WETENSCHAPPELIJKE DISCUSSIE ERP

Een recent voorbeeld van de wetenschappelijke discussie rond het Marshallplan is een forum getiteld

The Marshall Plan and the origins of the Cold War reassessed in het Journal of Cold War Studies uit

2005. In het artikel “The Tragedy of American Policy? Rethinking the Marshall Plan” stellen de wetenschappers Michael Cox en Caroline Kennedy-Pipe dat de door hen uitgewerkte analyse van het Marshallplan laat zien dat het zowel, zo niet meer, het Amerikaanse beleid als het Sovjetbeleid was dat leidde tot de tweedeling in Europa en daarmee de Koude Oorlog ontketende.146 Cox en Kennedy- Pipe erkennen direct dat veel historici zich niet zullen vinden in deze conclusie om een aantal redenen. Ten eerste omdat het Marshallplan feitelijk een genereuze gift van 13 miljard dollar (800 miljard dollar vandaag de dag!)147 was aan het noodlijdende (West-)Europa, ten tweede omdat het Marshallplan in de context van 1947 een veel vriendelijker gezicht had dan de Truman Doctrine en tenslotte vanwege de enorme populariteit die George Marshall in binnen- en buitenland genoot.148 Bovendien zou een hernieuwde interesse in het Marshallplan volgens Cox en Kennedy-Pipe zelfs kunnen leiden tot angst voor een heropleving van de revisionistische visie, waardoor een nieuwe analyse van het plan is uitgebleven.149 Cox en Kennedy claimen onder andere dat:

‘(..) the way that U.S. aid was originally conceived under the Marshall Plan not only limited Soviet options but propelled the Soviet Union into a more antagonistic and hostile stance, including the establishment of its own economic and political bloc, for which it was then held exclusively

responsible. (..) we would still insist (..) that Soviet foreign policy was not just a given thing deriving from an essentialist core, but a series of responses and reactions that were just as likely to be shaped by the way others acted toward the Soviet Union as by Stalin’s own outlook.’150

144

Parrish, “The Marshall Plan”, 268.

145 _Ibid. 146

Michael Cox en Caroline Kennedy-Pipe, “The tragedy of American diplomacy? Rethinking the Marshall Plan”

Journal of Cold War Studies 7 (2005) afl. 1, 102.

147 _{John B. Bonds, “Looking for love (or tragedy) in all the wrong places” Journal of Cold War Studies 7 (2005)}

afl. 1, 157.

148

Cox en Kennedy-Pipe, “The tragedy of American diplomacy?” 102.

149

Cox en Kennedy-Pipe, “The tragedy of American diplomacy?” 102.

De vraag is daarmee volgens Cox en Kennedy-Pipe of een andere benadering de deling van Europa had tegengehouden en in hoeverre de deling van Europa de gewenste uitkomst was voor de

Sovjetleiding.151 Hun antwoord is duidelijk: ‘The traditional or orthodox line is that, other things being equal, division was the option most favoured by Moscow after the war. We take a rather different view and suggest that the division of Europe, far from being Stalin’s preferred option, was possibly the outcome he least desired.’152 _{Volgens Cox en Kennedy-Pipe prefereerde Stalin een vorm van} samenwerking met het Westen en de Europese staten onderling.153

Pas aan het einde van 1947 zou Stalin zich met tegenzin erbij neergelegd hebben dat er een deling van Europa in twee machtsblokken zou plaatsvinden.154 Cox en Kennedy-Pipe verklaren dit door te stellen dat: ‘It is not surprising that Stalin was reluctant to get involved in a confrontation with the West. After all (..) the Cold War was something that Stalin never wanted because he realized that the Soviet Union was manifestly unable to compete with the United States over the long

term.’155 Aansluitend hierop stellen Cox en Kennedy-Pipe vast dat: ‘It’s no coincidence that Stalin’s turn toward Cold War policies followed rather than preceded the breakdown in negotiations in July 1947. One of the likely reasons for this change of course was a concern that the plan was intended to pull Eastern Europe gradually back into the capitalist fold.’156

Cox en Kennedy-Pipe wijzen in dit verband erop dat Stalin’s houding pas verhardde toen de onderhandelingen over deelname aan het Marshallplan stukliepen in juli 1947, omdat het toen voor de Sovjets duidelijk was dat het ERP gericht was op het losweken van de Oost-Europese staten uit de invloedssfeer van Moskou.157

‘As more recent scholarship has shown, the United States never accepted the “loss” of Eastern Europe and did everything it could short of war to eliminate Communist influence in the region. Furthermore, as both Peter Grose and Gregory Mitrovich have revealed, the concept of “rollback” began not with the election of Dwight Eisenhower in 1952, but with the Marshall Plan itself.

Unfortunately, this particular aspect of the Plan has not received the full attention it deserves, mainly because most historians seem to have agreed with William Taubman’s earlier judgment that

“Marshall’s intentions,” and presumably those of the Plan, “were primarily defensive” in character. In light of what we now know, such a view can no longer be sustained.’158

Cox en Kennedy-Pipe concluderen dus dat de intentie van het Marshallplan helemaal niet defensief was omdat dit niet strookt met het bewijs. Bovendien geeft dit geen verklaring voor de reactie op het 151 _Ibid. 152 Ibid, 104. 153 Ibid. 154 _{Ibid, 104.} 155 Ibid. 156 Ibid, 105. 157 Ibid. 158 _{Ibid, 105-106.}

Marshallplan van de Sovjet-Unie waarbij de staten van Oost-Europa onder direct toezicht van Moskou kwamen te staan.159

In een reactie op het artikel van Cox en Kennedy-Pipe wordt door Marc Trachtenberg in een artikel genaamd “The Marshall Plan as Tragedy” op verschillende punten kritiek geuit. Trachtenberg is het in beginsel oneens met Cox en Kennedy-Pipe dat er een nieuwe traditionele visie onder historici bestaat waarin de schuld van de Koude Oorlog primair bij de Sovjets gelegd wordt.160 Volgens Trachtenberg is de heersende opvatting onder historici tegenwoordig dat beide

supermachten uit defensieve overwegingen handelden.161 Van de claim van Cox en Kennedy-Pipe dat de Amerikanen een rollback strategy toepasten, is Trachtenberg eveneens niet overtuigd: ‘The U.S. government may not have welcomed Soviet control of Eastern Europe, but from the start it had little problem in practice in accepting that area as a Soviet sphere of influence.’162

Deze stelling werkt Trachtenberg verder uit in zijn artikel “The United States and Eastern Europe in 1945. A Reassessment”.163 Bovendien vindt hij dat de in dit verband door Cox en Kennedy- Pipe geciteerde werken juist blijk geven van hoe lang het duurde voordat er daadwerkelijk een vorm van rollback strategy werd ingevoerd.164 Volgens Trachtenberg waren de Verenigde Staten in deze periode helemaal niet in staat om een rollback strategy uit te voeren; ze waren er niets eens zeker van dat ze het communisme in West-Europa buiten de deur konden houden.165

Het Marshallplan moet in de ogen van Trachtenberg, in tegensteling tot Cox en Kennedy- Pipe, gezien worden als een strategie van containment, omdat het primair gefocust was op de wederopbouw van West-Europa teneinde de toenemende invloed van het communisme aldaar tegen te gaan.166 Trachtenberg onderbouwt dit punt door te wijzen op uitspraken van Marshall zelf en zijn Under Secretary Dean Acheson, die erop wijzen dat de Sovjet-Unie niet in aanmerking kwam voor deelname aan het Marshallplan en dat de verwachting was dat Stalin de deelname van de Oost- Europese staten zou verhinderen.167

Aanvullende kritiek is er van John B. Bonds in zijn artikel “Looking for love (or tragedy) in all the wrong places”: ‘I agree that the Marshall Plan divided Europe, but the evidence seems patently

159

Ibid, 106.

160 _{Marc Trachtenberg, “The Marshall Plan as tragedy” Journal of Cold War Studies 7 (2005) afl. 1, 135-136.} 161

Trachtenberg, “The Marshall Plan as tragedy”, 135-136.

162

Ibid, 136.

163 _{Trachtenberg, “The United States and Eastern Europe in 1945” 96-97.} 164

Trachtenberg, “The Marshall Plan as tragedy”, 136.

165

Trachtenberg, “The Marshall Plan as tragedy”, 136-137.

166

Ibid, 137.

clear that it was Stalin who did the dividing, with blatant threats to his reluctant “friendly allies.”’168 Volgens Bonds was het in juni 1947 allang duidelijk dat de Sovjets niet zouden meewerken aan de wederopbouw van de Europese staten en dat de Verenigde Staten zelf de nodige steun hiervoor zouden moeten geven.169 Hij concludeert dat: ‘Division was not a desired outcome for anyone in the West; it was merely a recognition of the reality of the situation.’170 Over de assumptie van Cox en Kennedy-Pipe dat het Marshallplan onderdeel was van een rollback strategy toont Bonds zijn verbazing, omdat hij de conclusie niet deelt en de bewijsvoering van Cox en Kennedy-Pipe

incompleet acht.171 Uiteindelijk zegt Bonds onomwonden: ‘In all the documents I have read relating to the derivation and development of the ERP, there is not the slightest suggestion about an

aggressive role for the program. It is clear from the contemporary documents that the Marshall Plan was a reaction to a specific and urgent problem’.172

Bonds’ kritiek wordt op het punt van bewijsvoering deels ondersteund door László Borhi in zijn artikel “Was American diplomacy really tragic?”: ‘The argument that American policy induced the Soviet Union to establish Stalinist dictatorships in Eastern Europe rests, at least implicitly, on the claim that there was a paradigmatic shift in Soviet foreign policy after Moscow rejected the Marshall Plan. This point remains to be demonstrated.’173 Bovendien zijn de contouren van een rollback

strategy volgens Borhi pas zichtbaar vanaf 1948.174 Tenslotte geeft Charles S. Maier in zijn artikel “The Marshall Plan and the division of Europe” een genuanceerdere kijk op de these van Cox en Kennedy-Pipe dat het Marshall Plan een offensief karakter had. Hij zegt: ‘I will argue that indeed the United States and its Western Allies bear much of the responsibility for dividing Europe-but that the policy [het Marshallplan] was in fact a strategy for an ideological and geopolitical conflict that was already emerging.’175

Het belangrijkste twistpunt in de hierboven beschreven wetenschappelijke discussie omtrent het Marshallplan is de vraag of het Plan een voorbeeld is van een containment of rollback strategy. Met andere woorden waren de intenties van het Marshallplan defensief dan wel agressief van aard. In het kader van dit onderzoek is het interessant om te kijken welke bewijzen er te vinden zijn in primaire bronnen zoals de documenten van de Policy Planning Staff (PPS) en verschillende

168

Bonds, “Looking for love (or tragedy)”, 152.

169 _{Bonds, “Looking for love (or tragedy)”, 153.} 170 Ibid. 171 Ibid. 172 _{Ibid, 155.} 173

László Borhi, “Was American diplomacy really tragic?” Journal of Cold War Studies 7 (2005) afl. 1, 161.

174

Borhi, “Was American diplomacy really tragic?”, 162.

175

Charles S. Maier, “The Marshall Plan and the division of Europe” Journal of Cold War Studies 7 (2005) afl. 1, 168.

documenten uit de Foreign Relations of the United States (FRUS). Niet in de laatste plaats omdat verschillende auteurs in de bovenstaande discussie Cox en Kennedy-Pipe bij hun stellingname een gebrek aan bewijs verwijten.