VERDER NA DE BREUK

Nu Stalin besloten had niet mee te doen aan de conferentie in Parijs en zijn Oost-Europese bondgenoten bevolen had hetzelfde te doen, was de breuk tussen West en Oost eindelijk aan de oppervlakte gekomen. Stalin trad hieropvolgend besluitvaardig op en nam verschillende

maatregelen om de situatie weer naar zijn hand te zetten.

‘He orchestrated a new round of purges in Eastern Europe, reshuffled the composition of governments, and planted his minions in power more firmly. Soviet delegates walked out of the Allied Control Council that was supposed to be governing Germany. The Kremlin tightened controls over access to Berlin, and suppressed opponents of the SED in the Soviet zone in eastern Germany. In Czechoslovakia, Stalin supported a communist seizure of power in February 1948; almost overnight a democratically elected government was transformed into a “People’s Democracy”. With other nations on the Soviet periphery, Stalin negotiated defence agreements. Inside his own country, he boosted military expenditures.’245

Een andere belangrijke stap die Stalin ondernam was de oprichting van de Communist Information

Bureau (Cominform) teneinde zijn controle over de Europese communistische partijen te

vergroten.246 Volgens Zubok en Pleshakov betekende de oprichting van de Cominform ‘the beginning

241

Norman Naimark, “The Sovietization of Eastern Europe, 1944-1953” in: Melvyn P. Leffler en Odd Arne Westad ed., The Cambridge history of the Cold War. Volume 1: Origins (Cambridge 2010) 189.

242 _{Naimark, “The Sovietization of Eastern Europe”, 189.} 243

Miscamble, George F. Kennan, 57.

244

Leffler, For the Soul of Mankind, 65-66.

245

Leffler, For the Soul of Mankind, 66.

of a new and often brutal Soviet policy: the consolidation of the Soviet sphere of influence in Eastern Europe.’247 Als lid van het Sovjet politbureau werd Andrei A. Zhdanov het gezicht van deze nieuwe organisatie en als zodanig één van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Koude Oorlog- mentaliteit in de Sovjet-Unie en daarbuiten.248 Tijdens het oprichtingscongres van de Cominform in de Poolse plaats Szklarska Poręba had Zhdanov zijn beroemde twee-kampen speech gegeven, waarin hij duidelijk maakte dat Europa verdeeld was in twee elkaar vijandig gezinde blokken.249 _{In deze} speech spoorde hij de vertegenwoordigers van de Europese communistische partijen aan om zich te voegen naar de koers die werd uitgedragen door de communistische partij van de Sovjet-Unie.250 ‘This brought to an end the period of “the anti-Fascist, democratic revolution” and the idea of national roads to Communism.’251

De oprichting van de Cominform werd gevolgd door het in het leven roepen van een economisch verbond tussen de Oost-Europese staten en de Sovjet-Unie onder de naam Council of

Mutual Economic Assistance (CMEA) beter bekend onder de naam Comecon. De oprichting van de

Cominform en Comecon zorgden ervoor dat de opstelling van de communisten verhardde; ‘especially in France, where a wave of revolutionary strikes was instigated, but also in Italy and Greece’.252 Het oplopen van de spanning had serieuze gevolgen voor de toekomst van Duitsland over wiens lot tijdens een Meeting of the Foreign Minsisters in Londen in december 1947 gesproken zou worden. Hoewel de Amerikanen zich altijd hard gemaakt hadden voor een herenigd Duitsland onder in eerste instantie een gemeenschappelijk bestuur van de vier geallieerde bezetters, hadden de Amerikanen inmiddels weinig fiducie meer in een overeenkomst met de Sovjets over Duitsland vanwege de complicaties die een dergelijke samenwerking ongetwijfeld zou opleveren.253

Molotov speelde in die zin de Amerikanen in de kaart door zich geheel in stijl weerbarstig op te stellen tijdens de bijeenkomsten in Londen. De opdeling van Europa was nu voor alle betrokken partijen zo duidelijk dat het zinloos was om nog langer de schijn op te houden. Marshall zelf, die woedend was over de houding van Molotov, maakte een einde aan de conferentie in Londen. 254 Volgens Marc Trachtenberg betekende het mislukken van het topoverleg in een Londen het einde van de samenwerking tussen de Verenigde Staten, Frankrijk en Groot-Brittannië aan de ene en de Sovjet-Unie aan de andere kant: ‘The Rubicon had now been crossed. The Western powers had

247 _{Zubok en Pleshakov, Inside the Kremlin’s Cold War, 110-111.} 248

Zubok en Pleshakov, Inside the Kremlin’s Cold War, 110-112.

249

Trachtenberg, A Constructed Peace, 64.

250 _{Naimark, “The Sovietization of Eastern Europe”, 191.} 251

Naimark, “The Sovietization of Eastern Europe”, 191.

252

Trachtenberg, A Constructed Peace, 64..

253

Trachtenberg, A Constructed Peace, 64-65.

finally broken with Russia. It was now clear that America and her friends would move quickly toward the creation of a west German state.’255 Over de gebeurtenissen die in de periode 1945-1947

uiteindelijk zouden leiden tot de definitieve breuk tussen de voormalige bondgenoten zegt Melvyn Leffler:

‘The American offensive-the Truman Doctrine, the Marshall Plan, and the rebuilding of western Germany-was a reaction to the anarchy in the international system, upon which the United States believed the Kremlin might capitalize. Fear drove policy. Truman and his advisers understood they were placing the reconstruction of western Europe and the cooperation of western Germany over their desire to sustain their wartime cooperation with the Soviet Union. They did not seek to provoke Stalin or to endanger Soviet security, but they believed they had to act as they did, even if it meant that the U.S.S.R. would feel provoked. Prudence demanded action.’

Hoewel de geschiedenis nooit door één persoon wordt bepaald en het onmogelijk is om het verleden in het heden volledig te reconstrueren, is het symbolisch te noemen dat Marshall de bijeenkomst in Londen afbrak. De man die met zijn speech van 5 juni 1947 de verwikkelingen tussen de Verenigde Staten, Europa en de Sovjet-Unie in een stroomversnelling had gebracht, sprak nu het overlijden van de patiënt uit. De Koude Oorlog kon beginnen.

CONCLUSIE

De korte periode die tussen het einde van de Tweede Wereldoorlog en het begin van de Koude Oorlog lag moet voor de mensen die toen leefden een beangstigende adempauze zijn geweest. Uit de puinhopen van de Tweede Wereldoorlog waren twee supermachten verrezen die een nieuw elan zouden geven aan de balance of power in de wereld. Na de enorme verwoestingen en ontwrichting die de oorlog op het Oude continent teweeg had gebracht moet de nieuwe machtsstrijd die tot ongekende proporties zou stijgen de Europese bevolking tot wanhoop hebben gedreven. Hun lot lag tenslotte voornamelijk in de handen van de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie wiens macht zelfs door de vooroorlogse staatkundige reuzen Frankrijk en Groot-Brittannië niet benaderd kon worden.

De bondgenoten tegen wil en dank hadden altijd een complexe verhouding met elkaar gehad. Roosevelt, Stalin en Churchill hadden de enorme taak volbracht om Nazi-Duitsland en Japan te verslaan. Hun samenwerking was misschien niet altijd even sprankelend geweest, maar de onenigheden en uiteenlopende belangen waren in de eerste helft van de jaren ’40 altijd

ondergeschikt gebleven aan de voortdurende samenwerking in de strijd tegen het fascisme. Na het staken van de vijandelijkheden lag er opnieuw een enorme taak in het verschiet voor de

bondgenoten: het vormgeven van de naoorlogse wereld. Roosevelt was inmiddels overleden en opgevolgd door Truman, Churchill had onverwacht de verkiezingen in Groot-Brittannië verloren en daarmee was Stalin de enige overgebleven machthebber die bij het begin van het bondgenootschap aan tafel had gezeten.

Stalins Unie stond er in 1945 niet best voor. Zijn Rode Leger was weliswaar doorgedrongen tot Centraal-Europa, maar daar stond tegenover dat miljoenen Russen het leven hadden gelaten en de industriële infrastructuur van de Sovjet-Unie grotendeels was verwoest. Stalin had redenen genoeg om wraakzuchtig te zijn naar Duitsland; hij was niet alleen bedrogen door Hitler die het niet- aanvalsverdrag met de Unie had geschonden, het was bovendien niet voor het eerst dat de Duitse staat haar enorme industriële en militaire potentieel had aangewend om gebiedsuitbreiding in oostelijke richting te veroveren. Stalin had behoefte aan veiligheid en zocht dit te verwezenlijken met de bezetting van de Oost-Europese staten over wiens grondgebied het Russische rijk verscheidene malen eerder was binnengevallen. De veiligheid van de Sovjet-Unie had voor Stalin de allerhoogste prioriteit.

Bovendien lagen er kansen voor verschillende Europese communistische partijen, die in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog in verschillende West-Europese landen electoraal succes wisten te boeken. In eerste instantie moest Stalin dit met tevredenheid hebben aangezien, met name omdat hij aanvankelijk nauwelijks de opmars van het communisme in Europa hoefde te stimuleren.

Hij kon als het ware vanaf de zijlijn toekijken hoe de communistische partijen in Europa aan invloed wonnen. Uiteindelijk brachten deze, aanvankelijk voor Stalin positieve ontwikkelingen, een negatief neveneffect met zich mee. De Verenigde Staten zagen de opkomst van het communisme, zeker in West-Europa, met lede ogen aan. Ook Groot-Brittannië dat haar invloed op het continent zag verzwakken en Frankrijk, waar de communistische partij zelfs in de regering kwam te zitten, waren gealarmeerd over deze ontwikkeling.

De toenemende spanningen in de betrekkingen tussen de Verenigde Staten, Frankrijk, Groot- Brittannië en de Sovjet-Unie kwamen samen in de kwestie van Duitsland. Het gezamenlijke bestuur en de opgerichte Allied Control Council functioneerden nooit tot tevredenheid, de verschillende partijen konden het niet eens worden over tal van zaken en de betrekkingen tussen de bondgenoten werden hierdoor sterk beïnvloed. Het belangrijkste struikelblok vormde het feit dat Stalin uit

veiligheidsoverwegingen niets wilde weten van een wederopbouw van de industriële en militaire mogelijkheden van de Duitse staat. Bovendien eiste hij een exorbitante genoegdoening voor de enorme schade die de strijd met de Nazi’s had veroorzaakt.

De Amerikanen en de Britten en in mindere mate de Fransen waren zich bewust van het belang van de Duitse industrie voor de rest van Europa. Toen duidelijk werd dat het herstel van de Europese economieën achterwege bleef en de verschillende Europese communistische partijen daar garen bij sponnen was het een kwestie van tijd voordat de bondgenoten tegenover elkaar kwamen te staan. Bovendien hadden de gespannen betrekkingen gedurende het jaar 1946 al hun weerslag gevonden in de perceptie van de ander. George F. Kennan stuurde in februari van dit jaar zijn befaamde Long Telegram op naar de leiding in Washington. In september 1946 zou er een

vergelijkbaar document volgen van de hand van de Russische ambassadeur Novikov in de VS die het Kremlin een alarmerende analyse van de Amerikaanse partner bood. In feite waren de

boodschappen van beide diplomaten van gelijke strekking: de andere partij was geen bondgenoot met wie een vruchtbare samenwerking kon worden onderhouden, maar een rivaal voor de eigen machtspositie in de wereld. Daarmee was de ideologische basis voor een breuk in de betrekkingen gelegd.

Het lijkt onwaarschijnlijk dat, zoals Cox en Kennedy-Pipe beweren, de teloorgang van het bondgenootschap en de uiteindelijke deling van Europa de minst gewenste uitkomst was van Stalin. Naar mijn mening was het eerder een typisch staaltje opportunisme van zijn kant. Zolang hij zonder al te veel compromissen te sluiten zijn eigen agenda kon verwezenlijken in een bondgenootschap met de Verenigde Staten was er voor Stalin geen reden om deze relatie in gevaar te brengen. Het argument van Cox en Kennedy-Pipe dat de vijandige verandering van Stalins beleid ten opzichte van

de Verenigde Staten volgde op en niet vooraf ging aan de mislukte onderhandelingen over deelname aan het Marshallplan – en daarmee bewijst dat Stalin een openlijke breuk wilde voorkomen – gaat dan ook niet op. Stalin had tot dan toe simpelweg geen reden om een openlijke breuk te riskeren, dat is wat anders dan dat hij dit wilde voorkomen. Toen de Amerikanen de compromisloze en vertragende houding van de Sovjets niet langer tolereerden was het voor Stalin geen dilemma wat belangrijker was: de Sovjetbelangen stonden boven alles. Dit zelfde principe geldt natuurlijk voor de Amerikanen, hoewel de verschillende beweegredenen daar duidelijk meer overlap vertoonden dan bij de Sovjets.

De impasse in het gezamenlijke bestuur van Duitsland, de voortdurende economische malaise in Europa en de opmars van het communisme zorgden ervoor dat de politieke leiding in de Verenigde Staten haar buitenlandse beleid moest heroverwegen. Toen de Britten aan het begin van 1947 aangaven niet veel langer de Griekse regering in de strijd tegen de communistische rebellen te kunnen steunen en de Sovjets hun oog lieten vallen op de Turkse zeestraten, was voor president Truman de maat vol. In een speech voor het Amerikaanse Congres zag de wereld de geboorte van wat later bekend kwam te staan als de Truman Doctrine. Deze voorzag in een prominente rol voor de Verenigde Staten op het wereldtoneel en zou uiteindelijk de Verenigde Staten onvermijdelijk met de Sovjet-Unie in conflict brengen. Hoewel Stalin in eerste instantie niet al te zeer van zijn stuk werd gebracht was de volgende stap die de Amerikanen ondernamen wel degelijk een schok voor Stalin.

Op 5 juni 1947 bracht George C. Marshall in zijn hoedanigheid van Secretary of State een speech ten gehore op de Harvard universiteit. Marshall riep in zijn toespraak, die sterk leunde op het werk van de door Kennan geleide PPS, op tot de noodzaak voor een oplossing van de teloorgang van de Europese economieën en het belang hiervan voor de toekomst van de Verenigde Staten en de wereld. Hoewel Marshalls speech geen concrete voorstellen bevatte – die moesten volgens hem door de Europeanen geïnitieerd worden – werd de boodschap luid en duidelijk ontvangen in de Europese hoofdsteden en in het Kremlin. De Britse en Franse ministers van Buitenlandse Zaken reageerden enthousiast en ontmoetten elkaar halverwege juni 1947 in Parijs. Bevin en Bidault hadden net als Marshall zagen weinig heil in het betrekken van de Sovjets bij een reddingsplan voor de Europese economie. Marshall had al verscheidene malen kennis gemaakt met de

onbuigzaamheid, vertragingstactieken en sabotagepogingen van Molotov en Stalin. Marshall was echter bereid om open kaart te spelen met de Sovjets en bood hen aan om ook mee te doen aan een European Recovery Program waarin de Amerikanen een aanzienlijke financiële investering wilden doen. Dezelfde uitnodiging werd verstuurd naar Stalins Oost-Europese satellietstaten.

Het Marshallplan of liever gezegd het voorstel om een dergelijk hulpprogramma te ontwikkelen werd door Stalin direct herkend als een bedreiging voor zijn invloed in Oost-Europa. Hij was achterdochtig over het mogelijke aanbod van Amerikaanse kredieten aan de Sovjet-Unie en haar Oost-Europese partners en toen tijdens de onderhandelingen in Parijs tegen het einde van juni 1947 bleek dat er bepaalde voorwaarden aan vastzaten was het Stalin duidelijk wat er gebeurde. De Amerikanen wilden volgens Stalin geheel Europa incorporeren in de eigen invloedssfeer. Toen het Molotov en Stalin in de onderhandelingen met Bevin en Bidault bovendien duidelijk werd dat pogingen om het hele proces te saboteren vruchteloos zouden zijn, trok Stalin de stekker eruit en verbood aansluitend de Oost-Europese staten om deel te nemen aan de conferentie die op 12 juli 1947 in Parijs van start zou gaan.

De breuk tussen Oost en West werd daarmee duidelijk zichtbaar, ook buiten de kringen van de betrokken overheidsapparaten. De verhoudingen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie vertoonden in de periode 1945-1947 al in toenemende mate verschijnselen van ontbinding. De overeenstemmende doelstelling die hen samen had gebracht of misschien zelfs tot elkaar veroordeeld had, was met terugwerkende kracht de bindende factor geweest. De samenwerking bleek bovendien niet in staat de naoorlogse situatie het hoofd te kunnen bieden. Beide

supermachten hadden uiteenlopende belangen die in toenemende mate onverenigbaar bleken. In de loop van 1947 werd duidelijk dat deze belangen in feite haaks op elkaar kwamen te staan.

De intenties achter het Marshallplan waren weliswaar niet zuiver economisch, maar zowel de documenten van de PPS als de correspondentie uit de FRUS laten zien dat het ERP in de basis wel degelijk een economisch karakter had. De beslissing was tenslotte al genomen; de Amerikanen hadden hun hoop op een samenwerking met de Sovjets gedurende 1946 steeds meer verloren. Stalin was van huis uit sowieso al wantrouwig gestemd tegenover zijn kapitalistische partner en de

ontwikkelingen die zich tijdens de periode 1945-1947 voordeden versterkten zijn negatieve perceptie alleen maar. Perceptie is in dit geval een passende term omdat het naar mijn mening vooral de perceptie van de ander was die de betrekkingen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie bedierven.

De door Kennans PPS verschafte ideologische basis voor een European Recovery Program bevatte weliswaar kenmerken van een containment strategy, maar zeker niet van een rollback

strategy. Uit de documenten van de PPS en de correspondentie uit de FRUS komt een beeld naar

voren dat het in de eerste plaats een economisch plan was om de economieën van Europa er weer bovenop te helpen. Dat dit gebeurde in het licht van de, mede door de economische situatie veroorzaakte opkomst van het communisme in West-Europa is een feit en het lijdt geen twijfel dat

de Amerikanen economische middelen gebruikten om politieke doeleinden te verwezenlijken. Dit betekent echter niet dat het Marshallplan een directe en agressieve aanval was op het communisme.

Er lijkt geen overtuigend bewijs te zijn dat de Amerikanen met het Marshallplan een actieve

rollback strategy toepasten. We moeten in dit verband niet vergeten dat het proces waarin de relatie

tussen de supermachten zich ontwikkelde van bondgenoot tot vijand in een relatief hoog tempo plaatsvond. De bronnen laten zien dat de beleidsmakers van de Verenigde Staten zeker enkele algemene uitgangspunten voor ogen hadden. De opkomst van het communisme in Europa moest tot stilstaan gebracht worden en daarvoor was de economische revitalisatie van het Oude continent en met name die van de Duitse economie van integraal belang. Al in 1946 werd het steeds duidelijker dat de Sovjets hierbij geen partner waren, maar een vertragende en onbetrouwbare factor vormden. Amerikaanse beleidsmakers als Kennan, Acheson en Marshall kweten zich vakkundig van hun taak om de situatie te redden, maar moesten vaak ad hoc reageren op veranderingen. Het lijkt dan ook – in combinatie met bestudering van de bronnen – onwaarschijnlijk dat er van een uitgewerkte roll

back strategy sprake was, laat staan dat deze werd uitgevoerd.

Hetzelfde geldt in zoverre voor een containment strategy, dat deze op dat moment nog niet volledig tot wasdom gekomen was. Uit de bewijsvoering zijn wel duidelijk de contouren van een dergelijke containment strategy op te maken, deze werd alleen evengoed nog door mensen als Kennan en Marshall beïnvloed als door de toenmalige actuele ontwikkelingen. Het centrale oogmerk van het Marshallplan was tenslotte om de levensstandaard en het algemene welvaartspeil in het westen van Europa te verhogen om zodoende de toenemende invloed van het communisme in de verschillende West-Europese staten te beteugelen. Ik ben het eens met Trachtenberg die stelt dat de uitnodiging aan de Oost-Europese satellietstaten en de Sovjets in die zin niet serieus was dat er geen