Het Nederlandse wettelijke systeem omtrent arbeidsomstandigheden is te vinden in diverse wetten, regelingen en besluiten. Het algemene kader van de arbeidsomstandighedenwetgeving in Nederland is vastgelegd op Europees niveau. In de kaderrichtlijn voor veiligheid en
gezondheid op het werk van de Europese Unie wordt het minimumniveau bepaald waaraan de arbeidsomstandigheden in de Europese lidstaten minimaal moeten voldoen. Binnen deze kaders opereert de nationale wetgeving met betrekking tot arbeidsomstandigheden, waarvan de kaders zijn vastgesteld in de Arbeidsomstandighedenwet. Deze wet is nader
geconcretiseerd in de Arbeidsomstandighedenregeling en het Arbeidsomstandighedenbesluit.
2.1 Richtlijn 89/391/EEG
In artikel 151 van het Verdrag van de Werking van de Europese Unie heeft de Unie zich ten doel gesteld om, onder andere, de arbeidsomstandigheden in de Europese lidstaten te bevorderen en wordt aan de Europese Unie de bevoegdheid toebedeeld om maatregelen te treffen om deze doelen te behalen.12 In artikel 153 van ditzelfde verdrag is deze bevoegdheid van de Unie verder uitgewerkt. Nationale wetgeving op het gebied van
arbeidsomstandigheden en bescherming van de veiligheid en gezondheid van werknemers kan door de Europese Unie worden aangevuld.13 Hiertoe kan de Unie richtlijnen met
minimumvoorschriften vaststellen, welke gebaseerd wordt op bestaande voorschriften en technische voorschriften.14 Naast een algemene kaderrichtlijn zijn op Europees niveau ook richtlijnen voor specifieke gevaren en gezondheidsrisico’s vastgesteld, zoals een richtlijn met minimum veiligheidsvoorwaarden met betrekking tot de blootstelling aan geluid,15 trillingen16 of straling.17
12 Artikel 151 VWEU.
13 Artikel 153 VWEU.
14 Artikel 153 lid 2 sub b VWEU.
15 Richtlijn 2003/10/EG van het Europees Parlement en de Raad van 6 februari 2003 betreffende de
minimumvoorschriften inzake gezondheid en veiligheid met betrekking tot de blootstelling van werknemers aan de risico's van fysische agentia (lawaai).
16 Richtlijn 2002/44/EG van het Europees Parlement en de Raad van 25 juni 2002 betreffende de
minimumvoorschriften inzake gezondheid en veiligheid met betrekking tot de blootstelling van werknemers aan de risico's van fysische agentia (trillingen).
17 Richtlijn 2006/25/EG van het Europees Parlement en de Raad van 5 april 2006 betreffende de
minimumvoorschriften inzake gezondheid en veiligheid met betrekking tot de blootstelling van werknemers aan risico's van fysische agentia (kunstmatige optische straling).
11 Het kader voor de arbeidsomstandighedenwetgeving in de Europese lidstaten, en dus ook in Nederland, is vastgelegd in Richtlijn 89/391/EEG met betrekking tot veiligheid en gezondheid op het werk. Hierin worden de minimumvoorschriften vastgesteld waaraan de
arbeidsvoorwaarden in de Europese lidstaten zeker moeten voldoen. Hierin zijn ook de verantwoordelijkheden van werkgevers en werknemers vastgelegd.18 Deze richtlijn heeft beoogd om de veiligheid en gezondheid van werknemers op hun arbeidsplaats te waarborgen en te bevorderen.19 In deze richtlijn is de zorgplicht van de werkgever vastgelegd in artikel 5, waarin wordt gesteld dat de werkgever verplicht is om de veiligheid en gezondheid van de werknemers te waarborgen en bevorderen inzake alle arbeidsgerelateerde aspecten.20 Tot deze algehele zorgplicht van de werkgever behoren onder andere het treffen van maatregelen ter bescherming van de werknemer tegen beroepsrisico’s21 en het op een doeltreffende wijze voorlichten van de werknemers inzake het op een veilige en gezonde manier uitvoeren van de werkzaamheden.22
Daarnaast gaat deze richtlijn ook in op de plichten die werknemers hebben in het waarborgen van een gezonde en veilige werkplek. Zo dient iedere werknemer naar vermogen zorg te dragen voor de veiligheid en gezondheid van zichzelf en van anderen, mede in acht nemend hetgeen hij tijdens zijn opleiding geleerd heeft en hetgeen hij uit nadere instructies van de werkgever opmaakt. Hiertoe behoren onder andere het op de juiste wijze hanteren van machines, gereedschappen en gevaarlijke stoffen, evenals van persoonlijke
beschermingsmiddelen en veiligheidsvoorzieningen, en het op de hoogte stellen van de werkgever omtrent (mogelijke) risico’s voor de gezondheid en veiligheid van werknemers en derden op de arbeidsplaats.23
De kaderrichtlijn die op Europees niveau is vastgesteld is later vertaald in de nationale arbeidsomstandighedenwetgeving. Net als de Europese richtlijn is ook de Nederlandse Arbowet een kaderwet met enkel brede, nader in te vullen voorschriften.
18 ‘Wetgeving inzake veiligheid en gezondheid’, Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk https://osha.europa.eu/nl/safety-and-health-legislation Geraadpleegd 26 juni 2020.
19 Artikel 1 Richtlijn 89/391/EEG van de Raad van 12 juni 1989 betreffende de tenuitvoerlegging van
maatregelen ter bevordering van de verbetering van de veiligheid en de gezondheid van de werknemers op het werk.
20 Artikel 5 Richtlijn 89/391/EEG.
21 Artikel 6 RICHTLIJN 89/391/EEG.
22 Artikel 10 Richtlijn 89/391/EEG.
23 Artikel 13 lid 1 Richtlijn 89/391/EEG.
12
2.2 Arbowetgeving 2.2.1 Arbowet
De Arbowet is een kaderwet en stelt enkel een algemeen kader met brede doelstellingen omtrent het te behalen niveau van bescherming van de werknemer tegen risico’s voor de gezondheid en veiligheid die zich op de werkplek kunnen voordoen. Binnen dit kader dienen concretere regels omtrent arbeidsomstandigheden te worden vastgesteld. Deze verplichtingen zijn concreter uitgewerkt in afzonderlijke besluiten en regelingen.24
De afgelopen jaren is, met de diverse herzieningen van de Arbowet, een steeds grotere (financiële) verantwoordelijkheid bij de werkgever neergelegd om arbeidsongeschiktheid en ziekteverzuim onder werknemers te voorkomen en/of te beperken. Toch ligt de
verantwoordelijkheid hiervoor ook deels bij de werknemer. Het is dan ook aan de werkgever en werknemer samen om een goed en effectief arbobeleid te bewerkstelligen. Het arbobeleid is hierbij onderdeel van de normale bedrijfsvoering en past binnen het bedrijfsbeleid.25 De Arbowet bevat voornamelijk algemene doelvoorschriften, wat inhoudt dat de wet een bepaald beschermingsniveau voor de werknemer als doel voorschrijft, welke de werkgever dient te realiseren. Het is hierbij minder van belang op welke wijze de werkgever deze doelen behaalt.26 Een voorbeeld van een dergelijk doelvoorschrift is artikel 6 uit de Arbowet, waarin wordt bepaald dat de werkgever maatregelen dient te nemen die nodig zijn om zware
ongevallen met betrekking tot gevaarlijke stoffen, welke ernstige gevolgen aanrichten voor de werknemers, te voorkomen. Bij algemene maatregel van bestuur dienen vervolgens nadere regels te worden vastgelegd omtrent de maatregelen die een werkgever zeker dient te treffen om het betreffende arbeidsrisico te voorkomen. Ook kan bij algemene maatregel van bestuur worden bepaald op welke wijze toezicht wordt gehouden op het naleven van deze
bepalingen.27 De Arbowet schrijft dus enkel het gewenst niveau van bescherming voor, namelijk het voorkomen van ernstige ongevallen waarbij gevaarlijke stoffen zijn betrokken en die een ernstig risico voor de veiligheid en de gezondheid van werknemers kunnen
veroorzaken. Concretere regels om dit risico te voorkomen zullen in een later besluit worden vastgelegd. Op basis van de Arbowet dient de werkgever dit doel na te streven, echter heeft de werkgever vrijheid om te bepalen hoe hij dit beschermingsniveau wil bereiken.
24 J. van Drongelen en J. Hofsteenge, Arbeidsomstandighedenrecht: De Arbowet geschetst, Zutphen: Paris 2018, p. 33-34.
25 Kamerstukken II, 1997/98, 25879, nr. 3.
26 Drongelen & Hofsteenge 2018, p. 9.
27 Artikel 6 Arbowet.
13 2.2.2 Arbobesluit en Arboregeling
Het Arbobesluit en de Arboregeling bestaan net als de Arbowet uit doelvoorschriften. Echter zijn dit geen algemene voorschriften zoals in de Arbowet, maar voorschriften die gericht zijn op specifieke risico’s en concrete doelvoorschriften.28 Een voorbeeld van een concreet doelvoorschrift is het zo veel mogelijk voorkomen van gevaar en het treffen van doelmatige maatregelen op werkplekken waar het risico op verdrinking bestaat. Op een dergelijke arbeidsplaats dienen ook doelmatige middelen voor het redden van drenkelingen duidelijk zichtbaar aanwezig te zijn.29 Ook hier gaat het om een doelvoorschrift, echter is dit
voorschrift gericht op een specifiek risico. Het doel is het zo veel mogelijk voorkomen van het verdrinkingsgevaar. Hiertoe dienen maatregelen getroffen te worden, echter is het aan de werkgever zelf om te bepalen welke maatregelen hij treft om dit doel te bewerkstelligen.
Een concreet doelvoorschrift schrijft een bepaald kwantitatief beschermingsniveau voor. De werkgeer kan zelf bepalen hoe hij dit doel wenst te bereiken. Dit is bijvoorbeeld het geval als er voorschriften gesteld worden omtrent de blootstelling aan lawaai. Zo is er afgesproken dat er bij lawaai luider dan 85 decibel maatregelen getroffen dienen te worden om de blootstelling zo veel mogelijk te beperken. Wanneer het geluid in een arbeidssituatie boven deze
grenswaarde uitstijgt, dient de werkgever aanvullende maatregelen te treffen. Welke
maatregelen de werkgever treft om zijn personeel te beschermen tegen geluiden boven deze grenswaarde is zijn eigen keuze. Het kwantitatieve beschermingsniveau is een algemeen erkende grenswaarde, welke ook praktisch uitvoerbaar is. Daarnaast is het de bedoeling dat dit niveau haalbaar is in alle sectoren. Het concrete doelvoorschrift is dus niet gericht op enkele sectoren, maar op alle bedrijven in Nederland die te maken krijgen met blootstelling aan harde geluiden, ongeacht welke werkzaamheden er verricht worden.30
2.2.3 Arbocatalogi
Niet alle voorschriften met betrekking tot de arbeidsomstandigheden worden door de wetgever vastgesteld. Het vormgeven van arbobeleid en het vaststellen van de nodige
voorschriften wordt ook deels overgelaten aan werkgevers en werknemers, of aan organisaties die hen vertegenwoordigen. Op regionaal, sectoraal of nationaal niveau kunnen deze partijen afspraken maken omtrent het te voeren arbobeleid. In deze arbeidscatalogi kunnen zij
bijvoorbeeld afspraken maken over welke middelen gebruikt kunnen worden om doelen uit de
28 Drongelen & Hofsteenge 2018, p. 9.
29 Ibid, p. 10-11.
30 Ibid, p. 11.
14 Arbowet te behalen. Hoewel deze catalogi niet tot de wetgeving behoren, kan de Inspectie werkgevers wel houden aan het naleven van deze voorschriften.31
De bepalingen in de Arbo catalogi kunnen onderwerp zijn van de handhaving en inspectie door het Ministerie van SZW. In beleidsregels kan namelijk verwezen worden naar een bepaalde Arbocatalogus. Hoewel een Arbocatalogus geen bindende kracht heeft voor werkgevers, waardoor zij niet verplicht zijn zich aan de hierin genoemde voorschriften te houden, biedt de catalogus wel een beoordelingskader voor de arbeidsinspectie. Aan de hand van de middelvoorschriften in de catalogi kan de inspectie beoordelen of de werkgever in voldoende mate aan de van hem verwachte voorschriften heeft voldaan. Naleving van de concrete regels in de catalogi betekent in principe dat de werkgever voldoet aan de wettelijke doelvoorschriften.32
2.3 Burgerlijk Wetboek
Naast de arbeidsomstandighedenwetgeving biedt ook het Burgerlijk Wetboek grondslagen voor een doeltreffend arbeidsomstandighedenbeleid. In boek 7 is, evenals in de Arbowet, een zorgplicht opgenomen voor de werkgever om een veilige en gezonde werkplek te garanderen.
Ook is in dit boek vastgesteld dat de werkgever een grote financiële verantwoordelijkheid heeft voor de arbeidsongeschiktheid en het ziekteverzuim van de werknemers, zoals de loondoorbetalingsverplichting als vastgelegd in artikel 7:629 BW.
2.3.1 Boek 7 BW: arbeidsrechtelijke beginselen
In Boek 7 BW ligt het Nederlandse arbeidsrecht besloten, waartoe ook de
werkgeversaansprakelijkheid en de zorgplicht van de werkgever behoren. In artikel 7:658 BW is de algehele zorgplicht van de werkgever vastgelegd, evenals de
werkgeversaansprakelijkheid. Deze regeling is van toepassing op iedere arbeidsrelatie waaraan een arbeidsovereenkomst ten grondslag ligt, evenals ingeleende werknemers.33 Net als de plichten uit de Arbowet is ook de zorgplicht van de werkgever in het Burgerlijk Wetboek algemeen. Een nadere uitwerking aan deze bepalingen is in de jurisprudentie
gegeven. Voorts is op arbeidsrelaties ook artikel 7:611 BW van toepassing, welke voorschrijft dat partijen in arbeidsverhouding zich als goed werkgever of goed werknemer dienen te
31 Drongelen & Hofsteenge 2018, p. 27.
32 Ibid, p. 34.
33 S. Lindenbergh & P. Schneider, ‘Over de grenzen van… artikel 7:658 lid 4 BW’ Tijdschrift Arbeidsrecht Praktijk 2009 3/3, p. 23.
15 gedragen, jegens elkaar én jegens derden. Via dit artikel zijn arbeidsverhoudingen
onderworpen aan het algemeen civielrechtelijke beginsel van redelijkheid en billijkheid.
2.3.2 Boek 6 BW: verbintenisrechtelijke beginselen
Naast arbeidsrechtelijke bepalingen heeft de werkgever ook verplichtingen jegens zijn werknemers die afkomstig zijn uit het algemene aansprakelijkheids- en verbintenissenrecht.
Zo zijn de eisen van redelijkheid en billijkheid uit artikel 6:248 BW van toepassing op vele rechtshandelingen en juridische relaties, en derhalve ook op de arbeidsrelatie die bestaat tussen werkgever en werknemer. Ook in de artikelen 6:170 en 6:171 BW is de
aansprakelijkheid van de werkgever vastgesteld voor schade die ontstaan is tijdens de arbeid die in het kader van zijn bedrijf wordt verricht. Tevens kan, in geval van een arbeidsongeval of beroepsziekte, de werkgever aansprakelijk worden gesteld op grond van het algemene beginsel van de onrechtmatige daad, zoals dat is vastgelegd in artikel 6:162 BW.
2.4 Conclusie
De zorgplicht van de werkgever voor de arbeidsomstandigheden binnen zijn bedrijf is te vinden in verschillende wetten. Het algemene kader voor de
arbeidsomstandighedenwetgeving is op Europees niveau vastgelegd in Richtlijnen. Ook de Arbowet biedt een algemeen kader voor het vaststellen van rechten en plichten van
werkgevers en werknemers met betrekking tot de arbeidsomstandigheden. In deze wet worden voornamelijk doelen gesteld omtrent het gewenste beschermingsniveau van de
arbeidsomstandigheden. Het Arbobesluit en de Arboregeling bieden concretere richtlijnen waarmee deze doelen behaald kunnen worden.
Ook in het Burgerlijk Wetboek is een zorgplicht voor de werkgever vastgelegd. Boek 7 bevat de algemene zorgplicht en bepaalt tevens de aansprakelijkheid van de werkgever voor de schade die een werknemer als gevolg van zijn werkzaamheden lijdt. Ook op grond van goed werkgeverschap en de maatstaven van redelijkheid en billijkheid kan de werkgever
aansprakelijk worden gesteld.
16