slapen.
I.WAnneer onse Hersen-Pypjes, door welke de Hersen-vogten, anders Animale ofte dierige geesten genoemt, geduirig tot in de Zenuwen en voorts het gansche lichaam door stralen, waken wy, zyn lustig en bequaam om de gewoone Bedieningen te verrigten, even als een Horologie so lang het van zijn onrust bewogen werd, mede zijn uiren onderscheidentlyk op zijn tyd komt te wysen. Maar wanneer nu na lang waken, arbeid, oefeninge en zoo voorts, dese vogten te veel van haar vlugge deelen verliesen en geen andere in de plaatse krygen, moeten de selve noodsakelijk dikker zijn, minder
weeglyk en vadsiger werden, waar door een tragere loop na de sin-tuigen veroorsaakt werd, waar door der selver veseltjes niet genoegsaam opgespannen en opgeblasen werden, en gelyk als haar toesluiten, het welke wy slapen noemen, even als een uirwerk dat afgeloopen is, door zijn onrust niet meer kan bewogen werden.
II.
De slaap dan dus geschiedende, (gelyk wy in onse Kartesiaanse Academie
wydloopiger hebben ontleed) moeten wy onderstellen dat'er iets moet zyn, het welke dese veseltjes ontstelt, wanneer de Kinderen slapen. En dit komt mein ik of van uytterlyke Oorsaken of van innerlyke. De uytterlyke Oorsaken dan zijn, dat men de Kindertjes by dage ergens voor vervaart maakt, gelyk als voor bulle-bakken, spoken, nagt-gesigten en diergelijke: Waar op de Kinderen, te slapen gaande, dikwyls denken, en haar vast verbeelden sulx te sien: Als zy dan nu aan de slaap zijn, gebeurt het dat'er de selve pypjes in de hersenen geopend wierden, door welke de geesten vloeyden, welke haar aan de Ziel sulke gedrogten vertoonden; Het welke schielijk geschiedende, de pypjes te veel opgespannen werden, waar door licht een Convulsie kan gemaakt werden, welke Convulsie oft trekkinge der veseltjes niet anders is als het gene wy schrikken noemen. En, dit is een Oorsaak waar door de Kindertjes des nachts komen te schrikken.
III.
Wanneer men ook de Kinderen des daags doet verschrikken, geeft dat op de Hersen-veseltjes soodanige beweginge door de geesten, datse nauwlijk konnen bedaren, en al is't sake datse al somwyls gestilt is, en in den droom op geen andere dingen denken of liever droomen, soo krijgen weder de geesten, die door de pijpjes vloeyden, welke door de schrik geopend wierden, de overhand, en doet de zelve, by na op de vorige wyse bewegen, waar door dan in de slaap oft onder het droomen een nieuwe Schrik ontstaat.
IV.
Wanneer de Kinderen op haar rugge leggen, konnen de geesten, welke uit de agter-hersenen en het rugge merg, door de persinge de swaarte van de hersenen niet door de Long-zenuwen na de Longen loopen, als ook niet het hert behoorlijk bewegen. Wat onstaat dan hier anders uit, als dat de vloed der geesten, aldaar in de hersenen gestuit zijnde, wederom moet botsen, en by gevolg een onordentelijke beweginge veroorsaken, waar door de geesten verscheide pijpjes te veel moeten opspannen, een convulsie en schrik in't slapen en droomen veroorsaken, waar by nog komt een swaarte diese meinen op haar borst te voelen, het gene van
mige Nacht-merrie genoemt werd, en mede niet sonder schrikken wakker werden.
V.
Tot de innerlyke Oorsaken, behoord voornamelyk het al te veel eten, waar door dan door een menigte Gyls, of die al te kragtig is, te gelyk met het bloed, de Hersen-pypjes te veel geopend werden, welke geduirige Openinge een onrustig slaapen veroorsaakt: Voornamelyk als men het bloed te voren met veel suurs verdikt heeft, of dat het door te veel koude taay en slymig is geworden, waar door de Hersen-pijpjes meer verstopt geraakt zijn; soo dan door een kragtige Gyl, en sterker vloed des bloeds tegens dese verstopte pijpjes aangebotst werd, wat kan daar anders uit ontstaan, als een
onordentelijke beweginge, die onder het slapen een schrik komt te baren.
VI.
Hier toe brengen wy ook alle andere siekten, gelijk als Koorsen, Stuipen, Hoest en sulke soort meer, welke door eenige prikkelende deeltjes de hersenen openen, en onder het droomen of slapen een schrik doen ontstaan. Daar zijn meer oorsaken, die het hare hier toe doen, maar dewijlse alle alleen de Hersen-pypjes onder het rusten oft slapen, ontstellen, sullen wy ons alhier met de opgehaalde te vreden houden.
VII.
En, alhoewel dese Quaal de Kinderen juist niet altyd even groote ongemakken baard, soo kan het egter even wel wel gebeuren, dat daar stuipen uit volgen, ja soodanige, die qualyk oit te genesen zijn, en al haar leven by blyven: voornamelijk uit schrik, oft vervaartheid komende, waar van ik aan de grensen van Duits-land yemand niet lang geleden, gelukkig genesen heb, die het seventien jaren lang gehad hadde, en alle avonden met een Epilepsie bevangen wierd.
VIII.
De Genesinge bestaat hier in, dat men de Kinderen geensins vervaart make, maar men moet haar liever die dingen ganschelijk uit het hooft praten, op datse van jongs aan met die voor-oordeelen niet belemmert werden, en alleen zijnde, of in den donker zelfs gaande niet vervaart of verschrikt werden: Men moet ook de Kinderen niet te veel slaan, want dat geeft daar ook een oorsaak toe.
IX.
Komt het uit innerlijke Oorsaken, moet men de zelve niet te veel met spijsen opvullen, noch niet te veel suur geven: Maar gevense spijsen die licht en gemakkelijk te verteeren zijn,
melijk des avonds, wanneer se te slapen gaan. Men behoeftse ook niet terstond na den eten te bedde te brengen, maar latende liever noch een weinig op.
X.
Soo dit onrustig droomen en schrikken veel is, soo dat'er perijkel is, om in stuipen te vervallen, moet men eenige goede en bequame hulp-middelen aan wenden, waar onder de voornaamste het Sal Volatile is, waar mede ik wondere dingen heb uitgerigt, voornamelijk het gene ik daar zelfs toe bereide: Anders kan men een droppel of twee Spiritus Cornu cervi, of Spiritus Salis Armoniaci onder haar eten en drinken mengen, en laten haar zulkx geduirig en gestadig gebruiken, ik verseker haar groote beterschap, want hier door werden alle beletselen uit het bloed weg genomen: En, al is't sake, dat het uit schrik quam, zal de Genesinge hier evenwel door geeffectueert werden. De Saffraan, Caphura, Castoreum &c. mede met een vlug Aromatyk sout vervult zijnde, hebben mede de selve hoedanigheden, alwaar het sake, dat men se alleen maar enkelijk, in een popjen gebonden, om den hals hing, en door haar neus geduirig inademden, en alsoo door langsaamheid vantyd 't selve in het bloed geraakte.
XI.
Indien dit schrikken uit deese of gene siekten
ontstaan, soo gaan die niet wel over, ten sy die siekten, als Koors, Wormen &c. genesen zyn: Waar van wy hier voren en in't vervolg sullen spreken.
Sestiende Hooft-stuk. Van de Stuipen, anders Terminen of Epilepsia
Puerorum genoemt, als ook van de Vallende Ziekte der Kinderen.
I.
DE Ziekte, welke men Stuipen, oft by sommige, voornamelijk de Vriesen Terminen noemt, is mede een van de gevaarlijkste siekten diese konnen hebben; Want behalven dat'er veel door sneuvelen, en ten grave weggerukt werden, soo latense de overlevende menigmaals sinneloos, en sonder verstand, onbequaam om verstandige luiden te werden, dewijl door dese trekkingen de Hersen-veselen geen weinig beledigt werden: ja somwyls gebeurt het, datse de quaal al haar leven lang behouden, die dan een Vallende Ziekte genaamt werd.
II.
De Stuipjes zijn dan een trekkinge der Zenuwen, welke uit de hersenen oft liever van het lange merg voort komen: Want het gebeurt selden en niet dan in seer heftige Stuipen dat de
Zenuwen des Ruggen-Mergs mede beledigt zijn.
III.
Daar schijnen driederley soorten te zijn, welke van malkanderen in graden verschelen, daarom is d'eene ook swaarder als d'andere: De Eerste soort dan is meest in de spieren van het aangesigt en hooft zynde deelagtig van het derde, vierde, vyfde, sesde en sevende paar Zenuwen die uit het hooft voortkomen, volgens de Rekeninge van den voordeftigen Heer Thomas Willis. De tweede Soort van Stuipen is niet alleen in de voornoemde deelen, maar selfs in de spieren van de handen en voeten, in welke die Zenuwen getrokken werden, die van het rugge-merg door die deelen verspreid zijn. Ten derden zijn ook de gansche Ingewanden ontstelt, werdende na boven toe getrokken. Dese driederlei soorten heeft men of in't geheel of ten deelen by malkanderen. Daar zijn ook veele verscheidentheden waar te nemen so aangaande de toevallen als ontrent de oorsaken; Want de toevallen zijn mede verscheiden door het gelaat datse geven, somtyds eerst met Lachen komende, welk lachen daar na in stuipen verandert: Ten tweeden gevense somtyds geen geluid en leggen stil, andere blaffen somtyds als hondjes, na dat dese of geene spieren des monds en keels bewogen werden: van de oorsaken konnen zy komen uit
quaad Voedsel, Verschrikkinge, Tand-kryginge, Ziekten, &c.
IV.
De Epilepsie oft Stuipen het zy op wat wyse die komt, soo is't seker dat het trekkingen der zenuwen zijn; Laat ons dan eens sien hoedanig dat soo een trekkinge kan gemaakt werden. Ik hebbe dan voor desen in myn Institutie der Medicynen getoont dat een Epilepsie, is een Eclipsis der hersen-vogten, welke voor een tijd ophouden door de Zenuwen te loopen, en de pypjes van de deelen op te spannen. En, dit en kost niet sonder een onordentelyke beweginge geschieden: Derhalven alle de oorsaken, welke sig inspannen tot een onordentelijke beweginge deser vogten oft geesten, zijn oorsaak van een Convulsie oft Trekkinge. Want het kan wesen dat de hersen-vliesen en des selfs Pijpjes en Zenuwtjes door eenige scherpe vogten, Steentjes, Beentjes, Wormen, Uitwassen, Schrikken, Tand-krijginge, &c. louter geprikkelt werden: Terwyl dan dese Prikkelinge geschied, komt 'er dan in het geprikkelde Deel een grooter
beweeginge, waar door alle de geesten uit die pijpjes werden uitgeperst: Deese geesten dan in soo een grooten menigte in de buitenste deelen geperst zijnde doet die tegen Wil en Dank bewegen en toenijpen, 't geen wy een Trekkinge oft Stuipen noemen: Maar om dat'er meer
sten uitgeperst zijn, als'er terstond weder op nieuws konnen gegenereert werden, daarom zijn de Lyders haar zelfs niet, en blyven sinneloos leggen, sonder van de uiterlyke dingen eenig remark te konnen nemen: En terwijl dese trekkinge geschied, werd ook het Hert met zijn slag-aders niet selden getrokken, waar door het bloed niet bequamelyk na de hersenen kan komen, het welke oorsaak is, dat de geesten in de hersenen niet haast weder gemaakt werden, en by gevolg de Lyders so lang in onmagt en sinneloos laat leggen, totse van lange tyd af weder so veel geesten gekregen hebben, om de getrokkene deelen te herstellen, en bequamelyk op te spannen.
V.
En om dit noch nader te verstaan, soo neemt dat A,B. D,E. een Hersen oft
Zenuw-Pypjen is. Wanneer nu A,B. geprikkelt werd, moet het vogt van A,B. na D,E. vloeyen: En dewijl A,B. F,G. niet ledig kan blyven, en niet van de Hersen-vogten in komt te volgen, zoo krijgen de Hemels-bolletjes des logts de overhand daar op, en persen dat pypjes toe: En dewyl de persinge overhand neemt, perst hy met eenen het vogt dat in F,G, D,E. was, van F.G. tot buiten D,E., soo dat die pijpjes ganschelyk toegeperst werd, en de voorgemelde Eclipsis vertoont.
VI.
Maar nu zal men my noch na de oorsaak van dese trekkingen verder vragen, hoe namelijk dese Prikkelinge, aanporringe oft aanstouwinge, dese Pijpjes kan doen toenijpen? Waar op tot Antwoord dient, dat dese hersen en zenuw-pijpjes, mede uit seer kleine en fijne veseltjes bestaan, welkers sappen oorsaak zijn van de
voortstuwinge en voort-persinge der sappen die in de pypjes zijn. Bij voorbeeld, laat A,B. een pijpjen zijn, zijnde van binnen hol, (siet de negende Figuur,) C.C.C.C. zijn de veseltjes van dese Pijp, uit welke des selfs rok bestaat. Soo het nu gebeurt dat het Pijpjen A,B. van binnen door eenige aandringende vogten, oft styve deeltjes van het suur seer geperst en uitgeset werd, werd des zelfs holte verwijd en perst de sappen met eenen uit de pijpjes van de rok C.C.C.C. Waar uit noodsakelijk een grooter beweginge ontstaat, maar dewyl dat'er van D. tot. C. niet of weinig volgt, krijgt de persinge van de logt de overhand, en perst A,B. met zijn pijpjes C.C.C.C. wel digte toe, even als een opgeblase darm van zijn wind en logt ontrooft werd door een uiterlyke persinge van de hand.
VII.
Nu kan hy wel, dunkt my, die niet bot is, met my begrijpen dat'er door een aanvoer van
styf aanbots ende deeltjes, een grooter beweginge in de Hersen-veseltjes moet ontstaan, en een Eclypsis der geesten maakt. Dat is, datze of niet of in geen groote menigte geboren werden, waar van de oorsaak boven gesegt is.
Onder-stellende dan dat 'er geen aanvoer van nieuwe geesten meer is, en dat by gevolg de persinge der Hemels-bolletjes d'overhand van buiten neemt, soo kan men ook lichtelyk begrypen, dat door dese persinge de geesten, welke na de zenuwen loopen, noch meerder aangevoert werden, en de selve gelijk als op de vlugt jagen, niet anders als een blaas-balk met logt vervult, toegedrukt zijnde, al het stof doet vervliegen, 't gunt van de logt, die uit de blaasbalk quam, wierde aangedaan.
VIII.
Somtijds zijn de Moeders groote oorsaak deser Ziekte in de Kinderen, want als zy swanger zijn, hebbense, ik weet niet wat voor duivelse lusten na dat vervloekte suur, dat onse sappen en ons ganse leven zoo vyandig is; het schijnt dat de Duivel dit Instrument gebruikt, als iets, waar mede hy de Menschen haast van kant helpt: Want menschelijker wijs gesproken, we zouden ons leven tot verre over de hondert jaren met gesondheit konnen uitstrekken, indien we ons van het suur en koude onthielden; Want segme eens, wat vyand zoude ons dan konnen
doen sterven, als alleen de styvigheid der veselen, die van lange tijd aan, gelijk een oud Horologie ontstelt geraken? Sekerlijk het suur een koude is een oorsaak van de dood en veele qualen.
IX.
Als de Vrouwtjes sig dan van dit suur opgevult hebben, zoo hebben zy geen andere Gyl als die vergoort is; met welke niet alleen zy, maar ook haar Vrugt gevoed werd, gelyk we sulx in onse Institutie der Medicijnen wydloopiger hebben getoont. Als het Kind dan geboren werd, zoo heeft het sig van dit suur niet ontlast, maar is daar noch vol af, en zelfs de sappen van de darmen en maag zijn met dat suur opgevult, waar by noch komt het sog uit de Moeders borsten, het welke met geen minder suur opgevult zijnde, de Kinderen 't zelve in't lyf krijgen: Wat kan dan hier uit voort gebrogt werden als een dik bloed, als voren is getoont, en een vergoorde Gyl: De Hersen en Zenuw-vogten uit dese suure en goore vogten gebooren werdende, moeten ook een menigte van dese suure deeltjes by haar hebben, en speelen soodanige tragedie, dat het ganse Zenuw-tuig op hollen raakt, gelijk een snaar die van een sak-horologie af springt, al de Raderen te gelijk doet loopen.
X.
Door het krijgen van Tanden, geraken zy
mede tot de eigenste quaal. Want alswe recht bespiegelen de opkomste der Tanden (waar van te voren verhandelt is) konnen wy wel met ons verstand begrypen, dat door het persen van de vliesen, door welke de Tanden moeten doorboren, de vogten die door der zelver Zenuw-veselen heen passeren gesteuit werden, want door het persen der Tanden werden der zelver pypjes en veseltjes verengt. Dit zo zijnde konnen wy verstaan, dat de geesten, die door dese veselen behoorden te passeren, moeten ontrent de Tanden wederom deinsen, even als een bal, in een gat, aan het eind verstopt zijnde, met een groote beweginge wederom botst, of gelijk een snel-lopend water, gesteuit zijnde, een wederom steuit geeft; en dewijl nu dit vogt in de Veseltjes besloten is, moet dese wederom bots tot in de hersenen toe continueren, want als ontrent C. in de achtste Figuur, dit Zenuw-vogt in eenige Veesel gesteuit wierd, en 1. het naaste aan de Tand was, sou 1. tot 2. en 2, tot 3. 7. 11. en 12. tot in de hersenen toe wederom continueren, welke wederom deinsinge mede de andere geesten in de hersenen en zenuwen gemeen gemaakt zijnde, doetse alle onordentelijk bewegen, en van haare gewoone beweginge oft pligt interclipseren en ophouden.
XI.
Ten desen einde konnen ook niet weinig
sen en andere Ziekten het hare toeleggen; Want we hebben elders getoont, en we zijn geensins schroomagtig het staande te houden, dat namelijk alle Ziekten, die uit de vogten in ons lichaamen geboren werden, uit der zelver verdikkingen ontstaande zijn: Dit dan vast gestelt zijnde, konnen daar geen behoorlijke geesten in de
hersen-tuigen voort-gebragt werden: En, 't gene al van de hersen-kliertjes afgescheiden werd, is menigmaals met suire, prikkelende, en wanstellige deeltjes vervult, waar door die siekte geboren werd, wiens gestalte wy beschrijven.
XII.
Wanneer de Kindertjes swak zijn en weinig geesten oft Hersen-sappen hebben, kan daar mede dese selve Eclipsis geboren werden, waar door staande kan blijven 't gene Hippocrates geschreven heeft, Sect. VI. Aphor. 39. Dat een trekking ontstaat uit vervulling oft leging. Want indien de zenuw-veseltjes, door eenige invloeyende vreemde stoffe gekittelt en geprikkelt werden, werden door die styve deeltjes, zelfs de veseltjes toegedrukt, uit welke der zelver rokken zijn gemaakt, waar door ook der zelver open en toe-nyping vermeerdert werden, by gevolg de beweginge, en wyl daar zo ras geen geesten konnen aanvlieten, als'er wel uitgeperst werden, werd'er een