I.
NIet selden gebeurt het, dat de Kinderen met Winden en oprupsingen gequelt werden, die haar seer moeyelyk vallen, want hare buikjes werden daar door gespannen en opgeblasen, so datse daar door mede pyne krygen, en ligtelyk uitgeven, 't gene zy genuttigt hebben, zo dat dese ziekte van de Buik-pyn, maar als in graden en trappen van elkanderen komen te verschelen, alleen dat in de Winden meerdere slym en minder suur schynt te wesen. Om nu tot het rechte Verstand te komen, is het gansch noodig d'oorsaken daar van t'ondersoeken.
II.
We seggen dan dat d'Oorsaak een slym is, want indien daar geen slym was, souden daar sekerlyk geen blaasjes, noch daar uit Winden ontstaan konnen. Want de Winden, welke in de darmen geboren werden, zyn niet anders dan een slym welke door de subtyle materie des Hemels bewogen werd, en tot blasen gemaakt. Even als wy sien wanneer iets aan't fermenteren geraakt, daar een menigte blaasjes gemaakt werden, om dat de subtyle Materie rondom in
die lymige en taaye deeltjes besloten werd, en geen uittogt vindende, ons een blaas vertoont. Hier van heb ik in't breede in myn Institutie af geschreven, en bysonderlijk in myn Verhandelinge van de Fermentatie, waar na ik den Leser kan senden, niet behoevende geduirig eenderlei saken op te halen.
III.
Van de Uiterlyke Oorsaken is de koude die de Kinderen lyden geen van de minste: Want gelijk alle jeu-sappen door de koude komen te stollen, als elders wyt-loopig is verhaalt, alsoo geschied sulx mede in ons lighaam, welke te traag loopende en te seer aan een geperst werdende, een lymig Vogt vertoont. We weten genoegsaam, dat als iemant te seer verkoud is, veel slym door de neus en mond quyt geraakt, wat is dat anders dan een vogt dat te seer verstyft is, en niet behoorlijk kan omloopen.
IV.
Sulx heeft mede zijn begin van de Suiker, die de Kinderen in haar pap gedaan werd, gelyk veele luyden de gewoonte hebben, om de Kinderen quansuis wat smakelyks te geven. Dese Suiker weten we seker dat als se met Water of eenig ander vogt gemengt werd , datse een lymachtig Vogt uit maakt: Dese Suiker dan in menigte alle dagen in het Lichaam komende, moet een groote menigte slym veroorsaken, waar
door de Darmen beset en vervult werden, so dan by dese slym eenige werkende deeltjes komen, moet die slym geweldig uit spannen, welker uitspanninge blaasjes zijn, en te veel uitgespannen werdende, breken en een Wind veroorsaken, die dan na de verscheide gelegentheden van onder of van boven uitgeloost werd.
V.
De Genesinge bestaat dan hier in, dat men de Gelegentheid af snyd, waar door de slym veroorsaakt werd, namelijk de Kinderen van koude t'onthouden, en veel suiker of andere slymige kost te geven. Ten tweeden moet men de slym die reeds in't lichaam gemaakt is uitdryven. De slym nu die in de Darmen is, kan men door een purgans uit dryven, van een weinig scammoneum onder de Pap te mengen, tot twee, vier, ses en meer greinen, na dat de Kinderen groot zijn, en krachten hebben, dit mag om de twee of drie dagen wel eens hervat werden, want de slym wil in een reis niet door gaan, daarom moet men dat verscheidene reisen hervatten.
VI.
De slym nu die noch in't bloed, en in eenige andere hoeken des Lighaams sit, moet men door andere middelen soeken werkelyk en vloeybaarder te maken, waar toe de vlugge souten en de vlugge Aromatike Olien de bequaamste zijn, want onder de melk mag men eenige
pen Olie van Anys droppen, of mede wel Olie van gedistilleerde Foelie en Notemoskaten, welke uit een aromatyke vlugge Olie bestaan, welke in het bloed komende, de selve werkelijkheid dese taye slym mede deeld, die het selver heeft. Wat kan men dan beter hebben als dit, ten zy men daar eenige vlugge souten begeerde by te mengen, van
Spiritus salis Armoniaci.
Item wat Anys, Brandewijn, Kerwe en diergelyke warme dingen. Of
Recipe Aq. Camomill. unc. duas. Spir. vol. oleos. Gutt. quatuor. Tinct. macis unc. sem.
Misce. Of
Recipe Aq. Faeniculi, unc. duas, Tinct. croci, unc. sem.
Spir. corn. cerv. rect. gutt. sex. Misce.
Dese en diergelyke kan men de Kinderen lepel-wys ingeven: De Moeders of Suigsters die een Kind suigen moeten wat Lavas-Water of wat dobbelden Anys gebruiken, of het volgende lepel-wijs.
Recipe Spir. Anisi, unc. quatuor. Lauri, unc. duas.
Salis Armon. gutt. sex Tinct. Croci, unc. sem. Misce.
Tegens dat men het Kind te suigen geeft, moet men daar een lepel vol of twee van gebruiken, zoo krijgt het Kind daar mede wat van in het lyf.
VII.
Maar het kan gebeuren, dat de melk die de Kinderen suigen, selfs niet en deugd, lijmagtig en tay is, zo dat de Vrouwtjes mede Sorg mogen dragen, dat haar melk verbetert werd, op dat de Kinderen daar geen schade af te wagten hebben, gelijk men dat menig reis siet gebeuren. Zy moeten dan mede al eenig sal volatile oleosum gebruiken, waar toe ik soodanigen soort heb, als'er ergens te vinden is. Het vorige voorschrift konnen sy mede laten bereiden, en gebruiken het lepelwijs, soo sal de melk allenxkens beter werden, en voor het Kindjen voedsamer.
VIII.
De Kindertjes die nu soo windig zijn, mag men wel geduirig warme doeken op de buik leggen, en strijkense met eenige fijne doordringende Olien: gelyk als Olie van dil en kermillen, met een weinig Olie van gedistilleerde
Munt, en uitgeperste Olie van Notemoscaten, hier mede strijktmen warmtjes over den buik.
IX.
Sommige schieten klysteren in van onderen, welke warm geset zijnde, dikwyls veel deugd konnen doen, als by voorbeeld
Recipe Decocti camomillae, unc tres Spir vini anisati, unc. unam
Misce. F. Enema. Of
Recipe Aquae Foeniculi, unc. duas Decoct. sem. levist. unc tres. Misce. F. Enema.
Dese en diergelyke dingen zijn de beste die men in't Werk kan stellen.
Achtste Hooft-stuk. Van de wormen die somwijls Rijf-koeken genoemt
werden.
I.WOrmen te hebben is een van de gemeenste Kinder-ziekten, voornamelijk als de Kinderen vaste kost beginnen te eten, dan so zijnse daar meest mede geplaagt: De Wormen die in de Kinderen meest vallen zijn ronde Wormen; En een tweede soort is'er die niet in alle darmen
groeyen, maar meest in den Endel-darm: Dog de Kinderen werden daar juist niet alleen mede aangetast, maar zelfs oude Personen.
II.
't Gebeurt niet selden dat dese Wormen gelyk als met geheele klonten in een sitten, en in de darmen blyven hangen, spannende de selve uit, en gevende somtijds een hardigheid, welke den buik doen opspannen, en uiterlijk gelyk als een verharde Milt of Lever vertoonen. Het welke van de Quaksalvers en het gemeene Volk een Rijf-koek genoemt werd, doch om wat Oorsaak weet ik selfs niet; Siet hier van mede elders in mijn Collectanea Medico-Physica een Historie door den Heer L. Smids beschreven.
III.
Nu sal een Philosooph en een Lief-hebber van de Waarheid belust zijn, de ware Oorsaak te weten, en indien hy wat nauw toe-luisteren wil, zal ik se hem op zijn Kartesiaans wat nauwkeurig ontvouwen. We weten voor eerst dat zo ras de Kinderen gespeent werden, hare gesten inde Maag noch niet sterk genoeg zijn, om allerhande Spijs te konnen verduwen, en tot een bequaam sap te bearbeiden, so dat nu waar is, moet het gebeuren dat de spijs door dese onvolmaakte gestinge aan het rotten en bederven geraakt. Al het gene nu ligt tot een verrottinge
werd gebragt, bestaat uit een menigte deeltjes die alle van een verscheiden soort zijn: Dat is, dat hare deeltjes in Figuren seer van den anderen verschelen: dese verscheidene Figuren zijn dan oorsaak van verscheide Bewegingen, en dikwyls van een al te grooten beweginge, waar door de Hooft-stoffen vervlogen en verbruikt wierden, die anders oorsaak waaren dat dese fermenterende stoffe tot een volmaakter vogt soude geraken: Dese fijne geest nu verloren zijnde, versuuren en vergoren dese spijsen, en wylse niet ophouden om gestadig van de subtyle Materie bewogen te werden, so hakt en kerft het suur op d'andere deeltjes so lange, tot dat de een d'andere gansch stomp en onmagtig gemaakt heeft; Dese groote Beweginge nu is oorsaak dat de subtylste en fijnste deeltjes ontsnappen en het hasen pad kiesen, waar door te voren een lieffelijke Fermentatie wierde veroorsaakt. De grofste deeltjes nu van het alcali en het acidum over blyvende, werden alleen maar tegens malkanderen bewogen en verschoven, soo dat door haar onderlinge snelle beweginge alles los geraakt 't geen in't rottende Lighaam los te maken is, en dit is d'oorsaak dat al 't gene rot, week en murf werd. Dese grove deeltjes tot in de neus toe vervliegende, geven ons een stank te kennen.
IV.
Na dese groote Beweginge zijn de Kragten
van dese gesten meest gebroken, zoo dat'er een mindere beweginge uit volgen moet, en hoe de beweginge der subtyle Materie meerder vermindert, hoe de persinge van de Hemels-bolletjes meerder vermeerdert, so dat dese rottige stoffe meerder aan een geperst werd, en by gevolg tayer en lymiger werd. Dese taye en lymige Stoffe onder de andere rottende deeltjes zijnde, haakt het eene deeltjen aan het andere, waar door de heele massa taey werd. De subtyle materie onderwylen werd niet regulier en volgens de gewoone order door dese taeye en verrotte stoffe bewogen, maar is genoodsaakt door d'eene meer en d'andere minder door te blixemen, waar door gelegentheid gegeven werd om van binnen eenige ruimten te smeden, want de subtyle Materie daar door blixemende, kan daar so licht niet weder uit, alsse daar is in gekomen, so dat dese taeye en lymige stoffe geduirig uitgebreid werd. Alle dese ruimten nu, zijn of in de langte of in de breete uitgebreid. Maar de beweginge geschied volgens d'order in de langte, want de beweginge van die lighaamtjes is de sterkste, waar door de uiterlijke lichamen al persende de selve dwongen, welke d'oorsaak is dat dese ruimten in de langte werden gesmeed, door dese persinge wierde dan een nieuwe verplaatsinge van de dikke deeltjes veroorsaakt, waar door de doortogt een weinig belet en verhindert wierde, om dat des selfs tegenstand
der was, als de beweginge der subtyle materie door dese beweginge nu werd te wege gebragt, dat'er een menigte Pypjes gesmeed wierden, door welke de dunne deeltjes konden heen vloeyen; en dewyl de beweginge van de subtyle Materie allenxkens aan de einden verflauwde, wierden dese ruimten op d'einden mede dunder. De Persinge nu van de uiterlyke Lighamen was mede aan d'einden niet minder als aan het midden, so dat het eene eind van dese pypjes so geperst werd, dat de verdere doorvloed belet werd, en by gevolg gedwongen niet wederom te deinsen, waar door dan een worm wysige beweginge ontstaat.
V.
Doch somtijds gebeurt het, dat juist niet alle dese Pijpjes recht-linig leggen, maar somwyls wat krom en bogtig gelyk als de slangen en aalen door malkanderen leggen. De fijne deeltjes deser Worm niet konnende altijd op eene plaats blyven, moeten door een nood-dwang allenxkens vervliegen, dese plaatse niet konnende ledig of ydel blyven, so dat 'er door een kringwijse beweginge weder nieuwe Stoffe moet indringen, waar door de Worm gevoed werd en voedsel krygt. Dit is dan de Wijse, door welke wy bevatten konnen, dat'er een Worm kan gemaakt werden. De
Verscheidenheid nu van de rottingen als ook der stoffe, beweginge, plaats
en diergelyke geven gelegentheid tot het groeyen van verscheide soort van Wormen.
VI.
D'Uiterlijke Oorsaken zijn het eten van harde spijs, die de Kinderen niet konnen verduwen, gelijk gesegt is; Item het eten van suiker en alle slijmige spijs, waar mede de Kindertjes tot walgens toe menigmaals opgepropt werden, in't kort het is een slijmige en ligt verrottende stof, gelijk als mede alle ooft-vrugten, die veel suur by haar hebben, en ligt tot verrottinge komen.
VII.
De Uiterlijke Teikenen zijn, dat de Kinderen geduirig in de neuse peuteren, en dat de selve jeukt; Item blaauwe ringen om d'oogen. D'Oorsaak mein ik dat hier van daan komt, om dat het bloed door een menigvuldig suur en slym opgepropt zijnde, door die fijne slag-adertjes, welke in de Neus en omtrent d'oogen loopen, geen doorgang kan hebben, die ras genoeg geschied, want dat dese deelen aldaar een jeukinge geven, is de geduirige persinge tegens de syden der vaten, so dat het trager moet loopen, en des selfs vertraginge in het gansche bloed zijnde, moet ook het geheele lighaam blonter en blaauwer zijn, en voornamelyk aan d'oogen, alwaar de huid met menigte fijne slag-adertjes voorweven is, welkers bloed ligtelyk door de
huid kan gesien werden. Nu dese teikenen zijn juist niet altyd vast, want daar zyn meer toevallen in welke dese teikenen gesien werden. Die een glas Wyn te veel gedronken heeft, sal gemeenlyk des ogtens soodanigen jeukinge in de Neus gewaar werden, dat men door lange daar in te peuteren, men niet selden aan het bloeden geraakt; en by aldien iemand wat te veel gebekert heeft, siet hy seer versopen uit, met blaauwe ringen om de oogen: de reden hier van is klaar, alleenlyk overdenkende, dat de Wyn zo een menigte suurs in het bloed heeft nagelaten, waar door het selve is verdikt geworden, so dat het door die deelen trager moet doorpasseren, als te voren eer de Wyn gedronken was.
VIII.
By dese teikenen komen somtyds mede buikpyn en beweginge in de darmen; ook gebeurt het somwyls dat'er eenige Wormen uitgeloost werden, en dat is al een van het sekerste, maar egter om dat sulx niet altyd geschied, kan men het best aan de vorige teekenen kennen. 't Gebeurt ook gemeenlyk dat de monden der Kinderen wat stinken, en een overvloedig speeksel quyt geraken, zynde een teiken dat de Gyl niet wel met het bloed vereenigt, so dat het lichtelyk door de speeksel vaten kan uitgeloost werden, en dewyl het selve in het bloed komt te verderven, geeft het veeltyds geen goede reuk
van sig; en tot bevestinge hier van, soo zend ik den ongeloovigen maar na de pis die de Kinderen wateren, en se zullen gewaar werden, dat de Pis wit sal zyn als een gekernde Melk, dat niet anders is dan een vergoorde Gyl.
IX.
Ook zyn dese Kindertjes wel met schrikkingen des Nachts onder het slapen bevangen, dat nergens anders van daan komt, als van dat overvloedige suur, waar mede de gyl en bloed opgevult is, soo datter by gevolg geen goed senuw-vogt kan geboren werden, het welke dan andere vreemde deeltjes by sich hebbende, onordentelyk door de zenuwen moet doorstralen, waar door trekkingen, verbaastheden, schrikkelyke Droomen en diergelyke komen t'ontstaan.
X.
Dit overvloedig suur is dikwyls mede oorsaak dat dese Kindertjes graag na eten zijn, want het komt haar selden t'onpas. Want dit suur prikkelt de Maag geweldig, waar door de Maag grooter beweginge krijgt als behoorlyk is, en alles uitgudst watse in heeft; De maag dan ledig zynde, en het suur d'overhand neemde, geeft geduirig een nieuwe honger. En hoe meer spyse de Kinderen krygen, hoese meer willen hebben, en wyl het in geen goed Voedsel
dert, werd daar veel slym en suur geduurig voort gebragt; Dewyl nu dese vuiligheden aangroeyen en d'Overhand nemen, kan daar geen goed Voedsel geboren werden, waar door de Kindertjes onderblyven, niet groeyen, seer uitteren en vermageren.
XI.
Veeltyds is de buik seer opgespannen als een trommel, om dat de Darmen door een menigte slym en klitten van Wormen opgevult zyn, item dat'er veel Verstoppingen zyn, en dit gebeurt meest wanneer de Kinderen hard-lyvig zyn, en weinig afgang hebben.
XII.
Selden gebeurt het, dat dese Kinderen vry van Koorsen zyn, want se hebben een al te dikken en verdorven bloed, om daar niet mede onderworpen te zyn. Want een dik bloed geraakt veeltyds aan het broeyen en heet werden, waar van we hier na breeder zullen spreken, want om van de koorsen te verhandelen soude hier te lang vallen.
XIII.
Men siet dat de Kinderen lang gesond schijnen te leven, alhoewel se Wormen onderhavig zijn.
XIV.
De Aars-mayen doen dikwyls de minste schade, maar indiense in den endeldarm lang
meester blyven, heeft men egter gesien, datse daar geheele stukken uit gegeten hebben.
XV.
De lange en breede Wormen, zyn selden in de Kinderen, doch wanneerse daar mede beladen werden, soo zynse daar gemeenlyk ellendig genoeg aan, want se zyn so haast niet te verdryven als de ronde Wormen, en die men maeyen noemt; ook verwekken die groote Wormen groote toe-vallen, ja blyven ymand ettelyke jaren by.
XVI.
Hoe minder Wormen hoe eerder Genesinge, voornamelyk als de Kinderen niet lang Wormen gehad hebben, en eerst beginnen te groeyen; maar so daar Koors en eenige toevallen by komen, gaat de Genesinge vry wat trager, want dan is het bloed en andere sappen onses lighaams meer bedorven, en hoe alles trager toe gaat.
XVII.
In't Generaal dan sal men alle Kinderen geen Gelegentheid geven, om haar Wormen te doen hebben, ook mag men alle Kinderen ook wel iets laten gebruiken, om de Wormen voor te komen. Men magse dan somtyds een popje van geraspte Harts-hoorn in't bier hangen, welkers vlugge sout alle slym en suur weg neemt, en
al is 'er een weinig Rhabarber by, 't zal niet als des te beter zijn; of men kanse eenige