerman, “Ideology and the origins of the Cold War, 1917-1962” in: Melvyn P. Leffler en Odd Arne Westad ed., The Cambridge history of the Cold War. Volume 1: Origins (Cambridge 2010) 20.
3 Campbell Craig,”The Nuclear Revolution: A Product of the Cold War, or Something more?” in: Richard H.
Immerman en Petra Goedde ed., The Oxford Handbook of the Cold War, (Oxford Handbooks Online)
http://www.oxfordhandbooks.com.proxy.uba.uva.nl:2048/view/10.1093/oxfordhb/9780199236961.001.0001/ oxfordhb-9780199236961-e-21 (04-01-2014) 3-4.
Al voor het einde van de Tweede Wereldoorlog bestond er binnen de coalitie onenigheid over de toekomst van Europa en de verstrekkende gevolgen hiervan zouden nog decennia het aanzicht van het continent bepalen. Een goed voorbeeld van deze onenigheid was de kwestie van Polen, waar de Amerikanen en de Britten conform de afspraken die gemaakt waren tijdens de Jalta-conferentie een poging deden om een representatieve regering te formeren.5 Stalin leek echter niet van plan om een daadwerkelijk via vrije verkiezingen representatieve regering te tolereren en ondanks de scherpe woorden van zowel Roosevelt als zijn opvolger Truman bleef de kwestie in een patstelling.6
Hoewel er overduidelijk spanningen waren tussen de partijen is het belangrijk om te beseffen dat er zeker gedurende het jaar 1945 bij beide de intentie bestond om een bepaalde vorm van samenwerking te behouden.7 Uit de toon van Roosevelts correspondentie met Stalin kan echter al afgeleid worden dat er scheurtjes ontstonden in het bondgenootschap: ‘all of the difficulties and dangers to Allied unity which we had so much in mind in reaching our decision at the Crimea will face us in an even more acute form.’8 Ook gedurende het jaar 1946, toen de toon vanuit het Witte Huis richting de Sovjetleiding verhardde en het Amerikaanse leger zelfs algemene voorbereidingen voor een mogelijke toekomstige militaire confrontatie met de Sovjets trof, trachtten de Amerikanen op tal van terreinen tot een vergelijk te komen met de Sovjets.
Ook Roosevelts opvolger Truman lijkt aanvankelijk weliswaar de Sovjets met zelfvertrouwen tegemoet te zijn getreden: ‘I have to make it perfectly plain to them [de Sovjets] at least once a day that so far as this president is concerned Santa Claus is dead and that my first interest is U.S.A. [..] They are beginning to awake to the fact that I mean business’9 De moeilijkheden waarmee de coalitiegenoten geconfronteerd werden bleven een periode ondergeschikt aan het uitgangspunt om de samenwerking met elkaar te behouden. Toch bleek uiteindelijk dat de realiteit een stuk
weerbarstiger was dan beide presidenten hadden gehoopt en gedacht. Stalin was geen gemakkelijke onderhandelingspartner en liet zich zelden de kaas van het brood eten. Bovendien waren de
belangen van de bondgenoten lang niet altijd verenigbaar, omdat ze te verschillend en uiteenlopend waren in karakter en aard.
Gedreven door de politieke realiteit lieten de Amerikanen uiteindelijk de idealen van Woodrow Wilson, zoals democratie en het recht op zelfbeschikking van staten – welke in de
5 Marc Trachtenberg, “The United States and Eastern Europe in 1945: A Reassessment” Journal of Cold War
Studies 10 (2008) afl. 4, 97.
6
Trachtenberg, “The United States and Eastern Europe in 1945” 97-98.
7 Wilson D. Miscamble, From Roosevelt to Truman: Potsdam, Hiroshima, and the Cold War (New York 2007) 159
en Trachtenberg, “The United States and Eastern Europe in 1945” 96.
8
Roosevelt to Stalin, 1 april 1945, in U.S. Department of State, Foreign Relations of the United States (FRUS), 1945, Vol. V. p. 196.
decennia ervoor de basis waren geweest voor het Amerikaanse Buitenlandse beleid – achter zich.10 ‘The makers of American policy [..] were not starry-eyed idealists, but rather by and large understood that Wilsonian principles could not be applied dogmatically, and that political realities had to be taken into account.’11 De periode die de geallieerde machten uit de Tweede Wereldoorlog nodig hadden om van bondgenoot tot vijand te verworden was verrassend kort. In enkele jaren zou de temperatuur van de verhoudingen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie onder het vriespunt komen te liggen. Dit is een geschiedenis die net zo goed handelt over de unieke omstandigheden van de periode tussen 1945 en 1948, als over daadwerkelijke bedreigingen en de perceptie van elkaars intenties en beweegredenen.
Het European Recovery Program (ERP), beter bekend als het Marshallplan heeft een
belangrijke rol gespeeld in de verslechtering van de verhoudingen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Aangekondigd op 5 juni 1947 door Secretary of State George C. Marshall in een tijd waarin verschillende conflicten – zoals de kwestie van Duitsland waar de Amerikanen met onder andere de Sovjets de bezetting moesten vormgeven – zette het Marshallplan de verhoudingen op scherp. Hoewel de Sovjets formeel gevraagd werd deel te nemen aan een European Recovery
Program waren de ambtenaren van het State Department opgelucht toen de Sovjets uiteindelijk
weigerden te participeren. Niet lang hierna zou de breuk tussen Oost en West zich ook duidelijk in het publieke domein manifesteren.
Of Marshalls plan een beslissende rol heeft gespeeld in de ontketening van de Koude Oorlog valt te bezien, maar het is hier in ieder geval een van onderdeel geweest. In dit werk zal onderzocht worden welke rol het Marshallplan speelde in de betrekkingen in 1947 tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie in het licht van de ontluikende Koude Oorlog. Daartoe zal er met aandacht gekeken worden naar verschillende facetten die hier mee van doen hebben. In de eerste plaats zal er bekeken worden welke intenties aan Amerikaanse zijde achter het Marshallplan schuilgingen. Was het Plan gericht op West- of heel Europa en welke uitgangspunten zaten achter de uitnodiging aan de Sovjets? In hoeverre bevatte het ERP kenmerken van een containment dan wel rollback strategy? Daarnaast is het interessant om na te gaan hoe de Sovjets het Marshallplan interpreteerden. Hoe verliepen de onderhandelingen in juni en juli 1947 in Parijs en welke gevolgen zijn waar te nemen in de nasleep van het vertrek van de Russische delegatie uit de onderhandelingen?
10
Trachtenberg, A Constructed Peace, 15.
PARAGRAAF 1 HET BEGIN VAN EEN NIEUWE WERELD
1.1 EEN NIEUWE PRESIDENT
Toen Franklin Delano Roosevelt op 12 april 1945 overleed, volgde Harry S. Truman hem op als de 33ste president van de Verenigde Staten en zou aldus president zijn van een nieuwe supermacht gedurende de periode tussen 1945 en 1953. In meerdere opzichten een turbulente periode in de Amerikaanse, maar zeker ook in de wereldgeschiedenis. Truman was als president bij het einde van de Tweede Wereldoorlog betrokken, hij zag de geboorte van de atoombom en was de president onder wie de lange strijd met de enige overgebleven serieuze rivaal voor de wereldheerschappij een openlijk karakter kreeg. Toch was het, voordat Truman gekozen werd door Roosevelt als zijn running
mate en na het overlijden van de laatste, helemaal geen uitgemaakte zaak dat hij ooit president zou
worden.12 Trumans politieke carrière tot zijn vicepresidentschap was zeker geen glansrijke opmars richting het hoogste ambt geweest. Sterker nog, toen Truman in 1933 de nominatie voor zowel het gouverneurschap als een congreszetel voor zijn thuisstaat Missouri verloor, leek zijn politieke loopbaan op een dood spoor te zitten.13
Truman hield echter vol en zag zichzelf in 1934 beloond toen hij gekozen werd om als afgevaardigde Missouri te vertegenwoordigen in de Amerikaanse senaat.14 Tegen het einde van de jaren ’30 begon Truman zich uit te spreken als tegenstander van de isolationistische houding van zijn land en in 1941 was hij één van de weinige Democraten die zich schaarde achter een Republikeinse poging om de neutrale koers van de VS te veranderen.15 Truman had daarvoor in 1940 zonder de steun van Roosevelt zijn herverkiezing als senator weten te bewerkstelligen en werd, na bovendien de Democraat Bennett Clark te hebben gesteund voor de Democratische nominatie voor de presidentsverkiezingen, door velen beschouwd als een tegenstander van zijn partijgenoot Roosevelt.16
In de vroege jaren ’40 wist Truman zich een reputatie te verwerven als een actieve bestrijder van corruptie en andere misstanden in aangelegenheden die van doen hadden met het Amerikaanse
12
Melvyn P. Leffler, For the Soul of Mankind. The United States, the Soviet Union and the Cold War (New York 2007) 38.
13 Leffler, For the Soul of Mankind, 38. 14
Elizabeth E. Spalding, The First Cold Warrior. Harry Truman, Containment, and the Remaking of Liberal
Internationalism (Lexington 2006) 14.
15
Spalding, The First Cold Warrior, 14.
defensieapparaat.17 Als hoofd van een speciale senaatscommissie verwierf Truman naam en faam als een onafhankelijke politicus die als de situatie erom vroeg niet aarzelde tegen de gevestigde orde in te gaan en te doen wat hij juist achtte.18 Zijn goede reputatie, politieke connecties in zijn thuisstaat Missouri en zijn trouwe steun aan Roosevelts New Deal programma leverden Truman uiteindelijk in 1944 het ambt van vicepresident op.19
Melvyn Leffler kenschetst Truman als een hardwerkende ‘gewone’ man die de gewoonte had vroeg op te staan en er een bescheiden levensstijl op na hield.20 Hij stond bekend als een fervent voorstander van door velen gezien als typische Amerikaanse waarden, zoals vrijheid, individuele mogelijkheden en ondernemerschap.21 Truman sprak zich weliswaar uit als een tegenstander van het isolationisme en totalitarisme en de dictators die deze voortbrachten, maar deze zaken waren voor hem ogenschijnlijk niet van groot belang.22 Truman gaf gedurende zijn politieke carrière blijk weinig op te hebben gehad met zaken die van doen hadden met internationale betrekkingen en buitenlands beleid: ‘Truman’s foreign policy was fairly simple [..] He gave little thought to international affairs [..] Truman was simply pro-American’.23 Het lijkt er sterk op dat Truman van huis uit een politicus was die vooral gericht was op binnenlandse thema’s die, toen hij eenmaal president was, onvermijdelijk geconfronteerd werd met het feit dat ook in zijn ambtsperiode de nadruk kwam te liggen op de buitenlandse betrekkingen. Dit zou Truman zeker in de eerste zes maanden na zijn aantreden parten spelen en hij liet in deze periode het Amerikaanse buitenlandse beleid vooral over aan zijn minister van Buitenlandse Zaken James F. Byrnes.24
Truman kreeg tijdens zijn presidentschap te maken met vele uitdagingen en zat aan tafel met talloze hoogwaardigheidsbekleders zoals Josef Stalin en Winston Churchill met wie hij, als
commander in chief van de Verenigde Staten, tot een vergelijk moest zien te komen op tal van
terreinen. Dat dit geen gemakkelijke opdracht was bleek niet alleen achteraf, maar was ook al duidelijk bij het aantreden van Truman. Eén van de meest in het oog springende moeilijkheden betrof de relatie met de Sovjets, hoewel Truman zich op het persoonlijke vlak in eerste instantie positief uitliet over Stalin: ‘I like Stalin. He is straightforward. Knows what he wants and will compromise when he can’t get it.’25. Bovendien erkende Truman dat de Sovjetleider over zekere
17 Ibid. 18 Ibid. 19 Ibid, 16. 20
Leffler, For the Soul of Mankind, 39.
21 Leffler, For the Soul of Mankind, 39. 22 Ibid, 38. 23 Ibid. 24 Ibid, 45. 25 Ibid, 43.
kwaliteiten beschikte: ‘Stalin was a very gracious host, and at the table, he would grasp what was going on as quickly as anybody I ever came in contact with.’26. Desalniettemin waren de
verhoudingen tussen de VS, Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie niet zonder spanningen en zag de toekomst er niet al te rooskleurig uit.
Aan het begin van zijn presidentschap was Truman vastbesloten het beleid van Roosevelt voort te zetten: ‘The plan was to sustain cooperation between the United States and the Soviet Union and to avoid a postwar rift.’.27 Hoe dit precies bereikt moest worden was voor Truman zelf misschien lang geen uitgemaakte zaak.28 Truman was geen vertrouweling van Roosevelt geweest en zoals gezegd een politicus die vooral affiniteit leek te hebben met binnenlandse politieke thema’s.29 Dat hij het buitenlandse beleid en internationale betrekkingen van de VS vooral overliet aan zijn
Secretary of State Byrnes lijkt deze aanname alleen maar te ondersteunen. Toch was Truman
president geworden van – in veel opzichten – de machtigste staat die de wereld tot dan toe gekend had: ‘In 1945, the United States had two-thirds of the world’s gold reserves, three-fourths of its invested capital, half of its shipping vessels, and half of its manufacturing capacity. Its national product was three times that of the Soviet Union and more than five times that of Great Britain’.30 Bovendien kreeg Truman in de loop van 1945 de beschikking over een nieuw superwapen dat hij volgens sommigen, zoals Byrnes, uitstekend kon gebruiken als een pressiemiddel naar Stalin: ‘the atomic weapon offered the leverage to shape the peace according to American desires’.31
De situatie waarin de Sovjet-Unie zich aan het einde van de Tweede Wereldoorlog bevond was heel anders dan die van de Verenigde Staten. Een groot deel van het land lag in puin na de verwoestingen die de gevechten met de Nazi’s hadden aangericht en bij benadering 27 miljoen Russen – negentig maal zoveel als het aantal slachtoffers aan Amerikaanse zijde – hadden het leven gelaten.32 Het Rode Leger was weliswaar opgetrokken tot diep in Centraal-Europa, maar Stalin wist dat zijn Unie er niet goed voor stond. Voor Stalin waren de prioriteiten na afloop van de Tweede Wereldoorlog duidelijk: de militaire industrie van de Sovjet-Unie moest heropgebouwd worden en haar veiligheid moest gegarandeerd worden door middel van gebiedsuitbreiding.33 Stalin
beschouwde “het Duitse gevaar” ook na de verwoesting van de Nazistaat als een realiteit en zag
26
Ibid, 44.
27 Ibid, 42. 28
Miscamble, From Roosevelt to Truman, 81-82.
29
Spalding, The First Cold Warrior, 16.
30 Leffler, For the Soul of Mankind, 41. 31
Leffler, “The emergence of an American grand strategy”, 70.
32
Gaddis, The Cold War, 9.
33
Vladimir O. Pechatnov, “The Soviet Union and the World, 1944-1953” in Melvyn P. Leffler en Odd Arne Westad ed., The Cambridge history of the Cold War. Volume 1: Origins (Cambridge 2010) 91-92.
daarom de noodzaak in van een ring van bevriende staten aan de westgrens van de Sovjet-Unie, met andere woorden de Oost-Europese staten.34
Stalin voorzag een naoorlogse wereld verdeeld in invloedssferen waarin de Verenigde Staten zouden heersen over de Amerikaanse continenten en de Pacifische Oceaan en de Britten en de Sovjets over hun eigen deel van het Euraziatische continent.35 De relatie met het Westen wilde Stalin zo goed mogelijk houden om de wederopbouw van Duitsland en Japan tegen te houden en de nieuwe grenzen en de Sovjetinvloed in Oost-Europa veilig te stellen.36 Bovendien wilde hij niet in een conflict verzeild raken dat de Sovjet-Unie niet kon winnen en hij zag vriendelijke betrekkingen als een mogelijkheid om de kracht van de Sovjetstaat weer op te bouwen.37
1.2 DE DUITSE KWESTIE
Na de onvoorwaardelijke overgave van Nazi-Duitsland was het zaak voor de belangrijkste
overwinnaars – de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie – om tot een vergelijk te komen over het lot van de Duitse staat. De geallieerden hadden aan het einde van de oorlog slechts in grote lijnen een akkoord bereikt, waar lang niet alle uitdagingen mee ondervangen werden.38 De basis van dit akkoord bestond uit de overeenkomst dat Duitsland opgedeeld zou worden in vier afzonderlijke bezettingszones, te weten een Amerikaanse, Britse, Franse en een Sovjet sector. Daarnaast werd voorzien in een zogenaamde Allied Control Council waarin de afzonderlijke zone-commandanten in unanieme overeenstemming beslissingen dienden te nemen in zaken die de Duitse staat als geheel aangingen.39
De overeenkomst dat beslissingen in iedere afzonderlijke zone geheel aan de desbetreffende commandant vielen en zaken die de gehele Duitse staat aangingen juist unaniem gesteund dienden te worden door alle vier de zonecommandanten, zorgde ervoor dat het systeem kwetsbaar was voor manipulatie.40 Volgens Gerhard Wettig in zijn boek Stalin and the Cold War in Europe waren het vooral de Sovjets die een productieve samenwerking in de weg stonden: ‘the USSR would justify any of its measures as having but zonal relevance and claim that any undesirable intention of the
34
Pechatnov, “The Soviet Union and the World, 1944-1953” 91-92.
35 Ibid, 93. 36
Ibid, 94.
37
Ibid.
38 Marc Trachtenberg, A Constructed Peace. The making of the European Settlement 1945-1963 (Princeton
1999) 17.
39
Trachtenberg, A Constructed Peace, 17.
40
Gerhard Wettig, Stalin and the Cold War in Europe. The emergence and development of east-west conflict,
Western occupation partners affected the whole country and hence was susceptible to its veto.’41 Aan de basis van de moeilijkheden die vanaf het begin bestonden in het bestuur van het overwonnen Duitsland door de geallieerde bondgenoten lag het onvermogen van de verschillende partijen om het eens te worden over een eenduidig beleid.42 In eerste instantie was er vooral grote onenigheid over de hoogte en vorm van de herstelbetalingen die Duitsland diende te overleggen als genoegdoening voor de kosten en de schade die de Tweede Wereldoorlog had aangericht.43
De Sovjets drongen aan op ingrijpende maatregelen en begonnen direct na afloop van de Tweede Wereldoorlog wetenschappers, grondstoffen en zelfs complete fabrieken van het Duitse grondgebied over te brengen naar het Oosten.44 De Amerikanen en Britten stelden zich veel
terughoudender op dan hun partner, omdat ze zich zorgen maakten over wat deze verhuizing van de essentiële industriële infrastructuur zou betekenen voor de toch al verwoeste Duitse staat en haar berooide inwoners.45 Desalniettemin zei Truman op 31 juli 1945 in een brief aan zijn vrouw Bess: ‘The whole difficulty is reparations. Of course the Russians are naturally looters and they have been thoroughly looted by the Germans over and over again and you can hardly blame them for their attitude. The thing I have to watch is to keep our skirts clean and make no commitments.’46
De bondgenoten zouden nooit tot overeenstemming komen over een congruent beleid voor Duitsland, met alle gevolgen van dien: ‘When the Anglo-Saxons insisted that some industrial capacity in excess of minimum domestic needs was required to allow for payment of food imports, the Kremlin leaders declined, saying that this would help the Germans to retain a material war-making basis.’47 De moeilijkheden die Duitsland na de Tweede Wereldoorlog te verduren kreeg stonden niet op zichzelf; in heel West-Europa kampte de bevolking met een tekort aan primaire levensmiddelen.
John Lewis Gaddis wijst erop dat het voor Stalin een bittere pil moet zijn geweest dat de andere bondgenoten tezamen twee derde deel van het Duitse grondgebied bezetten, terwijl dit slechts door geografische omstandigheden had kunnen gebeuren.48 Stalin dacht echter een troef achter de hand te hebben, de langverwachte proletarische revolutie zou Duitsland in de armen van het communisme drijven.49 De Sovjets wisten zich echter in korte tijd zeer impopulair bij de Duitse
41
Wettig, Stalin and the Cold War in Europe, 89.
42 Ibid. 43 Ibid. 44 Ibid. 45 Ibid.
46 Robert H. Ferrell ed., Dear Bess. The letters from Harry to Bess Truman, 1910-1959 (New York en Londen z.j.)
522.
47
Wettig, Stalin and the Cold War in Europe, 90.
48
Gaddis, The Cold War, 22.
bevolking te maken door hun brute optreden waarbij onder andere meer dan twee miljoen Duitse vrouwen verkracht werden.50 De geallieerde partners van de Sovjets waren door de eenzijdige opstelling van de Russen in Oost-Europa beducht voor een samenwerking in de bezetting van Duitsland: ‘The idea was to reserve as much of Germany as possible under western rule rather than to risk the danger that all of it might come under Soviet control.’51
Aan het begin van 1947 werd duidelijk dat de situatie in Europa kritiek werd. De zeer koude winter en een tekort aan praktisch alle primaire levensbehoeften zorgden voor een sociale en
economische crisis over het gehele continent.52 President Truman zag in dat deze ontwikkelingen niet alleen grote humanitaire gevolgen hadden voor de bevolking van het verwoeste Europa, maar ook dat die een vruchtbare voedingsbodem vormden voor een groeiende populariteit van
communistische partijen in West-Europa, met name in Frankrijk en Italië.53
50 Ibid, 24. 51 Ibid. 52
Leffler, “The emergence of an American grand strategy”, 74-75.
PARAGRAAF 2 PERCEPTIE VAN DE ANDER
2.1 KENNANS TELEGRAM
Gedurende het jaar 1946 waren er genoeg uitdagingen die de aandacht van de bondgenoten opeisten. Zo was er de kwestie van Duitsland dat na de overwinning van de geallieerden in puin lag en gezamenlijk bestuurd moest worden. Over de toekomst van de landen in het oosten van Europa ging het gesteggel onverminderd voort; de afspraken over democratische verkiezingen en de permanente aanwezigheid van Stalins Rode leger gaven weinig hoop op een werkzaam compromis. De afgedwongen capitulatie van Japan gaf het naoorlogse bestuur in dit land, in tegenstelling tot eerder gemaakte afspraken die dateerden van vóór de inzetbaarheid van de atoombom, een volledig Amerikaans karakter. Stalin was hierdoor zeker niet geneigd de situatie in Oost-Europa aan te passen naar de wensen van zijn bondgenoten.54 Nu het gezamenlijke belang en belangrijkste doel – het verslaan van nazi-Duitsland – behaald was, werd het steeds duidelijker dat de belangen van de afzonderlijke bondgenoten niet alleen uit elkaar lagen, maar ook steeds moeilijker te verenigen waren en soms zelfs haaks op elkaar stonden.
Dit had in principe niet direct het einde hoeven te betekenen van het geallieerde verbond. Het sluiten van compromissen is tenslotte een normale praktijk in de modus operandi tussen staten die een bondgenootschap vormen. Er was echter nog een factor in het spel die een nauwelijks te ontkennen invloed uitoefende op de samenwerking tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie: de wederzijdse perceptie van elkaar. In dit verband is het interessant om naar een tweetal specifieke documenten te kijken uit 1946 waaruit duidelijk wordt hoe in beide kampen over de andere
bondgenoot gedacht werd. Het Amerikaanse document betreft de boodschap die een jonge ambassademedewerker vanuit Moskou verstuurde naar Washington welke bekend zou worden onder de naam Long Telegram. George F. Kennan stuurde dit 8000 woorden tellende document op 22 februari 1946 naar zijn bazen in Washington en het geheel geeft een opmerkelijke inkijk in de manier waarop Kennan – en aansluitend een groot gedeelte van het Amerikaanse State Department en politieke leiding – zich een beeld vormde van de Sovjets.55 Het andere document is van de hand van de toenmalige Russische ambassadeur in de Verenigde Staten, Nikolai Novikov, die op 27
54
Gaddis, The Cold War, 26.
september 1946 zijn verslag opstuurde aan de Sovjetleiding. Dit document wordt ook wel het Russische equivalent van het Long Telegram genoemd.56
Wilson D. Miscamble schrijft in zijn boek George F. Kennan and the Making of American Foreign
Policy het volgende over de invloed van Kennans Long Telegram:
‘The Long Telegram undoubtedly had an impact on the thinking of senior policymakers in Washington. (..) Kennan’s message helped construct the intellectual supports for the already developing disposition of firmness towards the Soviet Union (..) The combination of the Kennan and Churchill efforts [zijn beroemde Iron curtain speech op 5 maart 1946 in Fulton, Missouri] moved the United States towards the “get tough” approach which was given occasional implementation during the remainder of 1946. It served also to erode the “policy legitimacy” (..) of notions of cooperation with the Soviet Union.’57
Melvyn Leffler gaat in zijn boek A Preponderance of Power nog een stap verder wanneer hij onder andere verwijst naar de toon en de implicaties van Kennans telegram:
‘In early 1946, U.S. officials defined the Soviet Union as the enemy. Faced with intractable problems abroad and exasperating constraints at home, they grew worried and angry. Rather than dwell on the vacuums of power in Germany and Japan, rather than focus on the popular desire for reform and recovery throughout Europe (..) they latched onto an interpretation of international developments that placed blame and responsibility on the Kremlin. It soon became commonplace to charge that Stalin and his comrades sought world domination. (..) Truman welcomed this mode of thinking.’58 Zelfs wanneer je de scherpe kanten van Lefflers bewoordingen afvlakt lijkt het duidelijk dat de uitgangspunten van de Amerikanen in relatie tot de Sovjets al vroeg in 1946 herschikt werden en dat het behoud van de samenwerking die Roosevelt tot aan zijn dood nastreefde niet langer de hoogste prioriteit had. Kennans Long Telegram is niet zozeer een voorbeeld waaruit blijkt dat er een nieuwe fase in de relatie tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie was aangebroken, maar het
document bevat wel een aantal opmerkelijke passages over het wereldbeeld dat volgens Kennan in Moskou de dienst uitmaakte. Kennan stelt dat Stalins obsessie met het waarborgen van de veiligheid van zijn rijk diepgeworteld was in de geschiedenis van Rusland en daarmee de facto een voortzetting was van een eeuwenoude Russische traditie:
‘At bottom of Kremlin’s neurotic view of world affairs is traditional and instinctive Russian sense of insecurity. Originally, this was insecurity of a peaceful agricultural people trying to live on vast exposed plain in neighborhood of fierce nomadic peoples. To this was added, as Russia came into contact with economically advanced West, fear of more competent, more powerful, more highly
56 Ibid, 30. 57
Wilson D. Miscamble, George F. Kennan and the Making of American Foreign Policy, 1947-1950 (Princeton 1992) 26-27.
58
Melvyn P. Leffler, A Preponderance of Power. National Security, the Truman Administration and the Cold War (Stanford 1992) 100.
organized societies in that area. (..) And they have learned to seek security only in patient but deadly struggle for total destruction of rival power, never in compact and compromises with it.’59
Bovendien stelt Kennan – en dat is in het kader van de aard van en mogelijkheid tot een vorm van samenwerking belangrijk – vast dat het wereldbeeld van de Sovjets uit een fundamenteel andere bron wordt onttrokken dan dat van de Amerikanen:
‘Finally we have the unsolved mystery as to who, if anyone, in this great land actually receives accurate and unbiased information about outside world. In atmosphere of oriental secretiveness and conspiracy which pervades this Government, possibilities for distorting or poisoning sources and currents of information are infinite. The very disrespect of Russians for objective truth—indeed, their disbelief in its existence—leads them to view all stated facts as instruments for furtherance of one ulterior purpose or another. There is good reason to suspect that this Government is actually a conspiracy within a conspiracy; and I for one am reluctant to believe that Stalin himself receives anything like an objective picture of outside world.’60
Deze veronderstelde van oudsher vijandige en irreële houding ten opzichte van de rest van de wereld vertaalt zich volgens Kennan direct naar het buitenlands beleid van de Sovjet-Unie en de wijze waarop de Sovjets zich internationaal manifesteren:
‘Russians will participate officially in international organizations where they see opportunity of extending Soviet power or of inhibiting or diluting power of others. Moscow sees in UNO not the mechanism for a permanent and stable world society founded on mutual interest and aims of all nations, but an arena in which aims just mentioned can be favourably pursued.’61
Aldus zullen de Sovjets er volgens Kennan alles aan doen om de staten uit de Westerse wereld tegen elkaar op te zetten en tegen elkaar uit te spelen teneinde elke vorm van eenheid en samenwerking waar de Sovjet-Unie eventueel van zou kunnen worden uitgesloten onmogelijk te maken. Bovendien zullen de Sovjets er volgens Kennan niet voor terugschrikken – wanneer er geen directe mogelijkheid tot interventie bestaat – om middels heimelijke pogingen de orde in buitenlandse samenlevingen te ondermijnen. Deze clandestiene infiltratie zal zich vooral toeleggen op het binnendringen van de ambtelijke lagen die belast zijn met het handhaven van de openbare orde en veiligheid; ‘The Soviet regime is a police regime par excellence, reared in the dim half world of Tsarist police intrigue, accustomed to think primarily in terms of police power’.62 Kennan schetst met oog op de relatie tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie een weinig hoopvol beeld:
‘We have here a political force committed fanatically to the belief that with US there can be no permanent modus vivendi that is desirable and necessary that the internal harmony of our society be
59 George Kennan’s ‘Long Telegram’, 22 februari 1946, Cold War International History Project Digital Archive,
http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/116178 (16-05-2015) 4.
60
Kennan’s ‘Long Telegram’, Cold War International History Project, 5.
61
Ibid, 6.
disrupted, our traditional way of life be destroyed, the international authority of our state be broken, if Soviet power is to be secure.’63
Tenslotte is er aan het einde van het document een passage, die in de context van het later
ontwikkelde European Recovery Program van belang is, waarin Kennan zich uitspreekt over de rol die de Verenigde Staten op zich zou moeten nemen:
‘we must formulate and put forward for other nations a much more positive and constructive picture of sort of world we would like to see (..) Many foreign peoples, in Europe at least, are tired and frightened by experiences of past, and are less interested in abstract freedom than in security. They are seeking guidance rather than responsibilities. We should be better able than Russians to give them this. And unless we do, Russians certainly will.’ 64
Wie Kennans Long Telegram heeft gelezen zal niet ontkennen dat het stuk een uiterst verhelderende en duidelijke kijk biedt op de aard van het Sovjetwereldbeeld. De argumenten worden bovendien op een uiterst overtuigende manier gepresenteerd aan de lezer en het is dan ook niet moeilijk voor te stellen dat het document zich snel verspreidde en met aandacht gelezen werd in de kringen van het
State Department. Over de invloed en uitwerking van het Long Telegram schrijft Frank Costigliola:
‘His elegantly phrased and emotionally evocative “Long telegram” of February 22, 1946, was widely circulated by Truman administration officials looking for a comprehensive explanation of Soviet behaviour. In the telegram Kennan argued that the Kremlin, driven by Russian nationalism and insecurities-now overladen with Marxist-Leninist ideology-needed a foreign enemy in order to justify its repressive rule. Negotiations with such an implacable foe would yield little, he insisted. The United States should seek neither compromise nor military confrontation with the Kremlin. Instead, Washington should strengthen U.S. institutions and rebuild Western Europe.’65
2.2 NOVIKOVS TELEGRAM
Kennans Long Telegram werd ook buiten de kringen van het State Department gelezen en één van deze lezers was niemand minder dan Josef Stalin.66 Stalin beval zijn ambassadeur in Washington, Nikolai Novikov, een Russische variant van het Long Telegram te vervaardigen. Dit document – mede geschreven door Molotov – werd op 27 september 1946 naar Stalin verstuurd en bevestigde Stalins vermoedens omtrent de ware aard van de Amerikanen.67 Volgens Gaddis lag Stalins tevredenheid over Novikovs rapport ten grondslag aan het zelfvertrouwen dat hij ten toon spreidde tijdens de bijeenkomst in april 1947 met Marshall, Bevin en Bidault in Moskou. Stalin schatte mede hierdoor de situatie niet goed in; nota bene in zijn eigen hoofdstad ontstond er een toenadering tussen de
63 Ibid. 64
Ibid, 11.
65
Frank Costigiola ed., The Kennan diaries (New York en Londen 2014) 199.
66
Gaddis, The Cold War, 29-30.
ministers van Buitenlandse Zaken van Frankrijk, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten, respectievelijk Georges Bidault, Ernest Bevin en George Marshall, partijen die niet veel later tegenover de Sovjets kwamen te staan.68 Waar Kennan de nadruk legt op waar het vijandige Russische wereldbeeld vandaan komt staat in Novikovs document de Amerikaanse wens om de gehele wereld te beheersen centraal:
‘Reflecting the imperialistic tendency of American monopoly capital, US foreign policy had been characterized in the postwar period by a desire for world domination. This is the real meaning of repeated statements by President Truman and other representatives of American ruling circles that the US has a right to world leadership.’69
Novikov stelt vast dat er een belangrijke verandering is opgetreden in het Amerikaanse buitenlandse beleid na het verscheiden van Roosevelt:
‘Right now US foreign policy is not being determined by those circles of the Democratic Party which (as when Roosevelt was alive) try to strengthen cooperation between the three great powers which composed the basis of the anti-Hitler coalition during the war. When President Truman, a politically unstable person with certain conservative tendencies, came to power followed by the appointment of Byrnes as Secretary of State it meant the strengthening of the influence of the most reactionary circles of the Democratic Party on foreign policy’70
Bovendien was het volgens Novikov duidelijk dat een samenwerking met de Verenigde Staten zoals die er tijdens de Tweede Wereldoorlog en met Roosevelt als president geweest was, niet langer mogelijk was en kon er op dit punt geen misverstand over bestaan waar dat aan lag:
‘The “hard-line” policy with respect to the USSR proclaimed by Byrnes (..) is right now the main impediment in the way to cooperation between the great powers. It is mainly that in the postwar period the US has no longer been pursuing a policy of strengthening the cooperation of the Big Three (or Four) and, on the contrary, is trying to undermine the unity of these powers. The goal which is being set in the process is to impose the will of other countries on the Soviet Union’71
Ook haalt Novikov het bekende stokpaardje van Stalin aan dat er tussen de kapitalistische staten, in dit geval de Verenigde Staten en Groot-Brittannië uiteindelijk op de lange termijn geen vrede kon blijven bestaan.72 ‘In spite of the temporary achievement of agreements about very important issues, current relations between Britain and the United States are quite conflictive and cannot be long term’.73 Deze aanname is inmiddels ingehaald door de geschiedenis, maar zal indertijd zoals Gaddis
68 Ibid, 30-31. 69
Telegram van Nikolai Novikov, de Sovjet ambassadeur in de VS aan de Sovjetleiding, 27 september 1946, Cold
War International History Project Digital Archive, http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110808
(16-05-2015) 1.
70
Telegram van Nikolai Novikov, Cold War International History Project, 3.
71
Ibid, 9.
72
Gaddis, The Cold War, 31.
ook opmerkt deels een reden voor de zelfverzekerdheid zijn geweest van de Sovjets.74 Novikov eindigt zijn eigen Long Telegram met een passage waaruit duidelijk blijkt dat hij (en Molotov en uiteindelijk ook Stalin) ervan overtuigd was dat de Verenigde Staten de Sovjet-Unie inmiddels in het beste geval als een toekomstige vijand beschouwde en niet als een partner of bondgenoot:
‘It ought to be fully realized that American preparations for a future war are being conducted with the idea of war against the Soviet Union, which in the eyes of American imperialists is the chief obstacle in the American path to world domination. Such facts as the tactical training of the US Army for war with the USSR as a future enemy, the situating of American strategic bases in regions from which strikes can be launched on Soviet territory, (..) and attempts to pave the way in Germany and Japan to use them in a war against the USSR testify to this.’75
De Long Telegram’s laten aan duidelijkheid niets te wensen over; beide documenten laten zien dat een vorm van samenwerking in de praktijk niet vruchtbaar of zelfs onmogelijk zou blijken. Wat betreft Kennan was het een gegeven dat er met de Sovjets niet viel samen te werken en de Verenigde Staten zou haar eigen weg moeten gaan om haar belangen te waarborgen. Een samenwerking, zoals die er tijdens de Tweede Wereldoorlog was geweest, was volgens Kennan onmogelijk door de geschiedenis van ervaringen van de Russische staat waarin altijd op gespannen voet werd geleefd met haar buren. Dit had tot gevolg dat de Russen zich altijd op een eiland hadden gewaand en niet in staat waren daadwerkelijke samenwerkingsverbanden aan te gaan. Mede daardoor waren de Russen geneigd hun wereldbeeld te onttrekken aan een bron van informatie waar, in tegenstelling tot in het Westen, niet zozeer objectiviteit centraal stond, als wel ideologische overwegingen aan ten grondslag lagen.
Aan de andere kant benadrukte Novikov met overgave dat de Verenigde Staten, nu de oorlog was afgelopen en Truman president was, geen partner meer konden zijn voor de Sovjet-Unie
aangezien zij de Sovjets als het enige serieuze struikelblok zagen op hun weg naar wereldhegemonie. Uiteindelijk zouden de Verenigde Staten hierdoor de Sovjets behandelen als een vijand voor zover dit niet al het geval was. In de ogen van Novikov, en waarschijnlijk ook die van Stalin, was het een geruststellende gedachte dat de vriendschappelijke betrekkingen tussen de Amerikanen en de Britten niet van lange duur konden zijn.
Het mag duidelijk zijn dat de manier waarop er in Washington en Moskou over de ander werd gedacht weinig hoop bood voor de nabije toekomst. Voor beide moet een samenwerking met een dergelijke partner niet alleen onwenselijk hebben geleken, maar ook praktisch onmogelijk. De samenwerking tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie was zoals eerder gezegd nooit één geweest die van beide kanten van harte was omarmd. Zolang beide partijen een gemeenschappelijk
74
Gaddis, The Cold War, 30-31.
doel hadden – het verslaan van nazi-Duitsland en Japan – werd het bondgenootschap in stand gehouden en bleven de onenigheden die er waren ondergeschikt aan deze doelstelling. Na het einde van de Tweede Wereldoorlog wilden beide landen de naoorlogse wereld naar eigen inzicht
herinrichten en in dit proces werd al snel duidelijk dat het steeds moeilijker werd om de doelstellingen van de grootmachten te verenigen.
PARAGRAAF 3 DE UITDAGINGEN VAN TRUMAN
3.1 CRISIS IN TURKIJE EN GRIEKENLAND
Truman werd in de tweede helft van 1946 geconfronteerd met een situatie waarin ogenschijnlijk geen uitweg meer mogelijk was. De Republikeinen hadden in november 1946 een duidelijke overwinning geboekt in de verkiezingen voor het Amerikaanse congres met beloftes over onder andere het terugbrengen van de overheidstekorten en een verlaging van de belastingen.76 Truman werd hierdoor niet alleen opgezadeld met een vijandig gestemd Congres, maar moest ondertussen – om een humanitaire en politieke ramp in West-Europa te voorkomen – geld zien vrij te maken voor noodhulp wat weer ten koste zou gaan van de mogelijkheden tot belastingverlagingen in de Verenigde Staten.77
Ondertussen ontving Truman een rapport van twee van zijn naaste adviseurs, Clark Clifford en George Elsey, waarin zij Truman waarschuwden dat de Sovjets niet alleen onbetrouwbaar waren in het nakomen van afspraken, maar de facto uit waren op wereldwijde expansie van hun invloed.78 Na de voor de Democratische partij van Truman dramatisch verlopen congresverkiezingen stelde hij als opvolger van Byrnes de in Amerika immens populaire generaal George C. Marshall aan als zijn nieuwe Secretary of State. Wilson Miscamble zegt over het aantreden van Marshall:
By the end of 1946 many American officials had concluded that the Soviet Union’s antagonistic attitudes and actions endangered America’s national security and they sought to meet the Soviet challenge. [..] this process of developing a policy to check the perceived Soviet threat was still in its infancy when Marshall took office [..] There was no clear course charted. No real direction had been set. [..] With Truman’s broad approval and full trust, the new secretary of state assumed
responsibility to preside over the formulation of policy.79
Volgens Melvyn Leffler was Marshall echter in eerste instantie niet uit op een directe confrontatie met de Sovjets: ‘He wanted to negotiate a German peace treaty with the Russians. Before he arrived in Moscow, [Council of Foreign Ministers in maart 1947] however, worsening international conditions clashed any lingering hopes for a sustained détente’.80 Voor Truman en Marshall dienden zich
problemen aan in Turkije en Griekenland die een serieuze bedreiging vormden voor de Amerikaanse belangen in deze regio. De Sovjets hadden al in maart 1945 onder het mom van veranderde
omstandigheden een verdrag uit 1925 met de Turken opgezegd waarin vriendschappelijke relaties en
76 Leffler, “The emergence of an American grand strategy”, 75. 77
Leffler, “The emergence of an American grand strategy”, 75.
78
Leffler, For the Soul of Mankind, 56.
79
Miscamble, George F. Kennan, 3-4.
erkenning van de soevereiniteit tussen beide staten waren vastgelegd.81 Het was Stalin in dit verband vooral te doen om de controle te krijgen over de Turkse zeestraat tussen de Middellandse en Zwarte Zee en – tezamen met een in eerste instantie niet nagekomen belofte om het Rode Leger uit Iran terug te trekken – de positie van de Unie in het Midden-Oosten te versterken.82
De Amerikanen zagen met argusogen de opbouw van een enorme troepenmacht aan in de aangrenzende gebieden met Turkije en in maart 1946 werden er plannen gemaakt en
voorbereidingen getroffen om een eventuele Russische invasie van Turkije met militaire middelen te kunnen beantwoorden.83 Om een gebaar te maken naar de Turken en tegelijkertijd Stalin te
waarschuwen dat verdere pogingen om Turks grondgebied te annexeren beantwoord zouden worden door de Amerikanen, stuurde Truman het lichaam van de overleden Turkse ambassadeur terug naar zijn geboorteland aan boord van het grootste oorlogschip uit de Amerikaanse vloot: de USS Missouri.84 Een toenmalig adviseur van president Truman, George Elsey, zei over dit knappe staaltje symboolpolitiek: ‘This was a symbol to Stalin: don’t push us and don’t push Turkey, because if you push Turkey: we’ll be there’.85
De druk die de Sovjets, zowel diplomatiek als in opbouw van militaire mogelijkheden, legden op de omringende staten rond Turkije, had ook zijn weerslag op de strategische significantie van Griekenland.86 De Amerikanen hadden in de afwikkeling van de nazi-bezetting van Griekenland weinig anders dan retorische steun betuigd en het bieden van daadwerkelijke steun vooral
overgelaten aan de Britten die op dat moment meer belangen hadden in de regio.87 Over de labiele toestand van Griekenland zegt Dennis Merrill:
‘Greece faced severe political and economic mismanagement and civil war following the withdrawal in October 1944 of Nazi occupation forces. London, which viewed Greece as a strategic linchpin for its Middle East empire, supported the country’s right-wing government and helped suppress an armed insurrection by the Communist-led EAM/ELAS, or National Liberation Front. But after Whitehall failed to convince the Greek government to reform its corrupt administration, the Greek Communist party (KKP) boycotted national elections in March 1946 and that autumn the nation plunged once more into civil war.’88
81 Eduard Mark, “The War Scare of 1946 and its Consequences” Diplomatic History 21 (1997) afl. 3, 388. 82
Mark, “The War Scare of 1946”, 388 en 392.
83
Ibid, 392-393.
84 Ibid, 390. 85
George Elsey over de situatie in Turkije 1946. Cold War the complete series, aflevering 3/24:Marshall Plan, https://www.youtube.com/watch?v=2wicffDndE0 (10-04-2015).
86 Arnold A. Offner, Another Such Victory. President Truman and the Cold War, 1945-1953 (Stanford 2002)
195-196.
87
Offner, Another Such Victory, 195-196.
88
Dennis Merrill, “The Truman Doctrine. Containing communism and modernity” Presidential studies quarterly 36 (2006) afl. 1, 31.
Het strategische belang van Griekenland voor de Verenigde Staten veranderde drastisch toen de Sovjets halverwege 1946 serieuze pogingen ondernamen om de controle over de Turkse zeestraten te verkrijgen.89 In het laatste kwartaal van 1946 kondigde de Britse premier Clement Attlee informeel al aan dat de Britse regering niet veel langer haar substantiële troepenmacht en economische steun aan de Grieken kon bekostigen.90 De Britten gaven de Amerikanen ook te kennen dat – gezien het strategische belang van zowel Turkije als Griekenland – de Amerikanen de rol van de Britten moesten overnemen, omdat de Sovjets anders hun positie in de regio zouden kunnen verstevigen.91 Deze laatste overweging was onacceptabel voor Truman en zijn regering en aldus ondernam hij een inmiddels historische poging om het ongunstige tij te keren.
3.2 DE TRUMAN DOCTRINE
Op 12 maart 1947 gaf Truman tegenover het Amerikaanse congres een speech waarin een nieuw buitenlands beleid werd aangekondigd. Deze toespraak, die later bekend kwam te staan als de
Truman Doctrine, was Trumans antwoord op de vele moeilijkheden in de relatie met de Sovjets, de
afwikkeling van de Tweede Wereldoorlog en relatie met de van Amerika afhankelijke staten die hem sinds zijn aantreden als president hadden beziggehouden. Hoewel Truman in zijn speech specifiek aan het Congres vroeg om 400 miljoen dollar beschikbaar te stellen voor economische en militaire steun aan Griekenland en Turkije impliceerden zijn woorden veel meer dan dat alleen.92 Dennis Merill noemt Trumans speech een aankondiging van een ‘bold new foreign-policy doctrine’93 wanneer hij verwijst naar de woorden van Truman: ‘It must be the policy of the United States to support free peoples who are resisting attempted subjugation by armed minorities or by outside pressures’.94 Melvyn Leffler merkt in zijn artikel The emergence of an American grand strategy
1945-1952 op dat ‘the stark language was purposeful’95 als hij Trumans speech aanhaalt:
‘At the present moment in world history nearly every nation must choose between alternate ways of life. The choice is too often not a free one [..] Collapse of free institutions and loss of independence
89
Offner, Another Such Victory, 196.
90
Spalding, The First Cold Warrior, 63.
91 Offner, Another Such Victory, 197-198. 92
Merrill, “The Truman Doctrine”, 27.
93
Merrill, “The Truman Doctrine”, 27.
94 Truman doctrine speech van Harry S. Truman, 12 maart 1947. Harry S. Truman Library & Museum. The
Truman Doctrine.
http://www.trumanlibrary.org/whistlestop/study_collections/doctrine/large/documents/pdfs/5-9.pdf#zoom=100 (08-04-2015) 4.
would be disastrous not only for them but for the world [..] should we fail to aid Greece and Turkey in this fateful hour, the effect will be far reaching’.96
Volgens Leffler vond Trumans anti-Sovjet retoriek veel bijval bij zijn toehoorders en wist hij leden van zowel zijn eigen als de Republikeinse partij te overtuigen de nieuwe koers in de buitenlandse
betrekkingen te steunen.97 Arnold A. Offner gaat in zijn boek Another such victory nog iets verder en stelt dat Truman dankbaar gebruik maakte van de nijpende situatie in Griekenland en Turkije: ‘By early 1947 Truman was anxious to declare that diplomacy was at an end and that the Soviet-American contest would determine whether freedom or totalitarianism would prevail throughout the world’.98 Marc Trachtenberg lijkt het in zijn boek A constructed peace met Offner eens te zijn als hij stelt dat de boodschap van de Truman doctrine duidelijk gericht en geformuleerd was om brede steun te verwerven in de Amerikaanse publieke opinie voor een permanente rol van de Verenigde Staten op het wereldtoneel: ‘America was engaged in a struggle for the future of civilization; the Soviets were solely responsible for the new threat to peace; the West now had to stand up and defend its liberty and independence of other nations menaced by Soviet expansionism.99’
3.3 MARSHALL IN MOSKOU
Truman noemde in zijn beroemde toespraak van 12 maart 1947 weliswaar niet specifiek de Sovjet-Unie – wat Elizabeth Spalding terecht ‘a wise diplomatic move’100 noemt – maar het moet voor alle partijen duidelijk zijn geweest hoe de zaken ervoor stonden. In maart 1947 reisde Secretary of State Marshall af naar Moskou voor een overleg met zijn collegaministers van Groot-Brittannië Ernst Bevin en Vjatsjeslav Molotov van de Sovjet-Unie.101 Het belangrijkste thema dat besproken werd was de kwestie van Duitsland.102 Bevin en Marshall wilden ervoor zorgen dat de Duitse economie in zoverre hersteld zou worden dat er minder Britse en Amerikaanse belastinggelden nodig waren om het herstel van de Europese economieën te bespoedigen.103 De Sovjets toonden zich eerder
geïnteresseerd in het vertragen van het herstel van de Duitse economie en bleven staan op volledige voldoening van de geëiste herstelbetalingen.104 Ondanks verwoede pogingen van Marshall en Bevin en enkele schijnbewegingen van Molotov die leken op een compromis, kwamen de partijen er
96
Truman doctrine speech van Harry S. Truman, 12 maart 1947. Harry S. Truman Library & Museum. 4.
97 Leffler, “The emergence of an American grand strategy”, 76. 98
Offner, Another Such Victory, 193.
99
Trachtenberg, A Constructed Peace, 50.
100 Spalding, The First Cold Warrior, 68. 101
Spalding, The First Cold Warrior, 68.
102
Wettig, Stalin and the Cold War in Europe, 116.
103
Wettig, Stalin and the Cold War in Europe, 116.
tenslotte toch niet uit.105 Opnieuw was pijnlijk duidelijk geworden dat het uitzicht op een werkbare samenwerking tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten verder weg leek dan ooit.106 Marshall wilde tijdens de conferentie van Moskou als pas aangestelde Secretary of State erachter zien te komen in hoeverre een vruchtbare samenwerking met de Sovjets nog mogelijk was en ook in die zin bleek de conferentie een teleurstelling.
In een verslag van een vergadering van 13 maart 1947 lijkt Marshall nog met goede moed zijn collega’s tegemoet te zijn getreden als hij laat optekenen dat ‘In my opinion, the best guarantee for peace is the conclusion of an agreement between the Four Powers, on a sound basis.’107 Op de laatste dag van de Conferentie moet het echter voor iedereen duidelijk zijn geweest dat een daadwerkelijk akkoord niet bereikt zou worden. ‘He [Molotov] accused the United States of attempting to impose its will on other states by declining to discuss the Soviet amendments to the United States draft. [..] ’108. Marshall had nu in eigen persoon mee kunnen maken in hoeverre de Sovjets zich onbuigzaam opstelden in de Duitse en andere kwesties. Blijkbaar was voor Marshall dit een keerpunt in die zin dat hij niet meer geloofde in een werkbare samenwerking met de Sovjets: ‘So Marshall was finally ready to move ahead without Russia. Europe, or at least western Europe was going to be put on its feet whether the Soviets were willing to cooperate or not. The failure of the Moscow conference thus led directly to the Marshall Plan, the great American program for the economic recovery of western Europe’.109
In de tussentijd had Marshall een commissie – de zogenaamde Policy Planning Staff – aan het werk gezet onder leiding van de vermaarde Sovjetkenner George F. Kennan.110 ‘Kennan and his
subordinates immediately began writing a series of brilliant policy papers that helped to define priorities. Gradually, a strategy emerged, not simply for containing Soviet power, but also,
eventually, for winning the Cold War’.111 Het belangrijkste oogmerk van het nieuwe beleid was om de Sovjet-invloed in Europa (en Azië) tegen te gaan en de binding met de Verenigde Staten te
versterken.112 Hiervoor was het volgens de beleidsmakers van integraal belang om de economieën van de West-Europese staten en vooral die van Duitsland er weer bovenop te helpen.113 Ter ondersteuning van deze doelstelling kondigde Marshall op 5 juni 1947 in een speech op de
105 Ibid, 118. 106
Spalding, The First Cold Warrior, 61.
107
Minutes of a Meeting, 13 maart 1947, United States Department of State, Foreign Relations of the United
States, 1947. Council of Foreign Ministers; Germany and Austria Volume II, 247.
108
Marshall to Acheson, 25 april 1947, United States Department of State, Foreign Relations of the United
States, 1947. Council of Foreign Ministers; Germany and Austria Volume II, 388.
109 Spalding, The First Cold Warrior, 62. 110
Leffler, “The emergence of an American grand strategy”, 77.
111
Leffler, “The emergence of an American grand strategy”, 77.
112
Ibid.
Universiteit van Harvard een European Recovery Program (ERP) aan, beter bekend als het Marshallplan.114
3.4 MARSHALLS SPEECH
De speech die Marshall op Harvard gaf is inmiddels bijna net zo beroemd als de illustere Truman doctrine toespraak. Dat Trumans en Marshalls toespraken een nieuw hoofdstuk betekenden in de geschiedenis van het Amerikaanse buitenland beleid mag dan duidelijk zijn, welke bedoelingen er precies achter zaten is nog steeds onderhevig aan discussie. Arnold A. Offner zegt hierover: ‘[the Truman Doctrine and Marshall Plan] heralded a new American foreign policy. For some historians, this policy represented aggressive global containment of the Soviet Union and
Communism and direct intervention in other nations’ internal politics. Others have insisted that the administration chiefly sought to protect U.S. national interests against real or perceived threats from the Soviet Union, while still others have contended that the U.S. sought only to re-establish a
traditional balance of power in Europe as a basis to negotiate with the Russians.’115
De wetenschappelijke discussie over het Marshallplan zal uitgebreid aan bod komen in de volgende paragraaf; wat nu eerst gedaan moet worden is de aandacht richten op de inhoud van Marshalls speech. Wat direct opvalt is dat Marshall nadrukkelijk de aandacht vestigt op economische aspecten van het Amerikaanse buitenlands beleid. Melvyn Leffler verklaart dit door te wijzen op het feit dat Trumans adviseurs van mening waren dat er vooral ingezet moest worden op economisch herstel en niet zo zeer op uitbreiding van militaire mogelijkheden.116 Het gevaar van een toenemende invloed van de Sovjets lag volgens de Amerikanen tenslotte niet op het militaire, maar op het politieke vlak. Bovendien achtten de Amerikaanse beleidsmakers de Sovjets op korte termijn te zwak om
daadwerkelijk een oorlog te ontketenen.117
Marshall gaf in zijn toespraak een opmerkelijk gedetailleerde uitleg van de economische problematiek in Europa en wees op de implicaties die deze vaststelling met zich meebracht: ’The modern system of the division of labor upon which the exchange of products is based is in danger of breaking down the truth of the matter is that Europe’s requirements for the next three or four years of foreign food and other essential products - - principally from America - - are so much greater than her present ability to pay that she must have substantial additional help, or face economic, social and political deterioration of a very grave character ’.118
114
Ibid, 77.
115 Offner, Another Such Victory, 185. 116
Leffler, “The emergence of an American grand strategy”, 77.
117
Leffler, “The emergence of an American grand strategy”, 77.
118
Marshalls speech Harvard University, 5 juni 1947. The George C. Marshall Foundation.
Marshall maakte er tevens een punt van door te benadrukken dat het plan van de Amerikaanse regering een economisch hulppakket zou zijn en dat er geen politieke doelstellingen achter zouden zitten: ‘Our policy is directed not against any country or doctrine but against hunger, poverty, desperation and chaos’.119 Marshall vervolgt met wat lijkt op een verwijzing naar de Sovjets: ‘Its purpose should be the revival of a working economy in the world so as to permit the emergence of political and social conditions in which free institutions can exist’120 en eindigt met een duidelijke waarschuwing:
‘Any government which manoeuvres to block the recovery of other countries cannot expect help from us. Furthermore, governments, political parties or groups which seek to perpetuate human misery in order to profit there from politically or otherwise will encounter the opposition of the United States’.121
Het lijkt duidelijk dat Marshall hier eigenlijk zegt dat de Verenigde Staten economische hulp aanbiedt aan alle Europese staten en dat in het geval de Sovjets het initiatief zouden saboteren er door de Amerikanen gereageerd zou worden. Niet geheel toevallig roept Marshall de Europese staten op actief mee te denken met de Amerikaanse regering in welke vorm en welke maatregelen er precies nodig zijn waarbij hij uitdrukkelijk een vorm van partnerschap impliceert: ‘It would be neither fitting nor efficacious for our Government to undertake to draw up unilaterally a program [..] The program should be a joint one, agreed to by a number, if not all European nations’.122 Dit deel van Marshalls speech was overigens letterlijk overgenomen uit Kennan’s PPS papers en waren volgens John Lewis Gaddis zorgvuldig gekozen:
‘It made sense [..] to let the Europeans take the lead in shaping the Marshall Plan, because this would encourage unity among them while simultaneously undermining the agents through which Moscow had hoped to take control. Neither the Soviet Union nor its communist allies could credibly denounce a European initiative as “American imperialism”’.123
Bovendien laat Marshall herhaaldelijk weten dat hij het van integraal belang acht om de ernst van de zaak duidelijk te maken aan de Amerikaanse bevolking en dat deze zich moet realiseren dat het lot van de Europese economieën direct verband houdt met de welvaart van Amerika: ‘The consequences to the economy of the United States should be apparant to all. It is logical that the United States should do whatever it is able to do to assist in the return of normal economic health in the world, without which there can be no political stability and no assured peace’.124 Tenslotte benadrukt Marshall nogmaals het belang van een programma dat op brede steun kan rekenen: ‘An essential
119
Marshalls speech Harvard University, 4.
120 Ibid. 121 Ibid. 122 Ibid, 5. 123
John L. Gaddis, George F. Kennan. An American Lfe (New York 2011) 278.
part of any successful action on the part of the United States is an understanding on the part of the people of America [..] Political passion and prejudice should have no part’.125
Hoewel Marshall in zijn speech vermijdt de Sovjets bij naam te noemen maakt hij er wel een punt van om een connectie te leggen tussen het uitblijven van het herstel van de Europese
economieën en het feit dat er twee jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog nog steeds geen tot tevredenheid stemmende oplossing was bereikt in de kwestie van Duitsland: ‘Recovery has been seriously retarded by the fact that two years after the close of hostilities a peace settlement with Germany and Austria has not been agreed upon.’126 Deze notie van Marshall zou ook in de periode erna een belangrijk, zo niet het belangrijkste twistpunt in de relatie tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie blijven en uiteindelijk mede aan de basis van de breuk tussenbeide liggen.127
Buiten de inhoudelijke implicaties om die de speech in zich mee droeg is het opvallend dat het Marshall, die zijn speech klaarblijkelijk ‘without any show of drama or flair’128 voorlas aan de aanwezigen, zelf was die hier het woord voerde en niet Truman. De speech was geschreven door Marshalls adviseur Charles E. Bohlen die daarbij dankbaar gebruik maakte van rapporten van George F. Kennan en Under Secretary of State for Economic Affairs William L. Clayton en suggesties van die laatste en Under Secretary of State Dean G. Acheson.129 Wilson D. Miscamble zegt over de zichtbare en belangrijke rol die Marshall in deze zaak innam: ‘Presumably Marshall received broad approval from Truman for the speech but the president rarely entered into the substantive deliberations on this initiative. The secretary of state made his own revisions.’ Hoewel de speech van Marshall in Harvard geen uitgewerkt plan bevatte en slechts in grote lijnen het belang van een hulppakket voor Europa uiteenzette was het in de context van het hulpprogramma dat later bekend zou komen te staan als het Marshallplan een bepalend moment geweest. Miscamble concludeert dat:
‘What Marshall did at Harvard, in essence, was to make public the strategy for a plan which Kennan had formulated for him. [..] While his speech “marked the beginning not the end of the process which produced the European recovery Program” its significance should not be diminished. [..] the American policymakers-Marshall, Acheson, Clayton, Kennan, and in the background Truman-“were clear that it was a new departure in American foreign policy” [..] The Marshall speech, however, gained its real significance because of the responses it provoked.’130
125
Ibid, 5.
126 Ibid,, 2. 127
Trachtenberg , A Constructed Peace, 65.
128
Miscamble, George F. Kennan, 54.
129
Miscamble, George F. Kennan, 54.
PARAGRAAF 4 HET ERP IN PERSPECTIEF
4.1 BETEKENIS VAN HET MARSHALLPLAN
Het lijkt evident dat, hoewel het onderdeel uitmaakte van een groter geheel van veranderingen in de naoorlogse context, het Marshallplan een belangrijke rol heeft gespeeld in de verslechtering van de relatie tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten. Het is echter de vraag in hoeverre deze gevolgen te overzien waren voor de betrokken partijen; wat waren de intenties van de regering Truman met het ERP en hoe werd het plan geïnterpreteerd door de Sovjets?
Volgens Kathleen Burke was het Marshallplan in eerste instantie gericht op het economisch herstel van de deelnemende staten in een grensoverschrijdend samenwerkingsverband.131 Hieraan lagen twee overwegingen ten grondslag: ten eerste zagen de Amerikaanse beleidmakers het belang van een Europese afzetmarkt voor Amerikaanse producten en ten tweede dat de gehavende Europese economieën een vruchtbare voedingsbodem vormden voor de toenemende populariteit van het communisme.132 Een ander belangrijk doel van het ERP was de toenemende invloed van de Sovjet-Unie op het continent tegen te gaan.133 Deze doelstellingen leidden volgens Burke tot een derde doelstelling: de bevordering van de Europese integratie.134 Mikhail Narinsky en Melvyn Leffler ondersteunen deze conclusie:
‘I accept the viewpoint, expressed by my colleague Melvyn P. Leffler, that the Marshall Plan was essentially designed to stabilize the socio-political situation in Western Europe, to speed the incorporation of western Germany into the Western bloc, and to reduce Soviet influence in Eastern Europe’.135
Michael Hogan benadrukt in zijn boek The Marshall Plan dat de overwegingen en intenties achter het ERP net zo complex en omvattend waren als de uitvoering ervan:
‘An economic United States of Europe would bring similar benefits [net als in de VS], or so the Americans believed, and in the process would realize all of their goals on the Continent. Besides creating a framework for controlling the Germans and containing the Soviets, it would limit
131
Kathleen Burk, “The Marshall Plan. Filling in some of the blanks” Contemporary European History 10 (2001) afl. 2, 271.
132 Burk, “The Marshall Plan”, 271. 133
Ibid.
134
Ibid, 272.
135
Mikhail Narinsky, “The Soviet Union and the Marshall Plan” in: Christian F. Ostermann ed., New Evidence on
