Toen Jaume Huguet aan zijn Retaule de Sant Miguel begon sloot hij aan bij een lange ‘Michael traditie’ in Catalonië. Er zijn talloze muurschilderingen en schilderijen waarop de aartsengel Michaël staat afgebeeld, er zijn kerken gewijd aan Michaël en sculpturen die Michael voorstellen. Zo werd na de verovering van het gebied rondom Tarragona in 1180 het speciaal aan de aartsengel gewijde klooster Sant Miguel de Escornalbou gesticht (afb. 29).149
Een ander voorbeeld van de ‘Michael traditie’ is de afbeelding van Sant Miguel uit het laatste kwart van de dertiende eeuw dat een onderdeel was van het altaar van de Parochiekerk van
145 De Sala Gremial is de belangrijkste ruimte van het gildehuis. Hier werden de algemene vergaderingen van het gilde gehouden en vonden andere belangrijke, eventueel feestelijke bijeenkomsten plaats.
146 Guasch M.T., Casantovas, J. , 2002
147 [Tent.Cat.], Jaume Huguet: 500 anys, 1993: 208
148 Sobreques, 2007: 107-124. Op 19 juli 1936 vond er in Barcelona een militaire opstand plaats, die mede de aanvang vormde van de Spaanse burgeroorlog. De opstand was gericht tegen de regering van President Companys. Hoewel de opstand door een groot deel van de militairen gesteund werd, bleef de Guardia Civil (vergelijkbaar met de Nederlandse Koninklijke Marechaussee) en het Garderegiment Grenadiers en Jagers trouw aan de regering van President Companys. Niet alleen hierdoor mislukte de opstand van de militairen in
Barcelona (in andere plaatsen van Spanje mislukte die niet) maar ook door het feit dat de stad een van de bolwerken was van de anarchistische vakbond, de Confederación Nacional del Trabajo (CNT). In de chaos van de opstand plunderden en vernietigden groepen anarchisten kerkelijke bezittingen en goederen. De opstandige militairen werden verslagen na bloedige gevechten. Zoals bekend wonnen uiteindelijk de opstandige militairen onder leiding van Generaal Franco en werd Spanje tot 1975 een dictatuur.
Sant Miguel in Soriguerola (afb. 30).150 Zoals Het altaarstuk van Sant Miguel van Soriguerola
zo zijn er vele in Catalonië; voorbeelden hiervan zijn het Retaule de sant Miguel arcangel i
sant Joan Baptista (1432-1433) van Jaume Cirera en Bernat Despuig, het Retaule de Sant
Miquel de Cruïlles (ca. 1416) van Lluis Borrassa en het Retaule de sant Miguel (1440-1450)
van Bernat Martorell. Dat Michaël een geliefde heilige was blijkt ook uit het feit dat er talloze organisaties waren die hem als patroonheilige hadden aangenomen.151
Afbeelding 29: kasteel/klooster van Escornalbou, vanaf 1180 Afbeelding 30: Meester van Soriguerola, Altaarstuk van Sant Miguel de Soriguerola, eind 13e eeuw
De aartsengel Michaël is in de joodse en de christelijke traditie de belangrijkste engel van alle engelen. Hij is een van de drie in de Bijbel genoemde aartsengelen, de andere twee zijn Gabriël en Rafaël.152 Oorspronkelijk waren engelen de wezens die boodschappen van God
aan de mensen overbrachten. In het Oude Testament worden engelen regelmatig genoemd, zoals de engelen die “ten oosten van de tuin van Eden” werden geplaatst samen met “het heen en weer flitsende, vlammende zwaard” om “de weg naar de levensboom” te bewaken.153
Michaël wordt in het Oude testament drie maal genoemd: in Daniël 10:13,21 en in Daniël 12:1. Michaël wordt daarin “de grote vorst” genoemd, hij is de vorst over Israël en de door God aangewezen hemelse leider en beschermer van het Joodse volk.154 In het Nieuwe
Testament wordt Michaël in De Openbaring van Johannes genoemd: “Toen brak er oorlog uit 150 Soriguerola ligt tegen de grens van Spanje en Frankrijk in de comarca Baixa Cerdanya. Het is nooit door de Moren veroverd geweest.
151 Freze, Michael, 1992: 170.
152 De Bijbel, 2004. Er is nog een aartsengel maar deze wordt niet in de bijbel zelf genoemd maar in het eerste boek van Henoch: Uriel. In 1 Henoch 20:2,3 wordt Uriel “een van de heilige engelen die gaat over de wereld en over Tartarus” genoemd
153 Genesis 3:24. De Bijbel, 2004 154 Daniël 12:1. De Bijbel, 2004
in de hemel. Michaël en zijn engelen bonden de strijd aan met de draak. De draak en zijn engelen boden tegenstand maar werden verslagen; sindsdien is er voor hen in de hemel geen plaats meer. De grote draak werd op de aarde gegooid…… Samen met zijn engelen werd hij op de aarde gegooid”.155 De afbeeldingen van Michaël als drakendoder zijn op deze tekst te
herleiden. Ook in De brief van Judas wordt Michaël genoemd: “Zelfs de aartsengel Michaël waagde het niet de duivel te beschuldigen en te veroordelen toen hij met hem twistte over het lichaam van Mozes”.156 De figuur van Michaël als strijder tegen de Duivel en het Kwaad vond
in het Spanje van de veertiende en vijftiende eeuw, in verband met de strijd tegen de Moren, veel weerklank. Dit is waarschijnlijk een van de redenen voor de grote populariteit van de heilige Michaël.157
Hoewel engelen ongeslachtelijk zijn, wordt in alle literatuur, hoe oud ook, gesproken over Michaël als een hij. De reden hiervan zal ongetwijfeld zijn dat hij (!) vrijwel altijd in de literatuur als strijder wordt weergegeven en dit een bij uitstek mannelijk tijdverdrijf was. Ook wordt nergens de leeftijd van Michaël genoemd maar een feit is dat hij vrijwel altijd als een baardeloze, blonde en slanke jongeman staat afgebeeld.158 Ook Jaume Huguet hield zich aan
deze ongeschreven regel en beeldde Michael als zodanig af op zijn Retabel van de heilige
Michaël.
In de bijbel zijn weinig teksten die het wegen van de ziel betreffen: zo wordt in Job 31:6 gezegd “Laat hij mij op een eerlijke weegschaal wegen, dan zal hij zien dat ik onschuldig ben”.159 En in Daniël 5:27 en IV Ezra, III, 34 wordt eveneens verwezen naar het wegen van
de zielen. Hierop, maar ook op andere bronnen, zoals Koptische encomiums en oudere verhalen is de traditie gebaseerd om Michaël als zielenweger af te beelden.160
De Legenda Aurea van Jacobus de Voragine had een enorme invloed op de Michaël receptie en de uitbeelding van de wonderen van Michaël in het vijftiende eeuwse Spanje.161 In
de Legenda Aurea, boek vijf verhaalt De Voragine van de wonderen die Michaël heeft 155 Openbaring 12:7. De Bijbel, 2004
156 De brief van Judas 1:9. De Bijbel, 2004 157 Barral, Pailino Rodríguez, 2005: 111
158 Ik heb nergens een bebaarde oudere aartsengel Michaël kunnen vinden. Allen zijn min of meer baardeloze, blonde en slanke jongemannen.
159 Job 31:6, De Bijbel, 2004
160 Wallis Budge E.A., 1894. Wallis Budge (1857-1934) was curator van het British Museum, Londen. In dit boek beschrijft hij dat in een groot aantal koptische encomiums uitgebreid wordt geschreven over de aartsengel Michaël die zich met het Laatste Oordeel en de zielen van de mensen bezighoudt. In deze teksten bidt Michaël voor de zielen van de doden en worden de zielen van de mensen uit de onderwereld gehaald en voor God gebracht. Dit boek is nergens meer te raadplegen maar de tekst staat op het internet:
<https://archive.org/stream/saintmichaelarc00theouoft/saintmichaelarc00theouoft_djvu.txt>, bezocht: 14-04- 2014
verricht. Het eerste wonder gebeurde op de Monte Gargano, het tweede vond plaats bij de Mont St-Michel; het derde verrichtte hij in Rome toen daar ten tijde van paus Gregorius een pestepidemie woedde en het vierde wonder verrichtte hij volgens De Voragine in
Constantinopel aan de zieke Aquilinus.162 Opvallend is de openingszin van De Voragine over
Michaël; hij zegt daar in de Engelse vertaling van “Quis ut Deus”, “Michael is like to God”.163
Michaël wordt hier vrijwel gelijk aan God gesteld.
Naast De Voragine heeft ook Francesc Eiximenis met zijn boek, het Llibre dels
Angels, Boek der Engelen, een in Catalonië invloedrijk boek geschreven. Eiximenis (ca. 1330
- 1409) was een Franciscaanse monnik en schrijver. Zijn werken hadden een grote invloed op de ontwikkeling van het Catalaans als literaire taal en zijn politieke, filosofische en
theologische gedachten vonden veel weerklank in het Europa van de vijftiende eeuw.164
Volgens Paulino Rodríguez Barral had het Llibre dels Angels, uit 1392 een enorme
verspreiding, niet alleen in Spanje maar in geheel Europa.165 Het vijfde deel van dit boek is
geheel gewijd aan de aartsengel Michaël. Een groot aantal thema’s over Michaël behandelt hij in het deel Tractat sobre Sant Miguel. Na de gebeurtenissen genoemd te hebben die ook in de
Legenda Aurea behandeld worden en de teksten betreffende Michael uit het Oude testament
en het Nieuwe Testament besproken te hebben behandelt hij veel legenden en verhalen over Michaël. Zo worden de bemoeienis van Michael bij de Schepping, zijn contacten en
beschermheerschap met en van het volk Israëls, zijn handelen bij de kruisdood van Christus (zo zou hij de hand gehad hebben in de aardbeving toen Christus stierf) en het feit dat hij zorgdraagt voor de zielen van de gestorvenen, behandeld.166 Daarnaast wordt een groot aantal
wonderen aan Michaël toegeschreven.167 In de vijftiende eeuw moeten in Barcelona veel
exemplaren van het Llibre dels Angels zijn verkocht. In zijn boek Obres de Francesc
Eiximenis en biblioteques privades de la Barcelona del segle XV over de werken van
Eiximenis die zich in privébibliotheken in het vijftiende eeuwse Barcelona bevonden geeft Josep Hernando I Delgado een overzicht van de eigenaars van onder andere het Boek der
Engelen.168 Uit dit overzicht blijkt dat er zich tussen 1400 en 1460, het jaar dat Huguet zijn
Retaule de Sant Miguel voor het Gilde van de handelaars in comestibles voltooide, 32
exemplaren in privébibliotheken bevonden. Een groot aantal, namelijk dertien, van de 162 Voragine de, Jacobo, 1993: 201-211
163 Voragine de, Jacobo, 1993: 201. 164 Barral, 2005: 110
165 Barral, 2005: 113
166 Eiximenis, Francesc, 1983: 22-23
167 Eiximenis, Francesc, 1983: 23-28 en 39-90
168 Delgado, Josep Hernando, 2007: 393-399. Delgado heeft in alle nog bestaande 15e eeuwse notariele akten naar eigenaars van boeken van Eiximenis in Barcelona gezocht.
eigenaren had als beroep Mercader, koopman.169 Hoewel het niet te bewijzen is, is de kans
groot dat er van deze dertien koopmannen een aantal lid was van het Gremi de Tenders
Revenedors. Toen zij aan Huguet de opdracht tot de vervaardiging van het retabel voor hun
kapel gaven moeten er leden zijn geweest die het Llibre dels Angels van Eiximenis hadden gelezen en aldus invloed op het iconografische programma van het Retabel van de heilige
Michaël hebben gehad.170 In het volgende hoofdstuk wordt ingegaan op de relatie tussen deze
en de overige genoemde bronnen op het retabel en de iconografische invloed daarvan.