2. Iconografisch onderzoek van het Retaule de sant Miguel
2.3 De heilige Michaël als overwinnaar van de Antichrist
Afbeelding 51: Jaume Huguet,
De heilige Michaël als overwinnaar van de Antichrist, deel van het Retaule de sant Miguel,1455-ca.1460
Op dit deel van het retabel wordt het verhaal verteld van de strijd tegen de Antichrist. De versie van het verhaal dat Huguet heeft afgebeeld is gebaseerd op twee bronnen, namelijk de
Legenda Aurea van Jacobus de Voragine en het deel De Sant Miguel Arcangel uit El llibre del Angels van Francesc Eiximenis. De tekst van de Legenda Aurea waarop de afbeelding
zich baseert luidt:“He is held to be Christ’s standard bearer among the batallions of the holy angels. At the Lord’s command he (= de aartsengel Michaël) will kill the Antichrist with great power on Mount Olivet”.236 De in het Nederlands vertaalde tekst uit het deel De Sant Miguel Arcangel van Eiximenis die Huguet gebruikt luidt: “Het was op de dag dat de Antichrist de
Olijfberg beklom en omhoog vloog zoals ook Jezus Christus deed en toen hij hoog in de lucht was, kwam Michaël en hakte hem doormidden”.237 Overigens was Huguet niet de eerste die
de teksten van De Voragine en Eiximenis gebruikte bij een afbeelding van Michaël als
overwinnaar van de Antichrist. Ook Lluis Borrassa en Bernat Martorell hadden al eerder deze bronnen gebruikt voor door hen vervaardigde retabels.238 Het thema van de strijd van Michaël
tegen de Antichrist sluit aan bij de eschatologische overtuigingen die diep geworteld waren in de Catalaanse samenleving van de vijftiende eeuw. De Antichrist verwijst naar het einde der tijden, het vooruitzicht van het laatste oordeel.239
Afbeelding 52: Jaume Huguet, detail van De heilige Michaël als overwinnaar van de Antichrist,
deel van het Retaule de sant Miguel,1455-ca.1460
De Olijfberg, - hoewel beter gesproken kan worden van een rots dan van een berg -, is prominent aanwezig op het schilderij van Huguet. De rots doet denken aan de rots waarop het kruis van Christus staat.240 Boven deze rots in de lucht is het gevecht tussen Michaël en de
Antichrist aan de gang. Michaël heeft net zijn van een kruis voorziene speer gebruikt en de Antichrist stort naar beneden. Dat zijn val met grote snelheid gepaard gaat valt op te maken 237 Barral, Paulino Rodriguez, 2005: 119 “lo jorn que Antecrist sen pujara en lo munt Olivet per dar a
entendre que ell sen vol pujar al cel com féu Jesucrist, e sera ja alt en l’ayre, sent Miguel ab verga de lamp lo partira per mig” Vertaling: E. de Reus.
238 Lluis Borrassa voor zijn Retablo de Sant Miquel de Cruïlles, die zich in het Museu d’Art te Gerona bevindt en Bernat Martorell voor zijn Retablo de la Pobla de Cérvoles, tegenwoordig in het Museu Diocesanto van de Cathedraal van Tarragona .
239 Bolòs i Masclans, Jordi, 2000: 78-80 240 Zie hoofdstuk 2.1
uit het feit dat de contouren van zijn knieën in de plooien van de stof van zijn kleed te zien zijn. Een afzichtelijk zwart duiveltje lijkt uit het hoofd van de Antichrist te komen en met een angstige blik naar Michaëlopkijkend, vlucht hij weg (afb. 52). De Antichrist is gekleed in een rood gewaad waarvan de zomen afgezet zijn met hermelijnen bont, daarmee het gewaad een koninklijke connotatie gevend. Met deze ‘koninklijke’ uitmonstering wordt naar mijn mening aangegeven dat Michaël met het verslaan van de Antichrist de troonpretendent van de
heerschappij van de hemel heeft verslagen. Michaël is gekleed in een doublet en draagt op zijn benen goudkleurige beenbeschermers.241 Met zijn in een handschoen gestoken linkerhand
houdt hij zijn zwaard vast, terwijl zijn eveneens in een handschoen gestoken rechterhand de lans waarmee hij net de Antichrist heeft doodgestoken, vasthoudt. De aan zijn schouder vastgemaakte, los vallende mantel bolt op door de wind. Ook hiermee suggereert Huguet snelheid en geeft hij dynamiek aan de voorstelling. De kleur van de mantel is rood met een groene binnenvoering. Dynamiek aan de voorstelling geeft Huguet eveneens door het lange blonde haar van Michaël omhoog te laten wapperen, daarmee suggererend dat Michaël zich met de vallende Antichrist mee naar beneden beweegt. Overigens heeft Michaël, net als de heiligen op De Moeder Gods en vier vrouwelijke heiligen ook een terug geschoren haarlijn op het voorhoofd.242 Zijn gezichtshuid, zonder rimpels, maakt een ‘poederachtige’ indruk. In het
haar heeft hij een sierband om het hoofd gebonden. Hij krijgt door dit alles een uitgesproken androgyn karakter ondanks het feit dat hij een mannelijk harnas aan heeft. De vleugels van Michaël klappen wijd uit in het strijdgewoel. Zijn vleugels bestaan uit pauwenveren, die de onsterfelijkheid en de opstanding van Christus symboliseren.243 De compositie van een
vallende Antichrist heeft Huguet waarschijnlijk overgenomen van het centrale paneel van het
Retaule de Sant Miquel de Cruïlles van Lluís Borrassà (afb 53) en het Retaule de Sant Miguel
van Bernat Martorell (afb. 23). Ook hier is er sprake van een luchtgevecht tussen de aartsengel en de Antichrist boven de Olijfberg terwijl een groep mensen toekijkt.
241 <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/170082/doublet>, bezocht: 9-04-2014. Een doublet is een strak om het lichaam zittend dichtgeknoopt mannenjasje dat werd gedragen in West-Europa van de
middeleeuwen tot het midden van de 17e eeuw. Een doublet viel tot aan de heupen en werd gedragen over een shirt. Over een doublet werd tot het einde van de 15e eeuw een mantel gedragen.
242 Zie hoofdstuk 2.5
243 Hall, James, 2006: 275. Men geloofde dat het vlees van de pauw nooit verging. Het is al een oud christelijk symbool: in een aantal christelijke graven van de catacomben van de ‘Nieuwe Catacomben in de Via Latina’ van Rome zijn ook afbeeldingen van pauwen gevonden.
Afbeelding 53: Lluis Borrassa, De heilige Michaël als overwinnaar van de Antichrist,