VEel Kinderen die Wormen hebben, zijn ook meenigmaals met dikke en harde buiken gequelt; niet dat juist de darmen met een menigte Wormen en slym opgevult zijn, maar dat de klieren, welke in't midden van het Darm-scheil leggen, sodanig verstopt zijn, dat'er weinig gyl uit de darmen kan opklimmen.
II.
Het moet dan zijn dat'er een overvloed van suur in de Darmen en Maag-sappen gevonden werd, zo dat'er geen goede Gyl kan gemaakt werden, en die nog gemaakt werd, is door dat suur gans vergoort, even als een gekernde Melk: indien het nu gebeurt dat dese vergoorde Gyl uit de Darmen in de Melk-vaatjes komt, en na de klieren des Darm-scheils vloeid, so blijft die kaasachtigheid des melks daar zitten, dewyl die verkaasde Deeltjes niet in de fijne Melk-vaatjes, die van dese klieren na de Gyl-buis loopen, niet konnen doordringen; dit soo zijnde moeten die Kaas-deeltjes in de klieren allenxkens in menigte vergaderen, so dat de pypen alle so verstopt
raken, dat'er ter nauwer nood eenige Gyl kan doordringen en tot in het bloed komen.
III.
Ten anderen so dese Gyl nu al goed was, en niet door het suur dat in de darmen is vergoorde, kan het geschieden dat'er een menigte suurs in de Lympha is, welke van de Lever en andere deelen na dese Scheil-klieren toe vloeid en met dese Gyl vermengt, het welke zo zynde, kan men lichtelyk bevatten, op wat wyse dese Gyl komt te schiften, en zijn kaas-deeltjes in die klieren te laten, want dit geschied even als of ik edik in de melk goot, al waar de suure Deeltjes met het Alcali van de Gyl ofte melk (die weinig van malkanderen verschillen) vereenigt, en dewijl de oliagtige deeltjes rontom dese suure en alcalische Deeltjes geslingert zijn, hangt het eene deeltje aan het ander, en maken also een dik lighaam uit, dat wy kaas noemen of gehotte melk. Also, seg ik dan ook, moet de Gyl in dese darm-scheils klieren mede stremmen. Dewijl nu dese Deeltjes te groot zijn, konnen zy door de tweede soort der Melk-vaatjes niet doordringen, en moeten by gevolg in die klieren blyven, welke in menigte aldaar vergadert zijnde, de pijpjes van de klieren in de breete moeten uitgeset werden, waar door se allenxkens geweldig vergrooten.
IV.
De uiterlijke oorsaken hier van, zijn
mentlijk spijsen die de Kinderen niet konnen verteren, welke dan komen te verrotten en te bederven, waar door veel suur en schadelyke vogten ontstaan, en dit geschied meest wanneer de Kinderen niet meer en willen suigen, en allerhande snoepereyen van suiker, appelen, peren en diergelijke snoepen. Het veel sitten en weinig oefeninge doen hier mede seer veel toe, want het geduirig stil zijn, is oorsaak dat de vogten lymig en traag loopende werden, ook dat andere deeltjes vergoren en versuuren.
V.
Dewijl nu dese Kinderen door dese verstoppingen geen voedsel genoeg krygen, werden sy seer mager en uitgemergelt, ja daar hangt nauwlyks vel over de beenen, en by aldien het niet ras geholpen werd, zo teren zy ganschelyk uit: Men noemt gemeenlijk dese Kinderen met de naam van Quel-balgen en Onderblevelingen.
VI.
Dese Verstoppingen nu zijn juist niet alleen in het Darm-scheil, maar is ook om d'eigenste oorsaak, dikwyls mede in de Milt of Lever, want de Gyl werd overal het gansche Lichaam door vervoert, en dewijl het suur het gansche Lichaam door gevonden werd, so is't niet onmogelijk dat'er in andere Deelen meer als in dese scheil-klieren, konnen verstoppingen geraken. En
dat'er verstoppinge in de Lever is, blijkt uit de schaarsheid van de Gal genoeg. Want daar Galle genoeg is, daar is selden verstoppinge, voornamentlijk als de Galle gesond en goed is. De geopende Lichamen leeren ons sulx genoegsaam.
VII.
De Genesinge nu bestaat in't weg-nemen van de oorsaak, en de losmakinge der verstopte stof, het welke beide by na door eenderlei Medicamenten kan geschieden, want se hebben beide middelen van nooden die het suur weg nemen en de slym vloeybaar maken. Om een menigte suurs buiten het Lichaam te brengen, zijn de Purgantia niet ganschelijk te verwerpen, waar door de darmen geprikkelt werden, en by gevolg veel suur uit de Darm-kliertjes uitgenepen werd. Dit suur nu uitgedreven zijnde, kan geen oorsaak meer zijn, om dese quaal te verderven. De Purgantia kan men dan in volgende manieren in geven:
Als
Recipe Scammonii, Grana octo. Tart. Vitriol. Grana quatuor. M. F. Pulvis.
Of
Recipe Resin-jalappae, Grana sex. Vitrioli martis, Grana tria.
M. F. Pulvis.
Dit kan men een Kind van ses tot acht en tien jaren in geven: Dit dient om de week of anderhalf eens herdaan te werden.
VIII.
Soo daar nu veel slym in de maag en darmen was, en weinig genegentheid tot eten, soo is een sagt braak-middel niet te verwerpen, het welke men in volgende maniere kan maken.
Als
Recipe Tart. Emetici, Grana duo. Crem. tart. Grana sex.
M. F. Pulvis. Of
Recipe Extracti Tabaci, Grana tria. F. Pilula.
Of
Recipe Guttae Gambae, Grana octo. F. Pulvis.
Dese kan men seven en acht jarige Kinderen ingeven, en somwijls hervatten, waar door een menigte suurs en slyms sal uitgebraakt werden.
IX.
't Gene nu ongemiddeld op de sake zelfs werkt, daar van konnen de volgende Staaltjes dienstig zijn:
Als
Recipe Magisterii Chalyb. Tart. Vitriolati aa drach. sem. M. F. Pulveres duodecim.
Laat van dese Poeders alle dagen een af innemen in bier of wyn. Of
Recipe Gumm. Ammoniaci, Saponis Ven. aa drach. sem. M. F. Pilulae No. sexdecim.
Laat daar alle dagen een pilletjen af door swelgen. Of
Recipe Tinct. Ammoniaci. Chalybis aa p. aeq. Misceantur.
Dagelyks konnen de Kinderen daar ses of acht droppelen af gebruiken, het zy in bier of wyn.
Men kan ook een Staal-wyn gebruiken: Als
Recipe Limaturae Martis, unc. unam Vini Rhenani, unc. Viginti.
Spir. sal. armoniaci, drach unam. Cort. citri unc. sem.
M. F. Tinctura.
Laat dagelyks daar een Lepel of twee af innemen. Maar men dient wel eerst de Staal met de wyn te laten weiken, eermen het andere daar by doet.
Of
Recipe Magist. Martis drach. sem. Vini Hispan. unc. unam.
Misce.
Men mag daar 10. of 12. droppelen t'seffens van gebruiken.
X.
De kragten en uitwerksels deser Middelen, sien alleenig maar om al het slym en het suur te dooden en te vermeerderen, het welk gedaan zijnde, alle quaal benomen is. Dewyl nu dese siekte uit een suur en slym bestaat, heb ik middelen voorgeschreven, diese beide ten onderen brengen, als daar zijn de Chalybeata, Tartarus Vitriolatus, sapo venetus en diergelyke meer, welke voor het meerder gedeelte uit een alcali bestaan, dat vast is, en daar benevens door zijn snijdende deeltjes bequaamheid heeft, de slymige deeltjes te verdeilen, en van een te doen ryten, door middel van een bequame fermentatie, daar in te brengen. De Gummi Ammoniacum heeft mede een Sal Volatile Oleosum by zig, om niet alleen de slym te verdunnen en het suur te benemen, maar mede om een Fermentatie en een andere doorstralinge der subtyle Materie in het bloed en andere sappen te verwekken. Ten
desen einde kan men ook gebruiken alle Salia Volatilia Oleosa en Aromatica, 't zy uit dieren oft andere dingen gemaakt: Item alle Petrosa alcalia, als daar zijn de Oculi cancri, Conchilia, Testae en diergelyke.
XI.
Welke nu in dese Gelegentheid zig met uiterlyke dingen behelpen, hebben het Emplastrum de cicuta in't gebruik, het welke ik mede al pleeg voor te schrijven, maar bevinde dat de kragten, welke van dese pleister voortkomen, alleen van de Gummi Ammoniacum af hangen en geensins van de Cicuta, d'ondervindingen leeren ons, dat als men een pap van Phellandrium maakt, en door onkennis van de plukkers daar Cituta onder geraakt is, de effecten van de Phellandrium achter blyven, en het lid daar sodanigen Pap opgeleid is, werd van dag tot dag erger, ja, dat meer is, daar volgt menigmaals een Gangraena en Spachelus na: Dit dan zo zijnde, moet dese pleister gans verworpen werden. Men kan dan een andere soort van pleister liever in de plaats stellen, indien men noch al een pleister wil gebruiken: als by voorbeeld:
Recipe Gummi Ammoniaci, unc quatuor. Dissolvatur in spir. vini Opt. Col. adde Decocti tabaci, unc. octo.
Sapon. Ven. unc. quatuor. Gummi Carannae, unc. duas. Coq. in consistentiam Emplastri.
Hier van kan men Pleisters maken op Seem-Leer, en leggen die op de Verhardingen. Dese Pleister bestaande uit Volatilia en Oleosa, is bequaam om door de huid door te dringen, en in het bloed te komen, het welke daar door een Veranderinge krygt, en d'Oorsaak benomen werd. In plaats van dit kan men ook strijkingen gebruiken: als
Recipe Gummi Ammon. unc. sem.
Extrahatur cum Alcohol vini Tinctura & detur usui. Hier mede kan men tegens een warm vuur strijken.
Of
Recipe Nicotianae, unc. unam. Extrahatur cum Spir. Vini tinctura Col. detur ad usum.
Hier kan men van gelyken mede strijken.
XII.
Voorts moet daar een goede Levens-wijse gehouden werden, dat men namentlyk van suur, sout, en alle slym-makende spyse sig af-houde, en de Kinderen hare volkomene Wil niet geven, want zy weten niet wat haar goed of quaad is. Men moetse ook eenig tydverdryf geven om haar te oeffenen, het zy met een tol, knikkers, en diergelyke, met welke de Jeugt zich oefent.
Tiende Hooft-stuk. Van de Buik-loop der Kinderen Diarrhaea en
Dysenteria genaamt.
I.
WAnneer de Kindertjes met een al te grooten menigte suurs opgevult zijn, en het selve door de kliertjes der darmen komt heen te syperen, moet in de Darmen so een grooten prikkelinge maken, dat des selfs Veselen een grooter beweginge krygen, als gewoon, zo moet daar ook een meerder uitdyginge by zijn; en by aldien dit suur zo scherp is, dat het selfs de veselen der darmen doorknaagt, en sommige bloedvaatjes geopend werden, heeft men groote pyn, met een bloedige afgang; Soo dat een Diarrhaea en Dysenteria van malkanderen alleen in graden verschelen, en voorts eenderlei siekte is.
II.
De Kinderen zijn dese quaal voornamelyk onderworpen, wanneer zy Tanden zullen krygen, alhoewelse de selve in andere tyden, 't zy datse ouder of jonger zijn, genoegsaam onderhavig konnen wesen. Wanneer de Kinderen tanden krygen, weten wy dat door het persen van de uitgroeyende Tanden, de vliesen soodanig geparst werden, dat 'er geen of weinig vogten
konnen door passeren, waar door een verstoppinge en ontstekinge komt, waar door de verby vlietende vogten geduirig mede besmet werden, en aldus allenxkens het geheele bloed: Waar uit een Koors ontstaat, en het geheele Bloed van een andere menginge werd, als voor desen, en door zijn menigvuldig suur komt als te schiften, welke dunste geschifte vogten, veel suur by haar hebbende, geduirig door de kliertjes der maag en darmen gescheiden werden, en door haar geduirige prikkelen een geduirige Afgang maken.
III.
Den Afgang is nu dikwijls groen en gekartelt, voornamelyk als de Kinderen noch jong zijn, en geduirig suigen, daar beneven is den afgang suur ruikende, een seker teiken dat het suur de overhand neemt; Want voor eerst souw den Afgang noit groen zijn, indien daar soo veel Gal was, die alle dit suur konde temperen en ten onder brengen. Ten tweeden, soo de Gal en niet het suur de meester speelde, sou de melk niet schiften en by gevolg den Afgang niet gekartelt zijn; en sulx toegestaan zijnde, souw den Afgang noit suur oft goor konnen ruiken: Derhalven ben ik genoodsaakt te besluiten, dat'er te weinig Gal, die uit een alcali volatile bestaat, in ons Lighaam is, want die Kinderen, welke men van het suur af houd, sullen noit eenige buik-loop krijgen.
IV.
Als de Kinderen wat ouder werden, eten zy somwyls te veel Ooft-vrugten, door welkers suur, alle de Gal ten onderen gebragt werd, waar na sy buik-loop en koors te wachten hebben; want de meeste Ooft-vrugten hebben een menigvuldig suur, voornamelyk die vergiftige Aalbessen, die de menschen soo gesond oordeelen, die een corrosyf suur by haar hebben; en dat onse gesondheid veel af hangt van de gesonde Gal is seker, en heb sulx in een ander Werk genoegsaam getoont.
V.
De Genees-middelen dienen ten desen einde aangestelt te zijn, zijn gemeenlijk die gene, welke het suur temperen, en 't selve uit het Lichaam voort-dryven: en onder dese zijn niet beter als de volgende, welke meest uit een alcali fixum of Volatile bestaan. Consolida Major, Contrajerva, Cinamomum, Suberis carbo, Santala, Sanicula, Theè Hypericum, Crocus, Hordeum,
Orysa, Sem. Nasturtii Sophiae, Milium, Nux moschata, Mastix, Myrrha, Succinum, Thus, Gluten, Terebinthina Oculi cancri, Cornu cervi, Ossa calcinata, Testae ovorum, Corallum, Chalybs,
Spir. salis Armon. Cornu cervi, Tinct. catechu, Croci, Opium praeparatum, Antimonium Diaphoreticum, Crocus Martis,
Sal. saturni, &c.
Sommige zijn geweldig met Purgeer-middelen in de weer, en egter daar komt my noit een patient te voren, of ik weetse beter sonder Purgeer-middelen te helpen als met de selve. En
dat ikse niet veel en acht, is, om dat ik oordeel datse de Loop vermeerderen; en dat meer is, ik heb menigmaals beschouwt over eenige jaaren, doe hier de Rooloop soo regeerde, dat de gepurgeerde meest de bek daar by in schoten, en haar laatsten adieu seiden: het pleeg een Crimen Capitale tot Middelborg te zijn, wanneer ik menigmaals hoorde dat men die een Roo-Loop gehad hadde niet gepurgeert was, maar dit quam dat men de sieken in plaats van suur temperende, suure dingen liet gebruiken, en daar by sulke middelen, welke de Buik gans opstopten, gelyk als alle die Astringentia en bloed runnende dingen zijn, waar van men sig t'eenemaal moet afhouden, of omsigtig gebruiken: maar met die gene welke alleen het suur temperen, gelyk de bovengeschrevene middelen zijn, die zijn veilig, en sonder het minste gevaar; voor my ik heb'er my altyd wel by bevonden.
VI.
Maar indien het gebeurt, dat'er een enkele Loop was, soo is het sulken quaad juist niet, dat men met Rhabarber en eenige Acidum concentrantia de darmen eens uitsuivert, want daar door werd noch een menigte suurs uitgeloost. Maar in een Roo-Loop met buik-pijn, seker men neemt de kragten van de Lyders niet beter weg, dan in die Gelegentheid te purgeren. En, wat sal men daar purgeren? Wil men noch een
ter vloed van suur maken? Is't niet beter dat suur dan door bequaame middelen te temperen? Gelyk men seer gemakkelyk kan doen, sonder eenige krachten te verminderen, ja daar de selve gesterkt werden? My dunkt dat het redelyker is. Die dan purgeren wil, die purgere, en die de reden en ervaringe gebruikt, sal wel beter sien.
VII.
Die dan tot myne voorschriften genegentheid hebben, behelpen sich eerst met een Keuken-raad. Veele nemen Rook-vleis, het welke zy in een panne droogen, tot men het tussen de vingers kan stukken vryven, waar van zy dagelijks een weinig ingeven: andere nemen de kool van kurk, diese met een weinig Vin Tint gebruiken. Rys-pap met Kaneel is mede seer goed, als ook met Gers gekookt en een weinig Mankop-zaad daar by. Sommige nemen een stuk been oft harts-hoorn en branden dat in't vuur tot het wit is, het welk se tot Poeder stooten en ingeven. Indien de Kinderen oud genoeg zijn, kanmen haar soete Amandelen laten eten. Of nemen een half drachme Semen sophiae in, en doen dat somwyls eens. Soo nu alle dese Kraam niet helpen wil, moet men den Doctoor om raad vragen, die sal u mede wel diergelyke dingen ordineren, doch die van beter kragten zijn, waar van eenige Staaltjes volgen.
Recipe Oculor Cancri, Mastichis, aa drach. duas. M. F. Pulvis. Dosis Scrup. unus vel duo.
Of
Recipe Aq. Menthae, Cinamomi, aa unc. unam. Thuris, drach. sem. Misce, Lepelwys. Of
Recipe Antim. Diaphor. Scrup. sem. Coralli rubri, drach. duas.
Gum. Elemmi, Scrup. unum. M. F. Pulvis.
Dees is van een half tot tot een heel Scruipel. Of
Recipe Cort. Ovor. drach. duas. Corn. cervi usti, drach. unam. M. F. Pulvis.
Dees is tot een Scruipel.
Men kan onder de Spijse wel een drop of twee Balsamum Peruvianum mengen, die van seer goede kragten in dese gelegentheid is.
VIII.
Ten is mede niet al even veel wat de Patient
drinkt, want ik weet dat hy al vry dorstig valt, voornamelyk so de Roode-Loop de overhand krijgt, en, dit komt nergens anders van daan, als dat het bloed so dik is, dat 'er door de Speeksel-Kliertjes niet kan gescheiden werden, zo dat de mond droog is. Jonge Kinderen moet men dan een goede borst geven, of gevense soete melk uit een pyp-kan: en indiense wat ouder zijn, laatse zo veel Theé drinken als se konnen, want dat zal haar weder een vloeybaar bloed maken, om dat de Theè een Alcali by sig heeft, ten anderen dat het water seer veel vloeybaarheid kan toe-brengen; Ten derden, dat de warmte van het water, zeer veel doet om door te dringen en alles dat te dik en te Lymig is los te maken: en ten laatsten, dat het water seer veel suur door de Watergang doet afzetten.
IX.
Sommige hebben een Boere raad, en ik kan de selve goed keuren. Se nemen alleen versch Rotterdammer bier, dit laten zy heet werden, doen daar veel Foeli by en Note-moskaten, met wat gebraden brood, het welke sy heet in't Lighaam drinken: