De heilige Michaël

273 Voor een foto van de toren zie: < http://guias-viajar.com/wp-content/uploads/2014/04/fotos-barcelona-santa- maria-mar-008.jpg>, bezocht: 9-04-2014

Afbeelding 75: Jaume Huguet, De heilige Michaël, deel van het Retaule de sant Miguel, 1455-1460

Dit is het centrale schilderij van het retabel, de afbeelding van de heilige aartsengel waar het allemaal om draait. De manier waarop Michaël is afgebeeld is wederom gebaseerd op teksten van Jacobus de Voragine en van Francesc Eiximenis. In de Legenda Aurea staat: “Michaël is interpreted as meaning “Who is like to God?”and it is said that when something requiring wondrous powers is to be done, Michael is sent, so that from his name and by his action it is given to be understood that no one can do what God alone can do: for that reason many works of woundrous power are attributed to Michael. Thus, as Daniel testifies, in the time of the Antichrist Michael will rise up and stand forth as defender and protector of the elect. He it was who fought with the dragon and his angels and expelled them from heaven, winning a great victory”.275 _{In het boek van Eiximenis luidt de tekst in het Nederlands: “en aldus kan} zijn naam, Michaël, verklaard worden, waarvan de vertaling van Quis ut Deus luidt ‘die als

god is’, dat wil zeggen onze Heer die alles gemaakt heeft”.276 _{“Quis ut Deus”,” die als God}

is”; dit heeft Huguet wel zeer letterlijk genomen: hij heeft de aartsengel frontaal, strak voor zich uitkijkend, afgebeeld als een pantocrator, als op een Vera Icon. In Catalonië was een gezicht frontaal afbeelden niet gewoon behalve voor afbeeldingen van God als pantocrator, of als een Vera Icon. Met afbeeldingen van Christus als pantocrator was men in Catalonië zeer bekend. Vrijwel alle romaanse kerken hadden dergelijke afbeeldingen.277 _{Ook een Vera Icon}

was in het contemporaine Catalonië bekend. De kathedraal van Jaén was sinds de veertiende eeuw in het bezit van een kopie van het doek van de heilige Veronica. Heel Spanje wist van dit doek af dat werd vereerd en waar vele bedevaartgangers naartoe gingen.278 _{Maar niet}

alleen met een Vera Icon was men in Barcelona bekend maar ook met iconen zelf. Catalonië had in het oosten van de Middellandse zeegebied vele gebieden veroverd, tot aan Griekenland toe en had op deze wijze kennis gemaakt met iconen.279 _{Op deze manier heeft Huguet de}

heilige Michaël op het schilderij ‘als ware hij’ God weergegeven. Hoewel hij nog wel vaker Michaël heeft afgebeeld, zoals op deRetaule de Conestable (1464-1465), heeft Huguet

Michaël nooit meer frontaal, ‘goddelijk’ weergegeven. Op het Retabel van de Transfiguratie (1466-1470) daarentegen heeft Huguet Christus onbewogen en frontaal, en face, afgebeeld. Op dit schilderij laat Jezus iets van zijn werkelijke goddelijke aard zien door van gedaante te veranderen en gedeeltelijk het 'hemelse licht' door zijn gestalte heen te laten schijnen (afb. 76). Christus beeldde Huguet nog een keer op deze wijze af namelijk op Het laatste

Avondmaal, dat een onderdeel is van het retabel van de heilige Augustinus (1462-1475). Ook

de heilige Augustinus en Maria Magdalena heeft Huguet frontaal afgebeeld.280 _{Echter de}

abstracte, de ‘niet van deze wereld zijnde blik’ van het gezicht van de aartsengel Michaël had Huguet voorbehouden aan Christus en Michaël.

276 Eiximenis, Francesco, 1983: 42.”E aco declara lo seu nom, qui es Miguel, qui és interpetrat ‘quis ut Deus?’

–co és qui es axi com a Deu- co es a dir que nostre senyaor Deu l’a fet tot divinal”. Vertaling: E.de Reus

277 In het Museu Nacional d’Arte Catalana, Barcelona worden fresco’s tentoongesteld, afkomstig uit kerken uit de Pyreneeën met daarop afbeeldingen van fresco’s van Christus als pantocrator. Voor een voorbeeld zie hoofdstuk 1.2

278 <http://catedraldejaen.org/0000009caa0f54102/index.html>, bezocht: 30-3-2014. Volgens deze bron kwamen vele pelgrims de Rostra Santa bezoeken. Het doek werd twee maal per jaar tentoongesteld. 279 Zie hoofdstuk 1.1

280 Op respectievelijk De wijding van Augustinus (1462-1475), Museu Nacional d’Arte Catalana te Barcelona en Maria Magdalena (1470), Fundacion Godia te Barcelona.

Afbeelding 76: Jaume Huguet, De transfiguratie, deel van het Retaule de la Transfiguració, 1465-1475

Huguet heeft Michaël op dit deel van het retabel het gezicht gegeven van een

jongeman met vrouwelijke trekjes, zoals de roze gekleurde lippen en het geheel ontbreken van gezichtsbeharing met, naar het lijkt, geëpileerde wenkbrauwen. Hij heeft een zeer licht getinte huid. Hoewel niet echt vrouwelijk is het gezicht ook niet echt mannelijk. De op het hoofd geplaatste kroon drukt het wijd uitstaande halflange, gekrulde bruine haar naar beneden. De kroon, symbool van het feit dat Michaël prins van de engelen is, bestaat uit een band met daarop in het midden een crux gemmata met daar omheen aan beide zijden twee kleine kruisen.281 _{De juwelen zijn vormgegeven door gebruik te maken van verguld gesso. De top}

van het middelste kruis op de kroon van Michaël raakt net de rand van diens gouden halo. De cirkel van de halo past precies in de ovale ruimte die de half gevouwen vleugels boven en rondom het hoofd van Michaël overlaten, waarmee een mandorla wordt gesuggereerd. De vleugels omvatten en beschermen vrijwel het gehele lichaam van de aartsengel en zijn voor de toeschouwer onzichtbaar aan de rug van de engel verbonden. De langere veren van de

vleugels, de hoofdslagpennen, lopen tot aan zijn knieën. De buitenzijde van de vleugels is bedekt met pauwenveren, de binnenkant, die te zien is rondom het hoofd van de aartsengel,

281 Daniel 10:13, De bijbel, 2004, “Michaël een van voornaamste vorsten” en Daniel 12:1 De bijbel, 2004, “In die tijd zal Michaël opstaan, de grote vorst”

bestaat uit andere crèmekleurige veren.282 _{Michaël staat in een contrapost houding. Zijn}

rechterarm houdt een speer op de plaats vast waar de speer overgaat in een crux gemmata.283

Het kruis van Covadonga, ook wel Cruz de la Victoria , Kruis van de Overwinning genoemd, heeft dezelfde vorm.284 _{Huguet verwijst hiermee naar de eerste overwinning op de Moren. Een}

kruis op de speer van de aartsengel afbeelden was in de vijftiende eeuw geen gewoonte in Catalonië. De Vlaming Hans Memling daarentegen heeft op Het Laatste Oordeel (1466-1473) de aartsengel ook afgebeeld met een van een kruis voorziene speer. Met deze speer -en daarmee door Christus- wordt de duivel gedood. Op Huguets schilderij is de duivel niet te zien omdat het schilderij net onder de knieën van Michaël ophoudt; dit deel is verdwenen. In de achttiende eeuw is gepoogd het verdwenen deel weer te reconstrueren,285 _{en tot nu toe heeft}

men bij restauraties besloten dit ‘nieuwe’ deel te laten bestaan.286 _{De staart van de duivel is}

aan de linker onderkant, diens magere armpje en zwarte vleermuisachtige vleugel zijn aan de rechter onderkant van het schilderij te zien. De armen van Michaël zijn bedekt door delen van een pronkharnas. Op zijn linkerarm zit een indrukwekkend stuk van dit harnas, een klein schild dat als het niet gebruikt werd aan de bovenarm geklikt werd.287 _{Zijn linkerhand rust op}

het gevest van zijn zwaard dat in de schede aan zijn linkerzij hangt. Het zwaard zit vast aan zijn lichaam door middel van een riem om zijn ingesnoerde taille. Zijn benen zijn bedekt door goudkleurige beenschermers. De onderdelen waaruit deze beenbeschermers bestaan zijn duidelijk te zien.288 _{Om zijn schouders draagt hij een met een fibula bevestigde en met een}

rode glanzende stof gevoerde groene mantel. Hij draagt op zijn boven- en onderlichaam, over zijn maliënkolder heen, een doublet die met rode gespen is dichtgemaakt. Op het doublet zijn goudkleurige wijnstokken op een donkere ondergrond afgebeeld, symbool voor Christus en het christelijk geloof.289 _{Aan zijn rechterheup is het gevest van een dolk te zien.}

Michaël staat in een landschap dat bestaat uit rotsen en wat bomen en in de verte een groene vlakte (afb. 77). Het perspectief in het landschap is juist aangebracht, Michaël is echter in verhouding veel te groot, wat zijn grootsheid benadrukt. De lucht bestaat net als alle andere schilderijen uit van verguld gesso vervaardigde plantenvormen, alleen zijn de planten

282 Zoals eerder gemeld is de pauw het symbool van onsterfelijkheid en van Christus’ opstanding. 283 Een van juwelen voorzien kruis waarbij de drie uiteinden van het kruis breder zijn.

284 Priego, Carlos Cid, 1990: 9-13. Men noemt het kruis van Covadonga het "Kruis van de Overwinning" ter herinnering aan de in 722 bij Covadonga door de christenen gewonnen slag op de Moren

285 Een mislukte poging kan men wel stellen!

286 Cèsar Favà Monllau, adjunct conservator van het Museu Nacional d’Art Catalana op 23 -01-2014 287 Patterson, Angus, 2009: 20-39. Het is ook mogelijk dat het hier een combinatie van een rerebrace en een besagew betreft. Oorspronkelijk hadden die als functie de bovenarm en de arteriën in de oksel te beschermen. 288 Voor alle onderdelen van dit deel van een harnas zie: Drobna, Zoroslava, 2000

op dit schilderij gestileerde wijnranken met daaraan druiventrossen, een dubbele verwijzing naar Christus en diens bloed.290

Afbeelding 77: Jaume Huguet, detail van De heilige Michaël, deel van het Retaule de

sant Miguel, 1455-1460

Dit schilderij toont Michaël als bestrijder van de duivel. Ondanks het feit dat zijn gezicht vrouwelijke trekjes heeft, wordt datgene wat hij doet en hoe hij gekleed is als uiterst mannelijk beoordeeld. Niet vergeten moet worden dat Spanje in deze jaren nog druk bezig was met de Reconquista, zo was Granada nog niet eens veroverd. Een van de andere grote contemporaine Spaans/Catalaanse schilders, Bartolomé Bermejo, heeft omstreeks 1468 ook een Heilige Michaël vervaardigd. Deze is geheel anders dan de Michaël van Huguet maar ze hebben een ding gemeen: ze zien er androgyn uit (afb. 78).291 _{Hoewel er in de vijftiende eeuw}

in Catalonië zeer veel afbeeldingen van de aartsengel Michaël verslaat de duivel zijn

gemaakt, is die van Huguet uniek voor die tijd. Rogier van der Weyden heeft op zijn Beaune

Altaar (1443-1446) Michaël ook frontaal weergegeven maar heeft hem niet die mate van

tweeslachtigheid verschaft die Huguet zijn Michaël meegaf. Mogelijk was de reden voor 290 Hall, James, 2006: 93 en 372

291 Dit is een formule voor het afbeelden van het gezicht van Michaël. Zo heeft ook Rogier van der Weyden en Jan van Eyck hun Michaëls een onaangedane blik gegeven.

Huguet om het martiale -als typisch mannelijke eigenschap- van Michaël op het belangrijkste deel van het retabel te benadrukken gelegen in het feit dat de strijd tegen de Moren nog niet afgelopen was en de herinnering aan die strijd levend gehouden moest worden.292

Afbeelding 78: Bartolomé Bermejo, detail van Sant Miguel, 1468