Rede bij de aanvaarding van het Presidentschap
voor de Verenigde Vergadering van de
Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen gehouden op 19 mei 2008
Robbert Dijkgraaf, president KNAW
Amsterdam, mei 2008
Excellentie, Mijnheer de Directeur-generaal,
Geachte leden en in het bijzonder geachte oud-presidenten, Geachte heer en mevrouw Swaab,
Geachte overige gasten en eenieder die onze Akademie ter harte gaat,
En dan heel in het bijzonder: scheidend president Van Oostrom, mijn allerbeste Frits,
Als een historicus over honderd jaar, ter voorbereiding van de viering van ons derde eeuwfeest, door de archieven van de Akademie pluist, dan kan ik mij goed voorstellen dat deze, aangekomen bij de maand mei van jaargang 2005, plotseling een glimlach niet langer kan onderdrukken, misschien spontaan een huppelpasje in de gang maakt of fluitend van het werk thuiskomt. Want ineens danst het proza van het papier af, leven ambtelijke notities op door onverwachte kwinkslagen en literaire verwijzingen, en bevat zelfs het eenvoudigste kattebelletje nog een spitsvondigheid.
Beste Frits, onder jouw bezielende leiding heeft de Akademie niet alleen haar ramen geopend – op het briefpapier én in ons hoofd – maar is ook de lentewind naar binnen gewaaid. Zoals eerder een groot lezerspubliek zich aan je boeken kon verwarmen en jij hoogstpersoonlijk de canon van Nederland hebt gecanoniseerd, zo mocht de Akademie zich de afgelopen jaren in de gloed van jouw presidentschap baden, culminerend in het reeds uitvoerig geprezen eeuwfeest van de 8e mei. 'Magie van wetenschap' was het thema, maar hoe jij en je mede-illusionisten deze goocheltruc voor onze bewonderende ogen hebben weten te vertonen is waarachtige tovenarij.
Als belichaming van de KNAW heb je haar in de publieke perceptie met een lauwerkrans getooid. Maar, zoals je zelf al hebt aangegeven, deze glanzende opknapbeurt van de façade ging wel gepaard met een minstens even ingrijpende verbouwing van het binnenwerk, voor velen onzichtbaar, maar hier in huis goed gehoord en niet minder gewaardeerd.
Je hebt onze Akademie een schatkamer aan ideeën geschonken. Je hebt wel eens gezegd dat veel van je inspiratie kwam tijdens het ochtendlijke scheerritueel. Ik kan daarom niet anders concluderen dan dat je niet alleen de meest belezen en welbespraakte president bent uit onze geschiedenis, maar ook de gladst geschoren. De presidentiële kladblokjes zullen vanaf vandaag tevergeefs op je invallen liggen te wachten. Ik noem de disputen, de forumfunctie, je kijk op de selectie en samenstelling van onze leden, de visionaire strategienota, het scala aan jubileumactiviteiten, de brede thema's die je in je invloedrijke jaarredes hebt aangekaart, en niet in de laatste plaats je diepe betrokkenheid bij het onderwijs – onderwijsland kent geen betere ambassadeur dan jij.
Het is dan ook een groot voorrecht voor dit nieuwe bestuur om jouw geesteskinderen onder de arm te mogen nemen en ze proberen op te voeden tot weldenkende burgers. Met één daarvan, of beter gezegd twaalf, namelijk de jonge winnaars van de KNAW Onderwijsprijs, zullen we dat volgend jaar letterlijk gaan doen.
Frits, je hebt je met ziel en zaligheid, zonder enige terughoudendheid in het presidentschap gestort, met aanzienlijke persoonlijke offers, opererend in het spreekwoordelijke academisch moeras – een omgeving die Henry Kissinger naar de eenvoud van de politiek van het Midden-Oosten deed terugverlangen. Die koninklijke tien-plus geldt ook voor jou en, met nadruk, ook voor je
medebestuursleden. Het volledige bestuur heeft zich de afgelopen drie jaar op uitzonderlijke wijze, ver, héél ver voorbij wat redelijkerwijs verwacht kon worden, ingespannen voor het welzijn van de Akademie. Namens alle leden danken we jullie daarvoor diep.
Dankzij deze formidabele inspanningen kan dit nieuwe bestuur een vliegende start maken. We voelen ons de tweede trap van een meertrapsraket, met dit feestjaar als forse nabrander. Mag het vorige bestuur vele initiatieven hebben gelanceerd, het zal alle stuurmanskunst van ons vergen om deze in een stabiele baan te brengen. Daarbij zei opgemerkt dat dit alleen van de grond heeft kunnen komen dankzij de stuwende werking van alle vorige besturen.
Dames en heren, onze Akademie mag dan 200 jaar oud zijn, wetenschap als geheel is een bijzonder jonge tak van sport. Als we alle studenten, promovendi en postdocs meerekenen, ligt het zwaartepunt snel onder de dertig jaar. Dat hebben sommigen van u met eigen ogen kunnen zien op het schitterende institutenbal in de Beurs van Berlage, zeker als u een blik heeft durven werpen op de houseparty aldaar. De Jonge Akademie belichaamt dat jeugdige perspectief als geen ander. Met haar ontschotting, interdisciplinariteit, dynamiek en gezonde man-vrouwverhouding geeft zij een lichtend toekomstbeeld voor de oudere jongeren onder ons. Een geesteskind van president Levelt waar wij allen trots op kunnen zijn. Pim: ik ben blij de komende jaren ook op jouw grootvaderlijke steun en advies te kunnen rekenen – ik hoop onder het motto: wel de lusten, niet de lasten.
Het is een exclusief voorrecht van de president om statutair in een spagaat te staan en zo de
spreekwoordelijke kloof tussen Letterkunde en Natuurkunde te overbruggen. Ik zal die brug vanaf de 'harde' kant moeten opbouwen, maar dat geeft juist houvast en een bruggenbouwer houdt zijn blik op de overkant gericht. Ik zal daarom met kracht wijzen op het belang van de culturele en
maatschappelijke dimensies van de wetenschap. Zowel de dynamiek van de samenleving als de wetenschap zélf vragen om een nauwere samenwerking tussen disciplines, met behoud van de eigen identiteit en zonder alles in een blender tot een uniforme nietszeggende brei te vermalen.
Dames en heren, de uitgangspositie van de wetenschap in Nederland is uitstekend. Nederlandse onderzoekers zijn wat impact van hun publicaties betreft nummer drie in de wereld. Nergens werken, relatief gesproken, zó weinig onderzoekers, zó hard, met zó veel effect, en met zó weinig middelen. Die uitstekende kwaliteit is grotendeels te danken aan investeringen uit het verleden. Onze huidige R&D-inspanningen, ook en met name die van het bedrijfsleven, behoren tot de laagste in Europa en nemen zelfs nog verder af. Dat is een uitputtingsslag die we niet lang kunnen volhouden. Nederland valt terug in de economische hitparade, zeker waar het concurrentiekracht en innovatie betreft. Dit kabinet heeft de wens uitgesproken deze trend te willen keren, maar de ijzeren wetten van de logica zeggen dat als wij een stap omhoog gaan, een ander land een stap omlaag zal moeten zetten. Ik zie niet zo snel vrijwilligers zich daarvoor melden.
In die zin staat deze Akademie met de rug tegen de muur. Er is geen andere instantie die het zo belangeloos en met zo veel gezag kan en moet opnemen voor het belang van de wetenschap. Maar, adel verplicht ook hier. Juist omdat ons lot als wetenschappers zo verknoopt is met het onbekende en het denken buiten vaste kaders, past ons ook een open houding naar het leven in de volle breedte, inclusief maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven, altijd uitgaand van onze eigen kracht, maar gebruikmakend van de grote interesse en genegenheid jegens de wetenschap die breed in de
samenleving te vinden is. Friend raising komt hier ook vóór fund raising. Ik wil graag proberen ook vanuit deze positie zoveel mogelijk partijen bijeen te brengen voor een gezamenlijke agenda om Nederland tot dé plaats in Europa voor excellent onderzoek te maken. Niet alleen het Trippenhuis, maar ook Nederland moet de ramen openzetten.
Dit engagement raakt aan een andere grote uitdaging voor de Akademie: haar adviesfunctie. Vele leden en andere wetenschappers staan te popelen om het grote publiek te betrekken rond actuele thema's, of dat nu gezondheid, duurzaamheid, technologie, zingeving, identiteit of onderwijs is. Zij verdienen het door de Akademie op het podium getild te worden. De KNAW heeft hier een bijzondere meerwaarde, want dankzij de hartelijke relaties met onze zusteracademies, kunnen wij onze adviezen een internationale dimensie bieden. Ik ben mij goed bewust dat deze taak voorin de presidentiële portefeuille zit.
Al deze ambities gaan veel van ons vragen. Ik heb gedurende mijn lidmaatschap en mijn korte periode als 'president-in-opleiding' de Akademie leren kennen als bijzonder hartelijk, vol enthousiaste
medewerkers. Dankzij ingrijpende verbouwingen zijn we nu bijna op volle oorlogssterkte. Ik reken met name onze KNAW-instituten hierbij tot de zware artillerie.
Gelukkig zijn mijn medebestuursleden bereid gevonden deze belangrijke taak op zich te nemen, ondanks de vele verplichtingen van het jachtige academische bestaan – de versnipperde hoogleraar. In
het bijzonder geldt dit voor vicepresident Jos van der Meer op wiens grote ervaring het bestuur, en deze president in het bijzonder, graag zal leunen. Jos: ik verheug me om de komende jaren ook in overdrachtelijke zin met jou een fraaie prent te mogen etsen.
Dank ook aan de Universiteit van Amsterdam voor haar gulle vrijgevigheid. Zij heeft gedurende de zestien jaar dat ik al als hoogleraar aan de UvA verbonden ben, mij en mijn onderzoeksgroep op waarlijk uitzonderlijke wijze gesteund en is voor mij een warme familie geworden, die ik nu tot mijn groot genoegen vervuld met plaatsvervangende trots in de zaal zie zitten. Ik ben blij dat er voor mij ook nog een professioneel leven naast en na de Akademie zal zijn. Ik vergeet jullie niet.
Maar mijn echte familie, die mij in alles zo onvoorwaardelijk steunt, verdient hier de grootste dank. Ik knoop de profetische woorden van een collega in het oor, gesproken toen wij naar Princeton
verhuisden: Hier wordt jij of je vrouw gek, afhankelijk of je getrouwd bent of niet. Pia: wij zullen ons niet laten gek maken.
Dames en heren, ongetwijfeld zal onze denkbeeldige archivaris, aangekomen bij het jaar 2008 van de geschiedenis van de KNAW, na de lovende verslagen van het tweede eeuwfeest – waar men zich trouwens wel zal afvragen wie nu die experimenteel fysicus professor Klok was die het
voorprogramma van Carlo Beenakker verzorgde –, een overgang in stijl laten zien. Maar ik hoop van ganser harte dat de conclusie zal zijn dat door de jaren heen de essentie onveranderd is gebleven. Want deze Akademie mag zich dan forum, geweten en stem van de wetenschap noemen, zij belichaamt toch in de eerste plaats haar ziel en die is onvergankelijk. Dank u wel.
