Het wonder van Mont Saint Michel

Afbeelding 69: Jaume Huguet,Het wonder van

Mont Saint Michel, deel van het Retaule de sant Miguel,1455-ca.1460

Een ander wonder dat aan de aartsengel Michaël toegeschreven wordt is Het wonder van

Mont Saint Michel, dat ook beschreven wordt in de Legenda Aurea van Jacobus de Voragine.

De abdij van Mont Saint-Michel werd rond 700 gesticht door de heilige Aubert, die op de toen nog door bos omringde berg kwam bidden. Volgens de legende zou de Aartsengel Michaël verschenen zijn aan Aubert, die visioenen kreeg over een kerk op de rots. Ten gevolge van een springvloed ligt vanaf 709 de berg als een eiland in zee.259 _{De tekst van De}

Voragine luidt als volgt: “We are told that in this same place there occured a miracle which is worthy of being remembered. The mountain on which Saint Michaël’s church was built is surrounded on all sides by the ocean, but twice on the saint’s feast day a path is opened to allow the people to walk over. One such day, when a large throng was crossing to the church, 258 Zie voor meer informatie over de Berg Montserrat en het beeld van de Moeder Gods van Montserrat: Marimon, Sílvia., La muntanya mística, Barcelona, Sapiens, nummer 68, juny 2008: 6-61.

it happened that a woman who was pregnant and close to her time went with them. Then the tide came in with a rush, and the crowd, terrified, made for the shore, but the pregnant woman could not move fast enough and was caught by the waves. The archangel Michael, however kept her unharmed, in such a way that she brought forth her son in the welter of the sea and nursed him in her arms. Then the waters again openend a path for her, and she walked joyfully ashore with her child.260

Afbeelding 70: Jaume Huguet,detail van Het wonder van Mont Saint Michel, deel van het Retaule de sant Miguel,1455-ca.1460

Net als bij het onderdeel De verschijning van Michaël op de Castello Sant Angelo van het retabel houdt Huguet zich bij uitbeelding van dit verhaal aan de letterlijke tekst van de Gouden Legende. De vrouw met baby is in het centrum van de voorstelling geplaatst. Zij draagt een rode mantel met groene binnenvoering (afb. 70). De mantel is afgezoomd met een goudkleurige bies die door middel van het gebruik van gesso omhoogstekende puntjes heeft. Dat zij zit en niet staat, is te zien aan de knieën waarvan de contouren zichtbaar zijn in de plooien van de mantel. Net als op De Moeder Gods en vier vrouwelijke heiligen zijn de plooien in de stoffen weergegeven door middel van verandering van kleur en niet door de betreffende kleur lichter te maken.261 _{Onder haar mantel draagt zij donkere kleding, haar}

hoofd wordt bedekt met een strak om het hoofd aangesloten hoofddoek. Een klein beetje haar piekt er onder uit. In haar armen houdt zij een baby met blond/lichtrood haar vast. Zij geeft de baby de borst, terwijl naast haar de aartsengel Michaël staat. Hij is te herkennen aan zijn 260 Voragine de, Jacobus, 1993: 202

vleugels, die ook nu weer voorzien zijn van pauwenveren, de goudkleurige beenbedekkingen, de rode opwaaiende van een groene binnenvoering voorziene mantel, de met plantenmotieven versierde doublet en het in de schede gestoken zwaard aan zijn zij. Op zijn hoofd draagt hij een van een kruis voorziene kroon, de juwelen zijn goed te zien omdat zij opgehoogd zijn door gebruik te maken van gekleurd gesso. Om zijn hoofd wederom een gouden aureool. Zijn gekrulde lange blonde haar omlijst zijn jonge, bijna vrouwelijke gezicht. Hij staat licht

voorovergebogen en ondersteunt met beide armen de zittende vrouw. Met zijn voeten staat hij op het op de grond liggende deel van de mantel van de vrouw.

Met deze voorstelling moest Huguet een aantal tegenstrijdige zaken met elkaar verenigen. In de middeleeuwen was een vrouw die een kind baarde het meest onreine wat er bestond.262 _{Daarentegen was een engel het meest pure wezen dat er bestond. Rondom de}

geboorte hing een geur van zonde; dat een vrouw in pijn moest baren was immers het gevolg van de erfzonde. Om al deze redenen was het absoluut verboden, uitzonderingen daargelaten, dat mannen bij een geboorte aanwezig waren.263 _{Het gebeurde zelfs dat de afbeeldingen van}

mannelijke heiligen werden omgedraaid bij een geboorte.264 _{Ook het feit dat een man - al was}

hij dan bij de geboorte aanwezig- de moeder aanraakte terwijl zij haar kind de borst gaf was onmogelijk in de middeleeuwen. Huguet heeft dit opgelost door de moeder de houding en het uiterlijk te geven van Maria. De geboorte van Christus was op wonderbaarlijke wijze zonder pijn en in ieder geval niet op de normale wijze verlopen.265 _{Maar niet alleen de houding en}

het uiterlijk van de vrouw riepen associaties op met Maria. In Catalonië was de Mare de Deu

de la Llet, de Maria Lactans, een bekend begrip in de vijftiende eeuw.266 _{Zo heeft Ramon de}

Mur – net als Huguet uit Tarragona afkomstig- tussen 1415 en 1425 een Mare de Deu de la

Llet geschilderd.267 _{Contemporaine Catalanen herkenden in de haar baby zogende vrouw}

direct een Maria Lactans. Naast het feit dat de vrouw met Maria geassocieerd werd, is het uiterlijk van Michaël op deze afbeelding extra vrouwelijk. Mocht je als toeschouwer twijfelen of het wel door de beugel kon dat een man bij de geboorte aanwezig was dan was daar het excuus voor je ogen: Michaël was een engel en dus eigenlijk geslachtsloos. Een extra 262 Smith, Katherine Allen, 2005: 769.

263 Voor een verslag van een geboorte in Zaragoza gedurende de middeleeuwen zie: <http://www.the-

orb.net/birthrecord.html>, bezocht: 8-04-2014. Het verslag is gemaakt door een notaris in 1490 op verzoek van Isabella de la Cavalleria. De Engelse vertaling is van Monserrat Cabré. In dit verslag komt duidelijk naar voren dat de aanwezigheid van een man bij een geboorte alleen maar mogelijk was als de belangen zo groot waren dat er bewijs nodig was dat het kind van de bewuste vrouw was en dat er niet een ‘vals’ kind was geboren.

264 Smith, Katherine Allen, 2005: 770

265 Zoals ook de conceptie op wonderbaarlijke wijze had plaatsgevonden.

266 De Maria Lactans legt de nadruk op Maria als moeder en niet als Theotokos of mater ecclesiae.

267 Ramon de Mur, Mare de Déu de la Llet, 1415-1425, 205,7 × 133,7 cm, Museu Nacional d'Art de Catalunya, Barcelona

ondersteuning voor het feit dat hier iets heiligs gebeurde en dat het daarmee een onschuldig gebeuren was, geven de twee engelen die met in gebed gevouwen handen vanuit de lucht naar de vrouw en Michaël kijken. Waarom de ene engel wel een halo om zijn hoofd heeft en de ander niet, is niet duidelijk (afb. 71).

Afbeelding 71: Jaume Huguet,detail van Het wonder van Mont Saint Michel, deel van het Retaule de sant Miguel,1455-ca.1460

De vrouw en de aartsengel bevinden zich midden in het water, de golven die richting het strand rollen zijn goed te zien. Op het strand staan drie mannen, dicht op elkaar (afb. 72). Ook zij zijn duur gekleed in de kleuren groen en rood/bruin. De man in het midden staat in de orantehouding. Hoewel alleen zijn rechterhand te zien is, is het door de stand van de hand waarschijnlijk dat de man rechts van hem ook deze houding aanneemt. Waarschijnlijk is dit het gezelschap – en volgens andere bronnen is hier ook de echtgenoot van de vrouw bij- die “made for the shore”.268 _{Door het orantegebaar wordt duidelijk dat zij de goddelijke ingreep}

van de aartsengel Michaël aanbidden. Tussen de voeten van de twee mannen ligt op het strand een Jacobsschelp (afb. 73). Met deze schelp wordt aangegeven dat de mannen pelgrims zijn die de Mont Saint Michel bezoeken.269

268 Voragine de, Jacobus, 1993: 202. Voor de andere bronnen zie: Smith, Katherine Allen, 2005: pp. 67-68 269 Hall, James, 2006: 306-307. Aanvankelijk was de Jacobsschelp een teken van de pelgrim die naar Santiago de Compostela ging maar in de 14e _{eeuw veranderde dit en werd “de schelp vaak gebruikt om pelgrims in het} algemeen aan te duiden.”

Afbeelding 72: Jaume Huguet,detail van Afbeelding 73: Jaume Huguet,detail van Het wonder van Het wonder van Mont Saint Michel, Mont Saint Michel, deel van het Retaule de

deel van het Retaule de sant Miguel, 1455-ca.1460 sant Miguel, 1455-ca.1460

Links achter is de eigenlijke Mont Saint Michel weergegeven (afb.74). Aan de vorm is te zien dat Huguet wist dat het een eiland was en dat op dit eiland een kerk stond maar of hij er ooit een afbeelding van heeft gezien is zeer de vraag; enige gelijkenis met de werkelijke Mont Saint Michel is er niet.270 _{Huguet heeft het eiland als een kale rots weergegeven, die wat}

weg heeft van de rots waar het kruis van Christus op staat of van de rots in zijn De Kruisiging of De heilige Michaël als overwinnaar van de Antichrist.271 _{Aan de voorzijde van de rots}

loopt een trap naar beneden naar het water. Zowel aan de linker als aan de rechterzijde van het eiland staat een pijnboom, een typische mediterrane boom die niet aan het Kanaal kan

groeien. Behalve de bomen zijn de eerder genoemde kerk en drie torens op het eiland

afgebeeld. Boven de ingang van de kerk is een gotische versiering aangebracht. De kerk is een typische Romaanse plattelandskerk met een espadaña, een open torenspits waar een klok in hangt. Dit soort kerken kwam veel voor in het vijftiende eeuwse Catalonië en er bestaan er nog steeds veel.272 _{De toren van de kerk is een achthoekige toren die veel lijkt op het bovenste}

deel van de noordwest toren van de kerk van Santa Maria del Mar in Barcelona, een toren die 270 In de Tres Riches Heures du Duc de Berry hebben de Gebroeders Van Limburg omstreeks 1410 een meer op de werkelijkheid gelijkende afbeelding gemaakt van de Mont Saint Michel.

Voor een afbeelding van de Mont Saint Michel van de gebroeders van Limburg zie:

< http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Folio_195r_-_The_Mass_of_Saint_Michael.jpg >, bezocht: 27-05- 2014

271 Zie hoofdstukken 2.1 en 2.3

272 Een voorbeeld van zo’n kerkje is de Iglesia de Sant Miquel de Vilageriu uit de tiende/twaalfde eeuw gelegen in het dorpje Tona in de Catalaanse provincie Osona. Zie voor een afbeelding van een dergelijke kerk:

in die jaren net gebouwd werd.273 _{Op het platte vlak op de rots voor de kerk zit de vrouw, die}

“walked joyfully ashore with her child”.274 _{De naakte baby zit niet op haar schoot maar op}

haar linkerknie. Hij kijkt levendig de kant van de toeschouwer op, de vrouw kijkt wat meer onderzoekend dezelfde kant op. De vrouw heeft iets in haar hand waar het kind zijn hand naar uitstrekt alsof hij het wil pakken. Jammer genoeg is niet te zien wat het is. Op hetzelfde vlak voor de kerk staan twee mannen waarvan er een naar de vrouw met het kind wijst terwijl hij naar de andere man kijkt hoe die reageert op de vrouw. De man maakt een schrikachtig gebaar maakt. Is hij geschrokken van wat hij ziet of staat hij klaar om een orantehouding aan te nemen? De vrouw op het vlak is bijna even groot als de kerk achter haar en groter dan de twee mannen naast haar. Zij is dan beter te zien voor de toeschouwer.

De lucht in dit deel van het retabel wordt, zoals op alle andere delen, gevormd door van verguld gesso gemaakte gestileerde plantenvormen. Er is sprake van perspectief in het schilderij, wat voornamelijk het gevolg is van de manier waarop de zee is uitgebeeld. De afgebeelde personen en het eiland zelf lijken op de zee ‘geplakt’. Dat Huguet technisch in staat was in perspectief te schilderen, had hij omstreeks 1455 al bewezen met De Annunciatie (1445-1450) en de Maagd met Kind en engelen (1445-1450). De bedoeling moet geweest zijn dat het beeld duidelijk overkwam op de toeschouwer van het verhaal.

Afbeelding 74: Jaume Huguet,detail van Het wonder van Mont Saint Michel, deel van het Retaule de sant Miguel,1455-ca.1460