STALINS EERSTE REACTIE OP HET ERP

Aansluitend op het vertrek van Molotov van de gesprekstafel in Parijs nodigden de Britten en de Fransen alle andere, inclusief de Oost-Europese, landen (met uitzondering van Spanje en met inbegrip van Turkije) uit om te spreken over de ontwikkeling van een plan voor de revitalisatie van de Europese economieën.228 Deze conferentie zou wederom gehouden worden in Parijs en van start gaan op 12 juli 1947.229 In eerste instantie liet Stalin aan de Oost-Europese leiders weten dat ze geacht werden deel te nemen aan de conferentie in Parijs om het Sovjetstandpunt van een oplossing per land in plaats van een plan voor heel Europa te promoten.230 Echter op 5 juli 1947 was Stalin van gedachten veranderd en verbood hij “zijn” satellietstaten deel te nemen aan de gesprekken in Parijs.231

‘The Soviet leaders knew only too well that in an open competition they stood little chance against US economic power, and that Western economic penetration would soon be followed by political inroads. The Marshall Plan, in the Kremlin’s view, would prove to be a Trojan horse, designed to undermine the centrepiece of its postwar strategic desiderata – the security zone in Eastern and Central Europe.’232

De uitnodiging van Bidault en Bevin aan hun Tsjechoslowaakse collega Jan Masaryk werd door de laatste met enthousiasme ontvangen en in een bericht van de Amerikaanse ambassadeur in Praag, Laurence A. Steinhart, aan Marshall van 7 juli 1947 valt te lezen dat de Tsjechoslowaken zeker aanwezig zouden zijn bij de conferentie in Parijs mits de Sovjet-Unie geen bezwaren zou kenbaar maken.233 Volgens Igor Lukes had het Westen op dit punt een statement kunnen maken door de Tsjechoslowaken publiekelijk te steunen in hun recht te participeren in internationale conferenties. Lukes stelt dat de verklaring hiervoor is dat: ‘He [Marshall] accepted the Stalinist maxim that whoever liberated a given country in 1944-45 would determine its political allegiance.’234

228

Miscamble, George F. Kennan, 57.

229

Offner, Another Such Victory, 226.

230 _{Offner, Another Such Victory, 226.} 231

Vesselin Dimitrov, Stalins Cold War. Soviet Foreign Policy, Democracy and Communism in Bulgaria, 1941-48 (Londen 2008) 171.

232 _{Pechatnov, “The Soviet Union and the World”, 104.} 233

Steinhardt to Marshall, 7 juli 1947, United States Department of State, Foreign Relations of the United

States, 1947. The British Commonwealth; Europe Volume III, 314.

234

Igor Lukes, “The Czech road to Communism” in Norman Naimark en Leonid Gibianskii ed., The

Ook de Polen reageerden in eerste instantie positief, met dien verstande dat ze de wederopbouw van Duitsland met argusogen bekeken en net als de Tsjechoslowaken wilden “overleggen” met de Sovjets.235 Ook Molotov adviseerde in eerste instantie aan Stalin om op 12 juli opnieuw af te reizen naar Parijs om de Amerikanen, Britten en Fransen de kracht van de Sovjets te laten zien en om vervolgens de conferentie te verlaten samen met zoveel mogelijk andere delegaties.236 Volgens Vladislav Zubok en Constantine Pleshakov sprak Molotov zichzelf echter al enkele uren later tegen; ‘Molotov and Stalin wanted, on the one hand, to throw a monkey wrench into the American plan, but, on the other hand, they sensed it was too risky, since the Eastern European “fifth column” might defect suddenly to the West, lured by economic gains and the prospect of national self-

determination. At that time the Kremlin had yet to consolidate its total control over the Communist parties, not to mention other political forces, in those countries’.237

Op 9 juli 1947 werd een Tsjechoslowaakse delegatie, met onder meer de Tsjechoslowaakse premier Klement Gottwald en minister van Buitenlandse Zaken Jan Masaryk, op het Kremlin ontboden.238 Stalins woorden zijn opgetekend in een notulenverslag van de bijeenkomst waarin hij duidelijk uitlegt hoe hij tegen de aanstaande conferentie in Parijs aankijkt:

‘Initially, we thought that we should recommend them [de andere Oost-Europese staten] to go to that conference and then ruin it. We were convinced, on the basis of the materials that we received from our ambassadors, that under the cover of credit assistance to Europe they were organizing something like a Western bloc against the Soviet Union. Then we made a firm decision and

announced our opinion to everybody that we are against participation in this conference on July 12, 1947.’239

Stalin liet vervolgens in niet mis te verstane bewoordingen aan de delegatie weten dat participatie aan de conferentie in Parijs ook voor de Tsjechoslowaken niet tot de mogelijkheden behoorde: ‘For us – this issue is the issue of friendship between the Soviet Union and the Czechoslovak Republic. Objectively, you are helping—whether you want it or not—but you are helping to isolate the Soviet Union. Look what is happening. All the countries, which have friendly relations with us, are not going to participate in that conference [..] Therefore, they will decide that the friendship

between the Czechoslovak Republic and the Soviet Union is not all that solid, if it was so easy to put Czechoslovakia on the side of isolating the Soviet Union, against the Soviet Union. This would be seen as a victory over the Soviet Union. Our people and we will not understand this. You need to rescind your decision, you need to refuse to participate in this conference, and the sooner you do it – the better.’240

235 _{Griffis to Marshall, 2 juli 1947, United States Department of State, Foreign Relations of the United States,}

1947. The British Commonwealth; Europe Volume III, 320-321.

236

Zubok, Vladislav M., en Constantine Pleshakov, Inside the Kremlin’s Cold War. From Stalin to Khrushchev (Cambridge en Londen 1996) 106.

237

Zubok en Pleshakov, Inside the Kremlin’s Cold War, 106.

238

Igor Lukes, “The Czech road to Communism”, 250.

239

Stalin and the cold war in Europe (Stalin Project), CWIHP, (ongepubliceerd document) 392.

Het zal geen verrassing zijn dat zowel de Polen als de Tsjechoslowaken net als alle ander Oost- Europese staten afzagen van deelname aan de conferentie in Parijs.241 Stalin had na enige twijfel zijn besluit genomen en zijn Oost-Europese vrienden dienden deze lijn te volgen, hoezeer dit ook tot gezichtsverlies zou leiden. Jan Masaryk schreef na zijn bezoek aan Moskou ‘I went to Moscow as a Foreign Minister of an independent sovereign state; I returned as a lackey of the Soviet

Government.’242 _{Hiermee was in zekere zin de teerling geworpen, West- en Oost-Europa zouden} ieder hun eigen weg gaan. De facto werd het Europese continent, zoals uit de bewoordingen van zowel de Verenigde Staten als de Sovjets blijkt, opgedeeld in twee blokken die elkaar in meer of mindere mate vijandig gezind waren. De conferentie in Parijs ging ondertussen gewoon door en vertegenwoordigers van zestien landen zouden vanaf 12 juli bespreken hoe een door de Amerikanen gesteund hulpprogramma het beste kon worden vormgegeven.243 Stalin trok echter ook zijn

conclusies en nam een aantal maatregelen om een tegenwicht te bieden aan de nieuwe ongewenste, maar niet onverwachte situatie.244