Omstreeks 1455 kreeg Jaume Huguet van het Gremi de Tenders Revenedors, het Gilde van In- en Verkopers van Comestibles in Barcelona, de opdracht een retabel voor de nieuwe kapel van het gilde in de kerk Santa Maria del Pi in Barcelona te vervaardigen.118 Er zijn jammer
genoeg geen documenten die bevestigen dat Jaume de opdracht kreeg voor de vervaardiging 116 Het bewezen totale aantal door Huguet geschilderde werken bedraagt 9 (een retabel bestaat vaak uit meerdere schilderijen). Het aantal aan hem toegeschreven werken bedraagt 19. Ook hier geldt weer dat retabels vaak uit meerdere werken kunnen bestaan.
117 [Tent.Cat.], Bartolomé Bermejo y su época, 2003: 240
118 In het Nederlands bestaat geen goede vertaling van Tenders Revenedors. Het zijn in feite een soort
handelaren in comestibles,verduurzaamde levensmiddelen. Ze kopen comestibles in en verkopen deze weer door aan anderen, mogelijk kleine kruideniers. Overigens heeft de rechtsopvolger van het Gilde tot 2007 bestaan. In 1842 is het een verzekeringsmaatschappij geworden genaamd,Associació de Socors Mutus, die in 2007 is
opgegaan in de grotere verzekeringsmaatschappij, Mútua General de Catalunya. Zie ook: <http://www.santmiquelrevenedors.cat/index.php/inici>, bezocht: 12-04-2014
van het retabel noch zijn er documenten die de omstandigheden beschrijven waaronder het vervaardigd werd. De toeschrijving van het retabel aan Jaume Huguet is geheel gebaseerd op stilistische gronden. Er is echter geen auteur die betwijfelt of Jaume Huguet Het retabel van
de heilige Michaël wel gemaakt heeft.119 Zoals de naam van het retabel al aangeeft betreft het
iconografische programma van het retabel de beschermheilige van het gilde, de aartsengel Michaël.
Hoewel het al in Barcelona vanaf 1200 mogelijk was gildes op te richten, werd het
Gremi de Tenders Revenedors pas in 1447 gesticht.120 Dat dit laat was in vergelijking met
andere gilden heeft, voor zover na te gaan is, geen oorzaak.121 Al in de twaalfde eeuw zijn er
bewijzen van het bestaan van in- en verkopers van comestibles. Zo kreeg in 1180 Raimundo Revenedor, Raimundo Comestibleshandelaar, toestemming van Graaf Berenguer van
Barcelona een schilderij te schenken aan de Mercat van Barcelona, de centrale markt.122 Ook
waren in 1258 twee in- en verkopers van comestibles lid geworden van het Consell de Cent, het bestuursorgaan van Barcelona.123 Op 12 september 1447 keurde Koningin Maria, als
officieel vertegenwoordigster van Koning Alfons de Goedmoedige, die in 1442 tevens koning van Napels was geworden en aldaar hof hield, de reglementen van het Gremi de Tenders
Revenedors van Barcelona goed (afb. 26). In de akte werd expliciet de handelswaar waarin de
leden van het gilde handelde opgesomd: rijst, noedels, honing, oliën, haver, kaas, gezouten tonijn, sardines, ansjovis, peulvruchten, vijgen, rozijnen, dadels en andere producten bestemd voor de consumptie.124 Aanvankelijk was het doel van het gilde voornamelijk sociaal: het
zorgdragen van de zieken en de behoeftigen, het verzamelen van aalmoezen en het bijwonen van begrafenissen van leden. Echter al snel werden ook handelswetten, gedragsregels en arbeidsvraagstukken van de aangesloten leden behandeld. De leden benoemden uit eigen gelederen een dagelijks bestuur dat naast het verrichten van de dagelijkse werkzaamheden als taak had in geval van conflicten de regels te interpreteren.
119 Zie onder andere [Tent.Cat.], Jaume Huguet: 500 anys, 1993; Ainaud de Lasarte, Joan, 1955; Fité i Llevot, Francesc, 1992; Rowland, Benjamin, Jr, 1932
120 Tinto i Sala, 1991: 11. Op 2 juni 1200 gaf koning Pere el Catolic toestemming gildes op te richten. Hij plaatste hen onder zijn bescherming.
121 Er bestonden in het midden van de vijftiende eeuw al negentien gildes in Barcelona, zoals bijvoorbeeld het gilde van de vatenmakers en het gilde van de apothekers.
< http://blogs.sapiens.cat/socialsenxarxa/2010/08/30/els-gremis-a-la-barcelona-medieval/>, bezocht: 6-04-2014 122 Sobreques, 1984: 329-346
123 Tinto i Sala, 1991: 11. De Consell de Cent was het bestuurlijke orgaan in Barcelona dat bestond van 1265 tot 1714. In de Consell de Cent waren kooplieden, ambachtslieden, adel en Ciutadans Honrats, de patriciërs van Barcelona, vertegenwoordigd. Uit deze Raad van 100 werd een dagelijks bestuur gekozen, de Consellers, die in 1443-1445 door Lluis Dalmau afgebeeld zijn op zijn Madonna van de Consellers.
Afbeelding 26: Stichtingsakte Gremi de Tenders Revenedors, 12 september 1447
Het gilde was onder de bescherming gesteld van de aartsengel Michaël. De reden daarvoor is niet duidelijk. Er zijn schrijvers die stellen dat de weegschaal van Michaël, als weger van de zielen, de reden was voor de keuze van het Gilde voor Michaël.125 Dit is goed
mogelijk want Michaël is vaak de beschermheer van kruideniers en andere beroepen waar een weegschaal van belang is.126 Op Het retabel van de heilige Michaël van Huguet wordt dat
verband tussen Michaël en de weegschaal daarentegen niet tot uiting gebracht; het
belangrijkste deel van het retabel, de afbeelding van De heilige Michaël, toont Michael als duivelsdoder en niet als weger.127
Gilden beschikten vaak over een kapel in een kerk waar missen voor de
patroonheilige, begrafenissen en festiviteiten die met de heilige of het Gilde verband hielden konden worden gehouden. Ook vond de officiële benoeming van de bestuursleden van het gilde in de gildekapel plaats. De Gremi de Tenders Revenedors beschikte bij de stichting van het Gilde in 1447 over een kapel in de net gebouwde Kerk van Sant Antonio Abas in de Raval net buiten de middeleeuwse stadsmuur van Barcelona.128 Al snel vroeg men toestemming aan
Koningin Maria om de kapel te verplaatsen naar de kerk van Santa Maria del Pi, in het centrum gelegen en gemakkelijker bereikbaar voor alle leden van het gilde (afb. 27). 125 Tinto i Sala, 1991: 57
126 Freze, Michael, 1992: 170. Michaël is vanwege zijn weegschaal de patroon van de bakkers, de kruideniers, de weegmeesters en de apothekers
127 Zie ook hoofdstuk 2.6 Op het achttiende-eeuwse beeld van Michaël dat prominent in de voorgevel van het gildegebouw in Barcelona is geplaatst, houdt Michaël geen weegschaal in de hand maar een speer waarmee hij de draak doodt.
128 Bij de kerk hoorde een klooster en een ziekenhuis. De eerste steen het klooster werd gelegd in 1430, de kerk zelf werd gebouwd tussen 1433 en 1447. Toen de Gremi de Revenedors de kapel betrok was de kerk dus net afgebouwd. < http://www.monestirs.cat/monst/bcn/bn02abat.htm>
Afbeelding 27: Barcelona, Santa Maria del Pi, 1329-1383
Of het feit dat de Santa Maria del Pi een meer prestigieuze kerk was dan de Sant Antoni Abat ook een reden voor de verhuizing was, is de vraag maar lijkt wel waarschijnlijk. Er bestond een zekere mate van concurrentie tussen de verschillende gilden en een net opgericht gilde als de Gremi de Tenders Revenedors moest zich tegenover de andere bewijzen.129 Op 9 september
1452 kreeg men toestemming van de koningin om de kapel te verplaatsen en op 10 januari 1455 was het gilde tot overeenstemming gekomen met de erfgenamen van Joan del Bosch, wiens graf zich in de kapel van de heilige Michaël in de Santa Maria del Pi bevond.130 Eind
1454 had het gilde aan de Kerk van Santa Maria del Pi toestemming gevraagd “om het nieuwe retabel dat staat onder de invocatie van de aartsengel Michaël (in de Santa Maria del Pi) te plaatsen”.131 Op 11 januari 1455, de dag na de overeenkomst met de erfgenamen sloot het
gilde een overeenkomst met het “bestuur van priesters” en kon de kapel verhuizen.132 Op 3
129 Roig, Josep L., 1995: 24. Gilden streden met elkaar in het vijftiende-eeuwse Barcelona op velerlei gebied, zoals het bezit van de mooiste kapel, de rijkste uitdossing en het mooiste retabel.
130 Als een kapel als begraafplaats was gekocht door een persoon werd deze als het ware er eigenaar van. 131 [Tent.Cat.], Jaume Huguet: 500 anys, 1993: 208:.”Mudar e fer retaule nou sots invocació del dit gloriós archangel sant Miguel”. Vertaling E. de Reus.
132 [Tent.Cat.], Jaume Huguet: 500 anys, 1993: 208. Tinto i Sala, 1991: 58 en <http://www.santmiquelrevenedors.cat/index.php/inici>
mei 1456 vond de wijding van het altaar in de nieuwe kapel plaats.133. Volgens Alcoy i Pedrós
en Tinto i Sala is het onduidelijk wanneer de opdracht aan Jaume Huguet tot de vervaardiging van het Retabel van de heilige Michaël werd gegeven.134 Het moet voor de wijding hebben
plaatsgevonden. Ook is het volgens Alcot i Pedrós onduidelijk of het gehele Retabel van de
heilige Michaël op 3 mei, de dag van de wijding van de kapel, al af was.135 In ieder geval
wordt door de schrijfster vermoed dat het centrale deel van het retabel, de afbeelding van Michaël, tijdens de inwijding reeds vervaardigd was.136 De overige delen van het retabel
moeten tussen 1455 en 1460 zijn toegevoegd.137 Dat de opdracht aan Jaume Huguet gegeven
is en niet aan een andere schilder zoals Lluis Dalmau, heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat Huguet in die jaren de bekendste schilder van Barcelona was.138 Volgens Joan Molina
I Figueras “many of the Barcelonese corporations in the 15th century saw in these
monumental works (i.e. retabels) not only the result of feelings of solidarity and fraternity that united the group but also viewed them as a vehicle fot the expression of their power and influence in the city”.139 Het gilde wilde blijkbaar geen experimenten aangaan om voor de
vervaardiging van haar retabel in de gildekapel voor een onbekende en/of te nieuwerwetse schilder te kiezen.
Er bestaat zoals gezegd geen opdracht meer tot de vervaardiging van het retabel maar ik vermoed dat het lijkt op de opdracht tot de vervaardiging van het hoofdaltaar van het klooster van Ripoll (afb. 28). In dit contract van 26 februari 1455 tussen Jaume Huguet en abt Bertran de Samasó van het klooster van Ripoll wordt uitgebreid het iconografische
programma van het retabel beschreven, de afmetingen, de kleuren, de te gebruiken materialen, de betaling, wanneer het werk klaar moest zijn en een regeling om verschil van mening op te lossen met daarbij, niet onbelangrijk, een boeteregeling.140 Ook in het contract voor de
vervaardiging van het Retaule de Sant Agusti tussen Jaume Huguet en de opdrachtgevers van het retabel, de Confraria dels Blanquers uit 1463 worden uitgebreid de voorwaarden, de rechten en de verplichtingen van de twee partijen overeengekomen.141 Een ander voorbeeld is
het contract dat gesloten werd tussen Bernat Martorell, de buurman van Jaume Huguet in Barcelona, en Bernat de Corbera voor de vervaardiging van het retabel van Sant Pere de 133 Sala, 1991: 58. De kapel was vanaf de bouw tevens aan de heilige Stephanus van Jerusalem gewijd. 134 [Tent.Cat.], Jaume Huguet: 500 anys, 1993: 208 en Tinto i Sala, 1991: 58
135 [Tent.Cat.], Jaume Huguet: 500 anys, 1993: 208 en Tinto i Sala, 1991: 58 136 Tinto i Sala, 1991: 58
137 Tinto i Sala, 1991: 58
138 Zoals in Hoofdstuk 1.3 is gesteld had Jaume Huguet vrijwel de hegemonie in de vervaardiging van retabels verworven.
139 Molina I Figueras, Joan, 1998: 187 140 Sureda i Pons, J, 2006: 109 141 Duran i Santpere, 1929: 205-207
Puboll 142 Hierin worden eveneens afspraken gemaakt over het iconografische programma, de
afmetingen, de deadlines, de prijs en de materialen van het te vervaardigen altaarstuk.143 Een
contract met deze inhoud was waarschijnlijk gebruikelijk en het valt dan ook aan te nemen dat een dergelijk contract is gesloten tussen het Gremi de Tenders Revenedors en Jaume Huguet betreffende Het retabel van de heilige Michaël.144
Afbeelding 28: Klooster van Santa Maria de Ripoll, vanaf 888
Tot 14 april 1630 bleef het retabel in de kapel van de Gremi de Tenders Revenedors hangen. Op die datum kreeg het gilde toestemming van de Santa Maria de Pi om te verhuizen naar een andere kapel in de kerk. De kapel van de heilige Michaël werd namelijk verkleind omdat het koor van de Santa Maria del Pi vergroot werd. De kapel van Sant Bartomeu en Santa Barbara kwam vrij en men kon deze gaan gebruiken als gildekapel. Probleem was echter dat de heiligen waaraan de nieuwe kapel gewijd was niet zomaar verwijderd konden worden. Men besloot tot een elegante oplossing: men liet een nieuw retabel maken waarop, naast Michaël ook Sant Bartomeu en Santa Barbara een rol speelden. De oplevering van dit retabel nam meer dan dertig jaar in beslag. Pas op de dag van De heilige Michaël, 29
september, van het jaar 1663 werd het nieuwe retabel ingewijd. Het retabel van Jaume Huguet verdween naar de Sala Gremial van het Huis van het Gilde, gelegen tegenover de Santa Maria 142 [Tent.Cat.], Bernat Martorell i la tardor del gotic catala. El context artístic del retaule de Púbol. 2003: 144- 145. Het origineel van het contract bevindt zich in het archief van de kathedraal van Barcelona
143 [Tent.Cat.], Bernat Martorell i la tardor del gotic catala. El context artístic del retaule de Púbol. 2003: 268- 269
144 [Tent.Cat.], Bernat Martorell i la tardor del gotic catala. El context artístic del retaule de Púbol. 2003: 293. Er bestaan nog meer dergelijke opdrachten, zoals de opdracht aan Bernat Martorell in 1437 gegeven voor de vervaardiging van het Retabel van sint Petrus van Púbol, dat zich nu in het Museu d'Art de Girona bevindt.
del Pi.145 In de jaren tussen 1663 en 1902 zijn drie delen, een stuk van het centrale deel en de
predella van het retabel verdwenen. In 1902 werd een tentoonstelling in Barcelona gehouden waarop de zes overgebleven delen van het retabel getoond werden.146 Zij stonden in de
bijbehorende catalogus onder de nummers 46-49, 105 en 173 vermeld.147 Na de
tentoonstelling zijn de zes werken weer teruggekeerd in de Sala Gremial. Aan het begin van de Spaanse burgeroorlog in juli 1936 was het gevaar zo groot dat het retabel door groepen anarchisten verbrand en vernietigd zou worden dat een groep vrijwilligers het op 22 juli 1936 naar het veiliger geachte Museu Nacional d’Art Catalana bracht.148 Twee dagen daarna
werden door de regering van Catalunya Autonoma, dat onder leiding stond van President Companys, de schilderijen genationaliseerd waardoor ze beter beveiligd konden worden tegen plunderaars. Sindsdien bevindt Het retabel van de heilige Michaël zich in het Museu Nacional d’Art Catalana.