2. Iconografisch onderzoek van het Retaule de sant Miguel
2.2 De Moeder Gods en vier vrouwelijke heiligen
Afbeelding 45: Jaume Huguet, De Moeder Gods en vier vrouwelijke heiligen deel van het Retaule de sant Miguel, 1455-ca.1460
Op dit onderdeel van het retabel zit Maria met een vrijwel naakte Jezus op schoot, aan vier zijden omringd door heilige maagdelijke vrouwen. Zij is de Virgo inter Virgines.214 Zij kijkt
de toeschouwer aan. Maria zit op een troon, de armleuningen zijn net aan beide zijden te zien. Of er sprake is van een rugleuning is niet duidelijk maar waarschijnlijk functioneert de stoffen achterwand, het erekleed, als zodanig en zitten de beide stangen aan weerszijden van het doek aan de armleuningen vastgemaakt.215 Aan de plooival van haar kostbare mantel is te zien dat
Jezus op haar schoot zit. Zij houdt hem met beide handen liefdevol vast, haar linkerhand voorkomt dat Jezus naar voren valt terwijl haar rechterhand ervoor zorgt dat hij niet van haar schoot af glijdt. Deze manier van vasthouden heeft tevens als voordeel dat zij hem
tegelijkertijd aan de toeschouwer en de heiligen toont. De goudkleurige mantel van Maria is van brokaat met gestileerde druivenranken, de binnenzijde van de mantel is met een groene stof bedekt. Een fibula houdt aan de bovenzijde de mantel bijeen. Opvallend is ook het feit dat de randen van de mantel met grote stenen zijn afgezet. Onder haar mantel draagt zij een 214 Voor een uitgebreide analyse van het begrip Virgo inter Virgines zie: Weed, Stanley Edward, 2002 en hoofdstuk 3.2
215 Voor een duidelijk voorbeeld van een dergelijke zetel zie: Madonna and Child with Saints in the Enclosed
Garden ca. 1440/1460, Anoniem, mogelijk Robert Campin of een navolger van Robert Campin of de meester
rozerood kleed met een groene ceintuur. Waarschijnlijk draagt zij onder het rozerode kleed nog een groen onderkleed, de bovenzijde van haar borst is hiermee bedekt. Haar gezicht is van een grote serene schoonheid (afb. 46). Haar haar wordt bedekt door een doorzichtige voile. Op haar hoofd is een van verguld gesso gemaakte kroon geplaatst. Hiermee wordt zij getoond als de koningin van de hemel.216 Net als de hoofden van de heiligen wordt haar hoofd
omringd door een eveneens van verguld gesso vervaardigde halo, die bestaat uit concentrische ringen.
Afbeelding 46: Jaume Huguet, detail van De Moeder Gods en vier vrouwelijke heiligen,
deel van het retaule de sant Miguel
Jezus is naakt op wat doeken om zijn lendenen na, symbool van zijn onschuld.217 Zijn lichaam
is gericht op de heilige aan zijn linkerkant, terwijl zijn hoofd gericht is op de heilige aan zijn rechterkant. Met zijn rechterhand houdt hij in een aandoenlijk gebaar de hand vast van zijn moeder, Maria. Uit de houding van zowel Maria als Jezus spreekt liefde. Zoals gezegd zit zij voor een erekleed/rugleuning dat op zijn plaats wordt gehouden door twee stangen. Het erekleed is van brokaatstof en bedekt met plantenvormen.Tussen 1491 en 1493 schilderde een Spaanse schilder, die bekend staat als de Maestro de la Virgen de los Reyes Católicos, en die mogelijk verbonden was aan het atelier van Fernando Gallego, voor de Katholieke Koningen 216 Duggan, Anne J., 1997: 89
van Spanje een Madonna met achter haar een erekleed dat met dezelfde slingerplantachtige vormen versierd was als De Moeder Gods en vier vrouwelijke heiligen van Huguet. De afbeelding van Maria met Jezus op schoot voor een erekleed heeft overeenkomsten met de
Van der Paele Madonna en de Lucca Madonna, beide van Jan van Eyck. De Madonna van de Consellers dat Lluis Dalmau tussen 1443 en 1445 maakte voor de bestuursraad van
Barcelona en dat een sensatie was in Barcelona in het midden van de vijftiende eeuw is ongetwijfeld een voorbeeld geweest voor Huguet 218 Op dit schilderij van Dalmau is de
houding en het uiterlijk van Maria eveneens vergelijkbaar met die van Maria op De Van der
Paele Madonna en de Lucca Madonna van Jan van Eyck. Maar niet alleen het erekleed achter
Maria, ook het idee om haar zetel op een tapijt te plaatsen heeft Huguet mogelijk ontleend aan Vlaamse voorbeelden.219 Het is een tapijt dat behoort tot de categorie Anatolische dieren-
tapijten uit de tweede helft van de 14e en de eerste helft van de 15e eeuw (afb. 47).220 De
herkomst van deze tapijten is niet geheel zeker maar gedacht wordt aan de regio Konya.221 Zij
werden veel geëxporteerd naar onder andere Vlaanderen en Spanje.222
Afbeelding 47: Jaume Huguet, detail van De Moeder Gods en vier vrouwelijke heiligen,
deel van het Retaule de sant Miguel
Bernat Martorell heeft op de Apoteosi de sant Pere, onderdeel van het Retaule de sant Pere
de Púbol uit 1437 Petrus ook op een Anatolisch dieren-tapijt geplaatst.223 Links vooraan ligt
218 Ruiz y Quesada, Francesc, 1993. Er is geen bewijs dat Huguet deze schilderijen heeft gezien maar feit is dat de schilderijen van Jan van Eyck in Catalonië grote bekendheid genoten. Zie ook hoofdstuk 3.2
219 Vrijwel alle Vroeg Nederlandse schilders, waaronder Jan van Eyck, verwerkten Turkse tapijten in hun schilderijen en dan met name als het tapijt waarop de zetel van Maria geplaatst is. Zie onder andere De tronende
Maria (ca. 1525) van Gerard Davids
220 Erdman, Kurt, 1970: 49-50
221 Balpinar, Belkis en Hirsch, Udo, 1988: 62
222 Hierbij dient bedacht te worden dat omstreeks 1455 nog steeds een deel van Spanje niet ‘bevrijd’ was van de Moren. Voor bewoners van het Spaanse schiereiland was de Islamitische vormentaal niet onbekend.
de heilige Barbara geknield op de verhoging waarop Maria met Jezus zit. Zij houdt haar handen uitgestrekt in orantehouding naar Jezus. Haar kleding is voornamelijk groen en rood gekleurd. Het groen is hetzelfde groen als de groene kledingstukken van Maria. Afwijkend is het feit dat zij een zwarte overgooier draagt. Op haar hoofd heeft zij een met juwelen bezet hoofddeksel; de heilige Barbara was van zeer gefortuneerde komaf. Ondanks het hoofddeksel piepen haar lange blonde haren er onder uit. Ook zij heeft een halo om haar hoofd van verguld
gesso. Het attribuut van de heilige Barbara, de toren, staat onder bij haar knieën.224 De toren
heeft behalve een ingangspoort drie vensters, die de heilige drie-eenheid symboliseren.225
Achter Barbara staat de heilige Agnes met haar attribuut, het lam, op haar arm.226 Net als
Maria kijkt zij de toeschouwer aan. Zij draagt een met gouden biezen afgezette rozerode mantel, dezelfde kleur als het kleed van Maria. De binnenzijde van haar mantel is gevoerd met een stof van dezelfde kleur als de binnenvoering van de mantel van Maria, namelijk groen. Naast de halo heeft zij een stoffen diadeem op haar hoofd. Deze houdt haar eveneens lange blonde haar in bedwang (afb. 48). Aan de andere zijde van Maria ligt de heilige Lucia in aanbidding op haar knieën op de verhoging waarop Maria zit. In haar linkerhand heeft zij een verguld taartplateau waarop haar attributen, haar ogen, liggen.227 Met haar rechterhand biedt
zij Jezus de palmtak aan. Onder haar rozerode, met gouden biezen afgezette mantel draagt zij een groen onderkleed, wederom hetzelfde groen als de binnenvoering van de mantel van Maria. Doordat zij haar rechterarm opheft wordt de toeschouwer een blik gegund op de goudkleurige binnenvoering van haar mantel. Haar roodbruine haar is strak opgestoken. Naast de halo heeft zij op haar hoofd een doorzichtige doek gedrapeerd. Achter haar staat nog een heilige. Zij houdt in haar rechterhand een palmtak en in haar linkerhand een boek vast, meer attributen heeft zij niet. De armen van haar crèmekleurige jurk zijn wederom van het bekende groen. Haar taille wordt geaccentueerd door een rode ceintuur. Onder de jurk draagt zij een rood onderlijfje. Ook zij heeft een halo om haar hoofd. Haar haar is evenals dat van de Heilige Lucia strak opgestoken (afb. 49). Het is de vraag wie deze heilige is. Barbara, Agnes en Lucia zijn alle jonge maagden die omstreeks het jaar 300 de marteldood stierven omdat ze
‘getrouwd waren met Christus’. Mogelijk is de heilige Christina van Bolsena deze vierde heilige. Zij was ook een vrouwelijke, jonge maagd die omstreeks 300 de marteldood stierf voor het feit dat zij ‘getrouwd was met Christus’ en die een boek als attribuut heeft.228
224 Attwater, Donald, 1965: 57 225 Claes, Jo, e.a., 2003: 264 226 Claes, Jo, e.a., 2003: 167 227 Attwater, Donald, 1965: 222
228 Weed, Stanley Edward "The Virgo inter virgines: Art and the devotion to virgin saints in the Low Countries
Afbeelding 48: Jaume Huguet, detail van Afbeelding 49: Jaume Huguet, detail van De Moeder De Moeder Gods en vier vrouwelijke heiligen, Gods en vier vrouwelijke heiligen, een deel van het deel van het Retaule de sant Miguel Retaule de sant Miguel
Alle vier de heiligen maar ook Maria, hebben uiterlijke kenmerken die in de vijftiende eeuw als het hoogste schoonheidsideaal golden zoals het typische hoge voorhoofd, de geschoren wenkbrauwen, de witte huid en de afhangende smalle schouders.229 Deze look wordt
geaccentueerd doordat de lippen en wangen met zacht roze tinten zijn gekleurd. De mantels van de maagden vallen in mooie, natuurlijke plooien naar beneden, waarbij de schaduwen niet weergegeven worden door donkere strepen maar waarbij de kleur van de stof ‘verloopt’ van licht naar donker. Ook hieraan is te zien dat Huguet goed naar de Vlaamse Primitieven had gekeken en begrepen had dat stoffen licht absorberen en kleuren veranderen naarmate de hoeveelheid licht die er op valt verandert.230 Maria is duidelijker groter afgebeeld dan de
heiligen. Zij is belangrijker dan de heiligen en is samen met Jezus de belangrijkste persoon op het schilderij. Zij is naast Theotokos, de moeder van God, tevens de Mater Ecclesiae. Ook Lluis Dalmau heeft Maria en Jezus op de Madonna van de Consellers op deze wijze
afgebeeld.231 De ruimte waarin de scene plaats vindt, is als een doos met aan de zijkanten een
kan worden aan de hand van de palmtak in haar hand en in de context met de andere heiligen. Hiervoor komen nog andere heiligen in aanmerking zoals, Margaretha van Antiochië, Catherina van Alexandrië, Appolonia van Alexandrië, Cunera, Cecilia. Maar deze heiligen zijn vrijwel altijd met hun attribuut afgebeeld.
229 Eco, Umberto, 2008: 176-191
230 Zie voor de werking van licht op stoffen: Pacht,Otto, 1988, met name het eerste hoofdstuk.
doorlopende bank. Boven de bank is oorspronkelijk een groene lambrisering afgebeeld met daarop naar het lijkt rozenplanten; resten ervan zijn nog te zien aan de linkerkant van het schilderij en rondom de halo van de heilige Lucia (afb. 50). De roos is in het bijzonder verbonden met Maria, die de “roos zonder doornen wordt genoemd, omdat zij vrij is van zonden”.232
Afbeelding 50: Jaume Huguet, detail van De Moeder Gods en vier vrouwelijke heiligen,
deel van het Retaule de sant Miguel
Boven de lambrisering zijn van verguld gesso gemaakte gestileerde palmtakken afgebeeld.233
Niet alleen twee heiligen hebben palmtakken in de hand maar ze zijn ook op de muren afgebeeld. De palmtak is het symbool van de overwinning op de dood door en in Christus en is een van de attributen van de Maagd van de Onbevlekte Ontvangenis.234 Maar niet alleen op
de wanden en in de handen van twee heiligen zijn palmtakken afgebeeld, ook op de vloer bevinden zich tegels waarop een gestileerde afbeelding van een palmboom is gemaakt. Huguet heeft de vierkante ruimte waarin de Madonna, Jezus en heilige maagden zijn
afgebeeld door middel van de rozen, de plantenmotieven, de bank en de muur die de gehele ruimte afsluit, tot een Hortus Conclusus gemaakt.235
232 Hall, James, 2006: 299
233 Eigenlijk zijn het dadelpalmen. Aan de linkerkant is te zien dat er aan de takken dadels hangen. In Spanje groeiden dadelpalmen, andere soorten waren( nog) niet geïmporteerd.
234 Hall, James, 2006: 269
235 De Bijbel, 2004: 924. Het thema van de de Hortus Conclusus is afkomstig uit de Bijbel waar in Hooglied, 4,12 is geschreven: “Zusje, bruid, een besloten hof ben jij, een gesloten tuin”.