ONder de Trekkingen soude men mede gevoegsamelijk van den Hoest der Kinderen konnen handelen, want de Kug en Hoest, niet anders is dan een Trekkinge der Long-zenuwen oft des zelfs Vliesen. Veeltyds komt haar den Hoest aan van uiterlijke oorsaken, voornamelijk van een scherpe koude logt, welke zy in ademende; de tengere Zenuw-vezeltjes der Longe pijp beledigen, waar doorze lichtelijk tot prikkelinge en trekkingen werden aangeport: Ten anderen werden zelfs de sappen onses lichaams door een schrale koude gestremt, waar door veele veseltjes der Longe moeten verstopt geraken, en allenxkens vergooren; en zoo ras niet als voor dezen door die Vezeltjes konnende vlieten, werdense onderwylen dit toeven, geprikkelt en gestooten; waar door de geesten onordentelijk vloeyen, en een Convulsie ofte Trekkinge maakt, die wy in onse Tale Hoest noemen.
II.
De Verkoudheid eigentlijk, is niet anders
dan een Verdikkinge der Jeusappen, het welke uit de dikke snot en rocchels blykt. Dat is te seggen, dat de pijpjes van het bloed en der andere sappen door de subtyle Materie des logts zo veel niet open gehouden wierden, maar door de Hemels-bolletjes toe-gesloten en toegeperst, even als te voren van de eerste en tweede Figuur gezegt is, alwaar A,A,A,A, deeltjes waren die door de subtyle Materie gemakkelyk door malkanderen konden schuiven: Maar ter contrairie in B,B,B,B, alwaar de deeltjes van uiterlijk zoo aan een geperst wierden, dat d een d ander in de weg was. Soo dat B,B,B,B, noodzakelijk dikker en traag bewegender moet wesen. Op dese wijse dan is het in ons bloed mede gestelt.
III.
Terwyl dan nu B,B,B,B, zoo aan een geperst werd, zijn daar egter deeltjes die te dun zijn, en uit des zelfs pijpjes werden uitgeperst, even gelyk de boeren doen, wanneerse de gestremde melk in haare Kaas-vormen doen, zoo drukken zy daar noch een menigte Wei uit. Dit in onse vogten mede geschiedende, zoo is dat dunne vogt, het welke met allerlei zoute, zuure en stekende deeltjes vervult is, oorsaak van prikkelinge in de Long-pyp, van Neus-druipinge, en dat des Long-pijps kliertjes soodanigen vogt uitsyperen, het welke de gansche Longe ontstelt, en tot Hoesten aanport.
IV.
Men moet dan by tyds dese Ziekte wat zoeken te verdryven en te genesen, want anders geraken door het Hoesten veele Veseltjes en Water-vaatjes in stukken, waar door een Sweering en Teering ontstaat, en dan is het laatste quaad erger dan het eerste; Want ze hebben onlangs noch een lichaam geopend welkers borst vol water was, buiten twijfel om dat er eenige Water-vaatjes geborsten zijnde, al de Lympha uit lekte.
V.
Men zal in de Genesinge trachten de verdikte Vochten weder tot haar behoorlijke vloeybaarheid te brengen, en voorts zo het bloed te scherp is, die scherpigheid uit het lichaam te delgen, en zo er ergens door de verdikte vogten eenige verstoppingen gemaakt zijn, weder los maken.
VI.
De voornaamste middelen dan hier gebruikelyk zijn de volgende: Als
RADICESAngelicae, Bardanae, Helenii, Zingiberis. HERBAETaraxici, Cherefolii, Hederae terrestris, Hyssopi.
FLORESCroci.
SEMENBardanae, Anisi, Carei, Coriandri.
CAPHORA, Benzoin, Castoreum, Terebinthinae, Moschus, Ambra Grisea, Ammoniacum, Vinum Hispanicum.
TINCTURACroci, Benzoini, Moschi. SPIRITUSCornu cervi, Salis Armoniaci.
Dese Middelen bestaan uit Alcalia Oleosa en Aromatica, welke om haar eigen werkelykheid de traag-loopende deeltjes onses bloeds en vogten wederom bewegen en vloeybaar maken, gelyk te voren genoegsaam gesegt is.
Derhalven zullen we ons met eenige Staaltjes vergenoegen. Als
Recipe Vini Hispanici, unc. decem. Passularum minorum Cont. unc. quat. Sem Anisi.
Zingiberis, aa Scrup. sem. Misce.
Laat de Tinctuur uit de krenten trekken, en geeft het Lepelwijs in: Of
RecipeVitellorum Ovi, No duo. Croci, Grana octo.
Olei Anisi, Gutt. Sex. Misce Fiat Linctus.
Hier van magmen somwylen laten likken.
Of
Recipe Spir. salis Armoniaci Tinct. Castorei aa part. AEquales. Misce.
Laat dit droppelwijs in Spaanse wyn gebruiken. Of
RecipeTinct. Benzoin, unc. sem. Croci, unc. unam.
Olei Macis Dest. Gutt. sex. Misce.
Dit kan men mede droppelwijs in eenig vogt gebruiken. Of
Recipe Spir. Vini Anisati, Vini Hispan. aa unc. duas. Croci,
Caphorae, aa Grana quinque. Misce.
De Saffraan en Kampher zijn beide om haare menigte Vlug oliagtig sout, gelijk als yets sonderlings voor de borst, en daarom kan men die onder de kost en drinken mengen, en men zal daar wel by staan.
VII.
Indien den Hoest ganschelyk na dese Middelen niet wil luisteren, moet men tot de Eulsappen komen, en ordineren die op volgende wijs:
Als
Recipe Vini Hispanici, unc. octo. Sem Papav. albi, unc. unam Emulgeantur, Colaturae adde Tinct. Croci unc. sem.
Misce.
Waar van men somtyds een lepel-vol kan gebruiken: Of:
Recipe Vini Mulsi, unc. quatuor. Opii ad ignem exiccati gran. unum. Misce.
Dit kan men van gelijken lepelwijs gebruiken.
Men kan noch het Eulbollen Saad met wat Saffraan koken en de Kinderen te eten geven.
VIII.
Soo er nu een Verkoudheid is, moet men de Kinderen zeer warm houden, en des avonds een weinig doen sweeten, want daar door geraken de traag loopende vogten aan het verdunnen
en loopen: en de suure en siltige vogten buiten het lichaam door de sweet-gaten. Ten is niet vreemt soete melk met Saffraan zoo heet gegeten tot dat men sweet, en daar op soo te bedde geleid.
IX.
Veele hebben de gewoonte om in dese siekte veel suiker te eten en te gebruiken, meinende dat de borst daar door versagt werd, maar ik hebbe noit gesien dat er yemand door genesen is: En de reden is klaar genoeg, soo we in sien dat de Suiker slymig is, en de zelve in ons bloed komende, het selve met alle de vogten noch meerder verdikt. Wat kan dat dan veel goeds uitrichten, als ons bloed meerder verdikken en met een scherp suur opvullen, en aldus erger maken als het te voren was.
X.
Die nu de wegen van de mond tot de keel weet, kan lichtelyk begrypen, dat als yemand suiker in de mond heeft, die door het speeksel moet smelten, en doorswelgt, dat die niet in de longe-pyp kan komen, en de selve, gelykse seggen, versachten. Maar onse fijne dingen, diewe gebruiken en voorschrijven, konnen uit de maag, door den omloop des bloeds tot in de Longe gebracht werden, en die Verstoppingen verhelpen, daar de Suiker de Verstoppingen vermeerdert.
XI.
Op de borst leggen sommige Pleisters, maar ik kan niet sien wat groote nut zy konnen uitrichten, want dit Middel zoude moeten door het Borst-been tot in de Longe doordringen, het welke absurd soude zijn, derhalven zijn die Middelen mede al van geen belang, ten zy ze riekende zijn van Moschus, Saffraan, Campher, &c. En die reuk door het inademen onse sappen en bloed eenig nut aanbracht.
XII.
De Levens-wet zy een warme Logt; De spyse en drank sonder eenig suur, want de geur van het suur alleen is aan de borst seer schadelyk, want na des selfs gebruik zal men gemeenlyk altyd meerder hoesten: Selfs ken ik er verscheide die door een menigvuldig zuur dagelyks te gebruiken in Borst-qualen vervallen zijn.
Achtiende Hooft-stuk. Van de Gelue oft Geel-zugt der Kinderen,
Icterus Puerorum genaemt.
I.
Veele Kinderen, zelfs na datse eerst geboren werden, zijn met een Geel-zugt beladen, na zijn geele koleur Morbus Regius of koninklyke
Ziekte genaamt, om dat se gelykt na het gele goud, en zulx de konink der Metalen is, andere noemen het na een geel vogelken, dat men Koninkjen noemt. Het zy zo het zy, we willen over de naam niet hair-kloven, maar eerder de saak van alle kanten bedisselen en beschaven, om dus doende achter het saakjen te geraken.
II.
Veele zijn van gevoelen dat dese Ziekte een Gal-Ziekte is, en uit overvloed van de Galle herkomstig is, welke in de gal-blaas door verstoppinge als andersins, onder het bloed moet blyven, en onse gansche huid geel maken: Alhoewel nu dese Opinie al een geruimen tyd stand gegrepen heeft, zoo salse egter nu na een goed en
nauwkeurig ondersoek niet lange stand konnen houden.
III.
Als ik overdenk dat geen vyand ons bloed kan bestormen als het suur en slym, en dat die in ons lighaam noit en sondigen, wanneer daar Galle genoeg is, om dit suur en slym te vermeesteren en ten onderen te brengen. Dit dan waar zijnde, gelijk we in onse Institutie en elders hebben bewesen, kan het niet zijn, dat de Geel-zugt uit een overvloed van Galle werd voort gebracht. Want by aldien men Galle genoeg had, daar souden geen verstoppingen geboren werden:
Derhalven is de oorsaak geen verstoppinge in de Lever oft eenige Gal-pypen, maar het is een gebrek van goede Gal, en overvloed van suur en slym, die de sappen onses lichaams soodanig verdikken, datse de Gal-pypen en buisen verstoppen, waar door geen Galle noch afgescheiden noch gemaakt werd.
IV.
Maar ik hoor yemand vragen, seggende, hoe is t dat de huid dan zoo geel werd, ja zelfs de oog-vliesen en oog-vogten, zoo dat alle voorwerpsels geel schijnen te zijn? Ik antwoord hier terstond op. Dat de kliertjes der huid, en des zelfs water-pypjes met een geele en taaye slym zijn vervult, het welke door de doorschynige huid gesien zijnde, ons een geele huid vertoont.
V.
Maar zegt een ander dat het wel de Galle selfs kan zijn, welke om de verstoppinge in de Lever niet afgescheiden werd? Wil yemand het zoo nemen ik mag het wel lijden, maar ik voor my ik kan het geen Gal noemen, of ik soude al weder tot de oude moeten overstappen, die vier humeuren in het bloed stelden, als bloed, gal, slym, en swarte gal, derhalven noem ik alleen gal, het welke van de Lever in de Galbuisen en darmen loopt; En het gene in het bloed is der geelsuchtigen is een geele slym, welke indien
daar gals genoeg was, door des selfs vlugge en oliachtig sout, wel haast vermeestert soude werden.
VI.
Ten anderen, indien daar gal in het bloed was, gelyk men gemeenlyk heeft gevoelt, dat die huid geel maakte, zoo moet noodsakelyk het afgelaten bloed bitter zijn, dat ik egter noit heb konnen merken, alhoewel ik het verscheidemalen geproeft heb, wanneer het bloed door andere Doctoren was afgelaten.
VII.
Ten derden, is haar Pis menigmaals seer geel, zoo dan dese geeligheid van de galle komt, zoo moest die mede bitter zijn, ik heb het egter noit gewaar geworden: Maar wel als ik gesonde Pis nam, en dede daar een drop twee of drie galle in, wierd de Pisse seer bitter, doch zoo hoog geel, en zoo slymig niet.
VIII.
Kinderen die eerst geboren zijn, krijgen dese plaag haast op het lyf. Voor eerst door het voedsel datse in de Moeders hebben gehad, het welke door zijn goorigheyd en suurigheid de Kinderen dikke sappen geeft, het welke noch al redelyk is, zoo lange ze noch niet geboren werden: maar een dagh of twee na datse geboren
zijn, werdenze allenxkens geel, om dat de koude van de locht, diese niet gewoon zijn, haare sappen komt dik te maken, waar door de Gal-pypen verstopt geraken, en dewyl de meeste Gal door het vorige zuur is opgeslokt, kan door de verstopte Lever-kliertjes en des selfs pypen, geen Gal gescheiden werden: So datse dan door een geele slym, geel moeten werden.
IX.
Noch gebeurt het, dat de Kinderen te veel suur en slym makende dingen nuttigen, gelyk als een goor Sog, en goore melk, veel suiker en diergelyke, dat haar bloed mede op zoo een proportie verdikt werd, dat juist de Gal-pijpen, door het ten onderbrengen van de Gal verstopt geraken, en baren op de eigenste wijse als gesegt is, een Geel-zucht.
X.
Kinderen die te veel uit haar neuse bloeden, geraken menigmaals te veel bloeds quijt, waar door zo veel subtyle materie in hare sappen komt als van nooden was. Ten anderen kan daar geen Gal genoeg gemaakt werden om het suur en slym ten onderen te brengen. En ten derden, dewyl de subtyle materie vermindert, moet de
Hemels-bolletjes, door een circulare beweginge des selfs plaatse innemen, waar door de jeu-sappen meerder aan malkanderen werden geperst,
en
dikker werden, het gene wy gemeenlijk Slym noemen.
XI.
De meeste geopende lichamen van de geelsuchtige, vertoonen ons of een verstoppinge in de Lever, of eenige steentjes in de Gal-blaas en Gal-pijpen, of een slymige en gruisige Gal, die nauwlijks vloeybaar is, een teiken dat er geen goede Gal is, en dat uit gebrek van Gal dese toevallen gemaakt zijn.
XII.
Om dan met alle geweer desen koninklijken vyand tegen te gaan, zal men soeken de Gal te vermeerderen, en met eenen de verstoppinge weg te nemen. De middelen dan hier toe gemeenlijk gebruikelijk, zijn eigentlijk Gal makende: by aldien de oorsaak, volgens de gemeene stellinge, overvloed van Galle was, zo moetense middelen gebruikt hebben, die de Galle verminderde: Maar in tegendeel, hebbense goede middelen gebruikt, onder welke zijn alle bittere, en die vol vlug sout zijn, gelyk
Als
RADICES, Chelidoniae Majoris, Urticae, Rubiae Tinctorum. Flores Croci.
FOLIAChelidoniae Majoris, Urticae maj. Verbenae, Cichorei, Fumariae, Absinthii, Cardui Benedicti, Centaurii Minoris.
SEMENCannabis, Sinapi.
AMMONIACUM, Myrrha, Aloë, Oculi Cancri, Stercora Animalium, Millepedes, Lumbrici, Martialia.
SPIRITUSCornu cervi, Eboris, Salis Armoniaci. SALIAVolatilia, Oleosa en Aromatica.
TINCTURACroci, Chalybis, Ammoniaci.
Alle dese bestaan dan of uit bittere deelen of die veel vlug zout hebben: Wat wil men beter wenschen om Gal te maken, als zulke middelen, want de Gal is bitter, en bestaat uit een vlug zout.
XIII.
Voor de Leerende willen we dan eenige voorschriften by brengen: Als
Recipe Rad. Chelid. maj. unc unam Fol: Card. Ben.
Absinthii aa Man. unum Stercoris Anjeris unc. duas. M. F.Puppa
Laat dit popjen in het bier hangen, en daar dagelykx van drinken.
XIV.
Sommige koken in zoete melk de Spaanse zeep, welke zeer goed is, om alle slym en
stoppingen weg te nemen: van gelyken ook de Saffraan en het Hennip-saad. Of
Recipe Millipedum, drach. duas Croci, drach. sem.
M. F. Pulv. Num. sex.
Laat ochtens, middags en s avonds daar een poedertjen van in nemen met wat melk, en continueren dat twee of drie weken.
Of
Recipe Spir. Cornu cervi, Salis Armoniaci, aa drach. duas. Tinct. Croci, unc. sem.
Misce.
Dit kan men in wat Spaanse wijn by droppen gebruiken, hoe dikwijlder hoe beter.
XV.
De Kinderen moeten onderwijlen warm gehouden werden, en men dientze een goede voedsame spijs te geven: in al haar spyze mach men wel wat Saffraan doen; Selfs zoo ze noch suigen moeten de Moeders of Suigsters mede diergelyke middelen gebruiken, gelyk we boven hebben voorgeschreven, en in de derde druk van mijn Practyk zal blyken. Want daar
door werd het zog niet weinig verandert en verbetert, gelyk we zien, dat zo ras als de koeyen nieuw gras in de voortyd gaan eten, ook haar melk verandert en tot boter te maken verbetert. Waar van ons de boeren getuigen zijn. Selfs so een Moeder Anys drinkt, zal het zog daar terstond na rieken.
Negentiende Hooft-stuk. Van het Neus-bloeden Haemorrhagia Narium
gezegt.
I.Als de Kinderen wat ouder werden, en zich met allerley Ooft-vruchten vervullen, gebeurt het datse een bloed krygen dat vol zuur is. Dit bloed niet konnende door de slag-adertjes van de Neus passeren, om dat het te dik is, zoo werd het door het geduirig aanpersende bloed zoodanig geperst dat het buiten zijn vaten geraakt, en ten neusen uitdrupt. Of om dat dese persinge met eenen een jeukte in de neus veroorsaakt, in welke de Kinderen geduirig met de vinger peuteren, en open krabben. Ook kan het wel gebeuren van uiterlijke oorsaken, als van vallen, slaan, en diergelyke, dat er eenige vaatjes open geraken, en haar bloed ten neusen uitstorten.
II.
Het bloeden werd somtyds weinig geacht, maar als men overweegt, dat het onse krachten weg neemt, en het bloed zoo schielijk niet weder aangroeit, als het uitloopt, en de Kinders het zoo wel als die van meer jaren zijn, van nooden hebben, zoo is ’t een kostelijke schat, in welke de ziele der dieren woont, of liever zelver is. Ten anderen als men aan het bloeden is, kan men het somwijls zoo haast niet stoppen, als men maar begeert, waar door in een reis zo veel bloeds kan quijt geraken, als men zijn leven wederom door goed eten en drinken kan aanwinnen. Daarom is het bloeden uit de neus zo veilig niet: Want kan niet alleen maken dat men lange zijn krachten mist en ziekelyk is, maar dat men zelfs daar van sterft.
III.
In de Genesinge hoeft men dan te betrachten alleen, dat men het bloeden ten eersten stille, want hier moet meer op de toeval dan op de oorsaak gelet werden. Ten tweeden als de toeval geholpen is, zal men tot de Oorsaak overstappen, op dat het bloeden niet weder kome.
IV.
De Middelen dan om den overval te stillen, zijn andere middelen contrarie, om dat de andere meest uit vlugge en vaste alcalise deelen bestaan,
om het bloed en andere sappen vloeybaar te maken: Maar hier, te weten uiterlyk, doenze het bloed eerder verdikken en stremmen, om dat het gansch onnoodig is dat’er