In deze paragraaf zal er nadrukkelijk gekeken worden naar de documenten die aan de basis lagen van wat later bekend kwam te staan als het European Recovery Program of Marshallplan. Dit zijn
documenten die in de korte periode tussen april en juli 1947 werden vervaardigd door de Policy
Planning Staff in opdracht van Marshall. Er zal met name worden gekeken of er aanwijzingen zijn dat
de documenten die de basis van het ERP vormden elementen bevatten die duiden op een specifiek anti-Sovjetbeleid, in de vorm van een strategy of containment dan wel een rollback strategy.
Marshalls toespraak op de 5de juni van 1947 had duidelijk gemaakt dat de Amerikaanse regering het herstel van de Europese economieën van integraal belang zag voor een vredige en welvarende toekomst van de Verenigde Staten en de rest van de wereld. Bovendien werd er duidelijk een beroep gedaan op de Europese staten om actief deel te nemen aan een discussie en
vervaardiging van een plan van aanpak om de problemen die er waren te ondervangen. Marshalls toespraak gaf slechts in brede bewoordingen een beeld van wat er moest gebeuren en welke consequenties er zouden opdoemen als er geen actie ondernomen werd. De speech bevatte geen concrete voorstellen, anders dan een uitnodiging voor geïnteresseerde partijen voor overleg. Dit overleg zou plaatsvinden in juli 1947 in Parijs. De commissie die voor de Amerikaanse regering bezig was om te onderzoeken wat er moest gebeuren en hoe dit aangepakt moest worden was de eerder genoemde Policy Planning Staff (hierna aangeduid als PPS) onder leiding van George F. Kennan.
Nadat Marshall in april 1947 terugkeerde van de Council of Foreign Ministers was hij ervan overtuigd dat de Sovjets uit waren op de politieke en economische desintegratie van Europa en als zodanig geen geschikte partner vormden om dit te voorkomen.176 Het was daardoor bovendien duidelijk dat de Verenigde Staten, indien ze de teloorgang van Europa en toenemende invloed van het communisme wilden voorkomen, een nieuw beleid moesten ontwikkelen.177 Dit was voor Marshall aanleiding om op 28 april 1947 George F. Kennan in zijn kantoor te roepen en opdracht te geven een commissie samen te stellen die dit beleid moest vormgeven.178 Kennan en zijn staf gingen onmiddellijk aan het werk en slechts een kleine vier weken later op 23 mei 1947 werd het eerste rapport opgestuurd aan Under Secretary of State Dean Acheson.179 Dit rapport is het eerste uit een
176 George F. Kennan, The State Department Policy Planning Staff Papers 19-47-1949 Volume 1 (New York en
Londen 1983) XIII.
177
Kennan, The State Department Policy Planning Staff Papers, PPSP XIII.
178
Ibid.
reeks geweest die samen onder andere de basis vormden van de conceptualisering van het idee van het European Recovery Program zoals het plan later genoemd zou worden.
Kennan geeft in dit eerste rapport onder de naam Policy with respect to American aid to western
Europe aan dat er in de korte voorafgaande periode door de PPS zes aandachtspunten zijn
geformuleerd:180
1. De PPS zal zich voornamelijk bezighouden met de kwestie van Amerikaanse hulp aan West- Europa.
2. De PPS ziet twee problemen. Op lange termijn de Europese rehabilitatie in het algemeen en op korte termijn het afnemende vertrouwen in een goede afloop zowel in de Verenigde Staten als daarbuiten.
3. De PPS adviseert dringend dat er direct actie wordt ondernomen om het vertrouwen in een goede afloop te vergroten, zodat er ondertussen gewerkt kan worden aan het lange termijn probleem.
4. De PPS is van mening dat het formele initiatief voor een programma van de Europese partners moet komen, de Verenigde Staten hier hulp bij zouden moeten bieden en dat de formele aanvraag voor het einde van het jaar (1947) kenbaar moet zijn gemaakt.
5. De PPS stelt voor om richtlijnen te geven aan bepaalde niet nader genoemde Europese regeringen om voorstellen voor een programma enigszins uniform te maken. Om deze benadering concreet uit te werken is volgens de PPS overleg achter gesloten deuren met de Britse regering nodig.
6. De PPS adviseert dat er onmiddellijk pogingen ondernomen moeten worden om de publieke opinie bij te sturen in relatie tot de Truman doctrine speech.
Kennan en zijn stafleden spreken zich in dit rapport duidelijk uit over de rol van het communisme in relatie tot Europa en de zich daar aftekenende crisis. De PPS spreekt in dit verband uitdrukkelijk over
communisme en niet over de Sovjet-Unie en lijkt daarmee te verwijzen naar de verschillende
communistische partijen die indertijd bestonden in Europa en uiteraard de Sovjet-Unie.181 Over de oorzaken die ten grondslag lagen aan de deplorabele situatie op het Oude continent valt te lezen: ‘The Policy Planning Staff does not see communist activities as the root of the difficulties of western Europe. It believes that the present crisis results in large part from the disruptive effect of the war on the economic, political, and social structure of Europe and from a profound exhaustion of physical plant and of spiritual vigor’.182
180 Ibid, 3-4. 181 Ibid, 4-5. 182 Ibid.
Kennan onderschrijft dat de huidige situatie in Europa mede in stand gehouden wordt en een mogelijke oplossing bemoeilijkt wordt door de feitelijke opdeling van het Europese continent in een westelijk en oostelijk deel.183 Hij geeft tevens aan dat de PPS erkent dat de communisten van de situatie gebruik proberen te maken voor hun eigen doeleinden en dat een voortschrijdend succes hierin een serieuze bedreiging zou kunnen vormen voor de veiligheid van de Verenigde Staten.184 Desalniettemin is de PPS van mening dat een Amerikaanse poging om hulp te verlenen er niet gericht op zou moeten zijn om de opkomst van het communisme tegen te gaan:
‘It should aim, in other words, to combat not communism, but the economic maladjustment which makes European society vulnerable to exploitation by any and all totalitarian movements and which Russian communism is now exploiting. The Planning Staff believes that American plans should be drawn to this purpose and that this should be frankly stated to the American public.’185
De PPS stelt hier duidelijk dat de doelstelling van een Amerikaans hulpprogramma aan Europa volledig gericht zou moeten zijn op een revitalisatie van de Europese economie. Het gevaar van de rol van het communisme in Europa lijkt daarbij vooral een beroep te doen op een gevoel van urgentie om te handelen, namelijk de economie van Europa te redden. Er kan in dit verband naar mijn mening dan ook niet gesproken worden van een plan met de karakteristieken van een zogenaamde rollback strategy. Evenmin blijkt hieruit dat het Amerikaanse hulpprogramma een aanvallend karakter heeft ten opzichte van de Sovjets dan wel het communisme, er is hoogstens sprake van een “aanval” op de economische teloorgang van het Europese continent. Ook in een ander deel van het rapport waarin verwezen wordt naar de Sovjet-Unie en de Oost-Europese staten kunnen geen sluitende bewijzen worden gevonden voor niet-economische agressieve doelstellingen. In dit deel valt te lezen dat een Europees initiatief tot een vraag voor hulp van de Verenigde Staten naar verwachting zal worden besproken in een forum waar alle – en dus niet alleen de westerse – Europese landen zitting in hebben.186
‘But then it would be essential that this be done in such a form that the Russian satellite countries would either exclude themselves by unwillingness to accept the proposed conditions or agree to abandon the exclusive orientation of their economies. If the Russians prove able to block any such scheme [..] it may be necessary for the key countries of Western Europe to find means of conferring together without the presence of the Russians and Russian satellites’.187
Dit lijkt eveneens eerder te verwijzen naar de door de PPS aangegeven urgentie om de economische problemen in Europa aan te pakken. Wellicht refereert het ook aan de ervaringen van mensen als Kennan, Marshall en Truman met de vertragingstactieken van de Sovjets en worden er daarom van 183 Ibid, 5. 184 Ibid. 185 Ibid. 186 Ibid, 9. 187 Ibid.
tevoren aanbevelingen gedaan om dit te voorkomen. Hoe dan ook lijkt hier geen specifiek anti- communistisch of anti-Sovjet beleid met agressieve kenmerken achter schuil te gaan. Ook uit de rest van het rapport komt duidelijk naar voren dat de PPS van mening is dat de Amerikaanse hulp aan Europa moet bestaan uit een hulpprogramma dat bestaat uit economische activiteiten en initiatieven. Bovendien wordt hierbij – deze passage werd door Marshall in zijn speech integraal overgenomen – de nadruk gelegd op het feit dat de Europeanen het initiatief moeten nemen voor de invulling van een eventueel hulpprogramma en de Verenigde Staten daarbij ondersteuning moeten bieden:
‘The formal initiative must come from Europe; the program must be evolved in Europe; and the Europeans must bear the basic responsibility for it. The role of this country [de VS] should consist of friendly aid in the drafting of a European program and of the later support of such a program, by financial and other means, at European request’.188
Aan het einde van het eerste rapport uit de geschiedenis van de PPS staat een onderdeel opgenomen dat ingaat op het belang van het wegnemen van een tweetal onwenselijke implicaties van wat de media ongelukkigerwijs heeft aangewezen als de Truman doctrine.189 Over de eerste aanname die volgens de PPS bestreden moet worden staat te lezen:
‘That the United States approach to world problems is a defensive reaction to communist pressure and that the effort to restore sound economic conditions in other countries is only a by-product of this reaction and not something we would be interested in doing if there were no communist menace’.
Hoewel er hier gesproken wordt over het bestaan van een communistisch gevaar lijkt het vooral om een erkenning hiervan te gaan. Het punt dat de schrijvers willen maken lijkt eerder van doen te hebben met het tegengaan van de blijkbaar populaire aanname dat de Verenigde Staten zonder communisme geen hand zouden uitsteken naar de Europeanen. Daar zou ook uit opgemaakt kunnen worden dat de PPS het van belang acht de zaken recht te zetten, al is dat een interpretatie en geen uitgemaakte zaak. Tenslotte is er nog een tweede aanname die volgens de PPS in de publieke sfeer bestreden moet worden:
‘That the Truman Doctrine is a blank check to give economic and military aid to any area in the world where the communists show signs of being successful. [..] It must be made clear that in the case of Greece and Turkey we are dealing with a critical area where the failure to take action would have had particularly serious consequences, where a successful action would promise particularly far reaching results, and where the overall cost was relatively small; and that in other area’s we should have to apply similar criteria’.190
188 Ibid, 7. 189 Ibid, 11. 190 Ibid.
Wat het meeste opvalt aan dit deel van de tekst is dat het impliceert dat een Amerikaans
hulpprogramma geen singulier beleid zou zijn om de situaties die zich voordoen in de internationale betrekkingen van de Verenigde Staten met de rest van de wereld het hoofd te bieden. Met andere woorden: elke situatie moet op haar eigen merites beoordeeld worden en er kan geen sprake zijn van een allesomvattend beleid. Het lijkt erop dat de PPS wederom erkent dat er gebieden zijn in de wereld waar het communisme succesvol opereert, maar dat dit geen reden zou moeten zijn – zoals Trumans speech blijkbaar wordt geïnterpreteerd – voor de Amerikanen om noodzakelijkerwijs actie te ondernemen.
Uit de documenten van de PPS die dateren van voorafgaand aan de conferentie van Parijs (waar onderhandeld zou gaan worden over een European Recovery Program) die in juli 1947
gehouden zou worden zijn naar mijn mening geen onderdelen van een agressieve rollback strategy te vinden. De consequenties en mogelijke gevaren van het opkomende communisme in Europa worden weliswaar benoemd, maar dit duidt in elk afzonderlijk voorbeeld nergens op het bestaan van een zogenaamde rollback strategy. Sterker nog: er zijn zelfs geen overtuigende aanwijzingen te ontdekken die duiden op een containment strategy of een anderszins specifiek beleid tegen het communisme. Dit laatste is waarschijnlijk te wijten aan het feit dat de Sovjets door de beleidsmakers in de Verenigde Staten in toenemende mate als ongeschikt bevonden werden als partner in een samenwerking. Zodoende waren de overwegingen die van doen hadden met containment van het communisme, zeker voor de stafleden van de PPS onder leiding van Kennan, al duidelijk genoeg. Bovendien was een European Recovery Program in eerste instantie een economisch plan waaruit bepaalde elementen van een containment strategy indirect zouden moeten voortvloeien.
De documenten van de PPS die dateren uit de periode vóór 12 juli 1947 hebben dan ook een duidelijk economisch karakter. De documenten behandelen een scala aan onderwerpen, maar hebben alleen gemeen met elkaar dat het zwaartepunt steeds ligt bij het belang van een economisch gezond Europa. Natuurlijk is er geen sprake van een geheel onbaatzuchtig voornemen van de kant van de Verenigde Staten; de PPS was zich bewust van het belang van een gezonde Europese
economie voor die van Amerika. Hoewel er ook een rapport gewijd wordt aan het belang van onder andere de Duitse steenkoolproductie – wat gevoelig lag voor de Sovjets – heeft ook deze tekst duidelijk een economisch karakter. Vooral in die zin dat de Duitse steenkoolproductie direct verbonden wordt aan de mogelijkheid om op korte termijn de Europese economie te versterken en verdere schade te voorkomen.191 De conclusie kan dan ook niet anders zijn dan dat voor de
conferentie van Parijs, een mogelijk Amerikaans hulpprogramma voor Europa zoals voorzien door de
PPS, een overwegend economisch karakter had en voornamelijk was gericht op het herstel van de Europese economie, met dien verstande dat een Amerikaans hulpprogramma ook nodig was om de opmars van het communisme een halt toe te roepen. Het mag duidelijk zijn dat hier een defensieve en geen agressieve rollback strategy achter zat.