I.
WAnneer de maag iets moeyelijk valt, of dat'er door d'een ofte d'andere oorsaak een onordentelyke beweginge in veroorsaakt werd, werd in de Kinderen het Walgen en Braken oft Kooren veroorsaakt: Welke beide ziektens niet selden by malkanderen vervoegt zijn, en in grade alleenlijk van malkanderen verschelen, soo dat het braken maar een groote trap van het walgen is. Eer men braakt sal men gemeenlijk walgen, en is als een voorlooper daar van.
II.
Dese quaal kan de Kindertjes menig reis over komen: Want voor eerst weten sy haar eigen maat niet, en ten anderen so ras zy huilen weet men se niet beter te stillen, dan met de pap-pot en de pram, so datse niet selden te veel krygen en overladen werden. Waar door de zyden van hare tengere en swakke Maagjes werden uitgeset, de Zenuw-deelen getrokken en gespannen, waar door een convulsie oft grooter beweginge werd veroorsaakt, het welke eerst een poginge tot het braken geeft, het welk het Walgen is, maar dese beweginge wat hooger gaande, werd
alles uit de Maagjes gedrukt en geperst wat'er in is.
III.
Ten tweeden, wanneer de Suigsters veel suur eten, sullen de Kinderen meest braken, want de Kindertjes dese suure Melk in hare maagjes krygende, werden die maagjes mede geprikkelt en tot een onordentelijke beweginge aangeport, waar doorse geduirig uitgutsen watse ingenomen hebben.
IV.
Ten derden: Wanneer de Kindertjes met hare buikjes te veel op den arm gedragen werden, of dat mense te veel holt en beweegt, geraken zy mede niet selden aan het braken: Want als se op hare buikjes leggen, zo werden de maagjes met eenen geperst, en der selver zenuw-deeltjes tot onordentelyke beweginge aangevoert, waar door se alles uitspouwen en braken, watse genuttigt hebben. Van gelykken alsse te veel bewogen werden en geschud, so werden hare senuw-vogten mede op gelyke wijse bewogen, welke wan-order de maag gewaar werdende, Walgen en Braken veroorsaakt.
V.
Wanneer de Kindertjes verkoud zijn of anders veele suurigheden by haar hebben, geven een quade gest en klier-vogt in die maagjes,
door se tot de selvige toevallen werden aangeport. Van gelijkken ook als sy tanden krygen, geschied'er een groote persinge tegens de vliesen van het tand-vleis, waar door ligt mede een ongeregeltheid der Zenuw-vogten ontstaat, en die selve toevallen veroorsaakt.
VI.
Als de Kinderjes koors hebben, zijn de maagsappen mede op een geheele andere wijse gestelt welke der selver tengere veseltjes tot een ongewoone beweginge aanporrende seer ligt een braken en walgen veroorsaakt.
VII.
Spyeir, segt men gemeenlijk, sijn Dyers, want men segt dat die brakende en spuwende Kinderen gemeenlijk in't leven blyven, en al komt het uit een oude wijfs Spinrokken, so is het egter niet onwaar, wijl het met de reden te samen stemt. Want dese Kinderen, welke geduirig hare overvloedige spijse uitgeven, werden met eenen veel suurigheden quijt, die andere Kinderen, welke niet en braken, by blijven. Waar door Stuipen, Buik-pijn, Roo-loop, en meer andere siekten konnen veroorsaakt werden. Maar die dit geduirig quijt werden, hebben die qualen so seer niet te wagten, om datse het geduurig hebben uitgeloost. Die dan nu de minste toe-vallen hebben te wagten, zijn ook meest van het sterven en het Kerkhof, 't gemeene
derland, bevrijd. Soo dat men dan met recht besluiten kan, dat'er weinig gevaar is in't Braken der Kinderen.
VIII.
Wanneer de Moeders en Suigsters sig niet voor suurigheden wagten, gebeurt het dat de Kinders heele klonten geronne en verkaasde melk uitbraken, en dat heeft zijn gevaar in; want als de Maagjes van dit sog zijn opgepropt, kan het gebeuren dat alle die melk te gelijk in eene klont kan komen te schiften en te runnen, het welke noch van boven noch van onder niet uit de Maag konnende geperst werden, de kinderen tot een tering kan brengen, so datse soo mager werden als een scherminkel oft uitgeteerden Ieronimus gelijk men segt, ja eer een doode dan een levende gelijk zijn.
IX.
Dus verre zijnwe dan tot de Genesinge gekomen, en so het uit al te veel voedsel komt, moet men dat de Kindertjes onttrekken, soo sal het braken wel haast stillen en vergaan, want het geduurig suigen en pap-eten geeft daar groote aanleidinge toe. Men moet dan ook de Kindertjes niet te seer over den arm leggen, op dat de Maagjes niet geperst werdende, de spijse daar niet uit en gutst. Item sal mense niet te veel schudden en hutselen, want die beweginge als gesegt is, kan oorsaak tot het braken zijn.
X.
De Suigsters en Moeders selfs moeten haar matigen van al wat suur en rins is, want ik heb duisentmaals vernomen, dat als mijn Vrouw suur gebruikt had, het Kind datse soog veel meer braakte als anders. Dit heb ik mede in alle andere bespeurt, welke brakende Kinderen zogen, datse veel suur gebruikten, derhalven moet het een algemeene Regel zijn, dat suigende Vrouwen geen suur gebruiken, willen zy haar Kindertjes niet ombrengen: De tweede is datse sig van koude wachten: De derde sig alle sterke Gemoeds-driften ont-trekken; De vierde de Kinderen goede spijse geven, en wel reinigen, en van gelyken warm houden.
XI.
De Suigsters of Moeders dienen ook iets te gebruiken tegens het braken der Kinderen, op dat het Sog veranderende, de kragt van dat Medicament mede van de Kindertjes genuttigd werde, als
Recipe Sem. Cardomomi, Rad. galangae, aa unc. unam Caryophyll., unc. sem. Croci, drach. duas Menthae, manip. unum. Spir. vini anisati, pint. duas Misce f. tinctura.
Laatse daar drie maals daags een lepel vol van nemen. Of Recipe Tinct. croci, drach. duas.
Spir. menthae, unc. duas Cornu cervi, drach. unam. Vini anisati, unc. quinque Misceantur.
Dit kan op de selfde wyse gebruikt werden. Ook kan men wel een hand vol Munt in soete melk koken, met wat Anys-saad, en drinken dat dikwijls, of een weinig Anys-water drinken, met wat Saffraan gemengt.
XII.
De Kinderen nu hier niet door genesen zijnde moet men ook al iets te laste leggen om te gebruiken: om het suur te temperen mag mense wel een weinig kreefts-oogen ingeven onder haar pap gemengt, met een weinig Saffraan: Want dit overvloedige suur is dikwijls oorsaak van het braken: Of
Recipe Mastiches, drach. sem. Corallororum rubr. drach. unam M. F. pulvis tenuissimus.
Dosis scrup. semis.
Laat daar alle dage driemaals af gebruikt werden in de pap geroert:
Of
Recipe Aq. Menthae, unc. duas. Tinct. macis., unc. semis. Spir. sal. armon. gutt. sex. Misce.
Doet elke reis een pap-lepeltjen daar van onder de Melk. Gesaffraande Melk is in dit geval niet quaad, als ook onder een weinig Munt-water wat Saffraan gedaan. Item mag men een droppel of twee Olie van gedistilleerde Foelie, Munt, Orangien, Citroenen, en diergelijke onder de pap roeren, en somtyds een weinigjen Spaanse Wyn geven. So nu dit alles niet wil helpen, moet men zijn toevlugt nemen tot een weinig Slaap-bollen saad, een vingerhoed vol onder de Pap gekookt, of een vierde van een Slaap-bolle of meer na de Kinderen groot zijn, onder de melk gekookt, en daar van te eten gegeven: anders kan men uit den Apotheek een weinig Diascordium halen, en geven dat de Kindertjes in, waar na het braken sal ophouden. Of men kan van dit volgende Watertjen somtyds een lepeltjen af geven.
Recipe Vini Hispan. unc. tres. aq. Menthae, unc. duas. Laudani opiati, gran. sem. Misce.
Hier van mag men om de paar uiren een pap-lepeltjen vol van gebruiken.
XIII.
Op de Maag strijktmen wat Olie van Munt en Notemoskaat: Of
Recipe Ol. Menthae per inf. unc. sem. Stillatae, gutt. decem
Macis expr. drach. sem. Misceantur.
Hier mede mag men warm over de Maag stryken. Dit is dan so de meeste Genesinge aangaande het Braken der Kinderen.
Sesde Hooft-stuk. Van de Buik-pijn der Kinderen.
I.
DE Buik-pyn is een soorte van kolyk, en mag selfs daar wel voor gaan, want daar is weinig onderscheid in. De Kinderen nu kennen het met geen woorden klagen, en daarom huilen en schreuwen zy nacht en dag sonder ophouden; Gemeenlyk is haar dan den afgang seer groen, gekartelt en suur ruikende, ja soo suur als edik, 't welk d'ondervindinge dagelyks leert. Hare pisse riekt dikwyls mede seer sterk, en byt de huid sodanig datse moet smerten.
II.
De Oorsaak deser Buik pyn is een overvloedig
suur, en te weinig galle, want indien daar genoegsaam Galle was, zo zoude alle het suur geheelelyk t'onder gebragt werden, en de meester niet spelen, als het blykt dat hier geschied. Want de Galle meest uit een vlug alcali bestaande, (dat uit des selfs destillatie blykt) is bequaam, gelyk we meermaals gesegt hebben, om het acidum te dooden, en zijn scherpe punten gelyk als in de scheede te steken: so dan de Galle in menigte uitgeloost wierde, seker, al het suur soude daar door opgeslokt en gedood werden: maar het contrarie blijkt uit den afgang der Kinderen, die soo suur is, datse onse neuse steekt, even als een wreeden Azijn, of als een sterk water, zijnde een seker teiken dat'er een overvloed van suur is, en dat de balsem, daar ik de Galle noem, niet machtig is, om het selve te vermeesteren.
III.
Dat de Darmen van binnen vol kliertjes zijn, even als de Maag, behoef ik hier niet omstandelyk te bewysen, vermids ik sulx wydloopiger in myn Anatomie getoont heb. Dese kliertjes zijn dan voornamelyk gemaakt om eenige vogten uit het bloed tot in de darmen door te laten. In oude Persoonen werden op een dag daar ettelyke pinten doorgekleinst, alsoo in jongere wederom na proportie van haar lighaam. Het vogt nu dat daar door gekleinst werd, is byna
het speeksel gelyk, doch in het gemeen wel wat suurder, voornamelyk in een ongesonde stand. Indien nu de Kinderen 't zy van hare Moeders of Suigsters een goor sog afgesogen hebben, of datse een vergoorde Melk gegeten hebben, krygen die Kindertjes dat in haar lighaam, het welke alle de Galle diese in haar lighaamtjes hebben gans dood en vermeestert, soo dat het suur de overhand komt te nemen: dese suure deeltjes dan te gelyk met de darm-quyl oft darmsappen door de voornoemde Darm-kliertjes heenkleinsende, komt in de holte der darmen, waar door al het gene in de darmen is, vergoort en versuurt, ja selfs den aftrek doet suur ruiken.
IV.
Dewijl nu dat dit Darm-sap door die menigte kliertjes moet passeren, en de selve van senuw-veseltjes seer doorweven zijn, kan het niet minder zyn of daar moeten pynen geboren werden, die onlydelyk zyn; want het suur, als we elders meer gesegt hebben, bestaat uit lange deeltjes, als degentjes puntig, en aan beide zyden snydende: dese scherpe deeltjes door de warmte, en voornamelyk van de geduirig
doorblixemende subtyle materie des Hemels bewogen en verplaats werdende, werd ook tegens die tengere senuw-draadjes en veseltjes bewogen, op welke sy snyden en knagen, waar door onse Siel een moyelykheid bevat, die we pyn noemen. Dit
zuur nu in groote menigte zijnde, knaagt alles wat'er by of ontrent is, en geeft ons een onverdraaglyke pyn, waar door selfs trekkingen in het scheil konnen veroorsaakt werden.
V.
't Gebeurt somwyls dat de pyn sekere plaats alleen bepaalt en dat geschied somtyds, om dat'er op die plaats veel slym aan de darmen vast is geraakt, die so dik is, datse door de verby vloeyende stoffe niet ligtelyk opgeschaaft werd en los geraakt, so dat het suur uit de darm-kliertjes vloeyende, tussen de darm en de slym blyft sitten, en door de slym niet konnende doorbreken, moet daar blyven zitten, welke allenxkens nog meerder versuurende, de pyne meerder aanwast. De subtyle materie egter dit suur geduirig bewegende, soo werd die slijm mede aangedaan, uit welke blaasjes gemaakt werden, uit welke wanneerse komen te breken, een Wind maakt, die of van boven of van onderen werd uitgeloost, en dat geeft eenige verlichtinge, namelyk om dat'er een gedeelte van dat suur, met het breken van die bulle oft blaas, uitloopt, en also de pyn vermindert.
VI.
In wat darm nu eigentlyk de pyne is, kan men niet ten nauwsten bepalen, vermids van de maag tot den endel-darm toe overal gelegentheden konnen gegeven werden, om sodanigen suur te
konnen vergaderen, voornamelyk in't begin der darmen, in welke sich het Pancreas in ontlast, en in een buik-pyn niet selden, een groote roervink deser quale is, want daar werd mede een quylachtig vogt uitgeloost, 't welk versuurt zijnde, veelderlei tragedien uitwerkt, gemeenlyk stelt men dese pyn in de darm colon of karteldarm, en daar na ook kolyk genoemt, maar dat is niet altijd, ik wil egter niet tegen spreken, dat het daar niet soude konnen geschieden, want ik meen dat dese pyn in alle de deelen van de darmen konnen komen.
VII.
Somwyls is de pyn niet altyd op eene plaats, nog ook niet den geheelen buik over, maar dan hier en dan daar, gelyk als een vliegende jigt. D'Oorsaak daar van zyn trekkingen, die door een te grooten bewegingen des suurs oft liever pyne veroorsaakt werden, welke trekkingen dan hier en dan ginder konnen wesen. Het kan ook zijn dat alle de darmen met een groote menigte dikke slijm beset zyn, en dat het suur door de slijm niet overal even veel kan door-breken, so dat op die plaatse daarse meest door breekt, voor een tyd de pyn stil is, en terwyl hier weder nieuwe aanwas komt, soo vermeerdert hier de Pyn, en op een ander vermindert die.
VIII.
D'Uyterlyke Oorsaken zijn, heb ik gesegt, een
Melk oft Sog der Vrouwen, dat dikmaals vergoort is; Want het gebeurt maar al te veel dat de Vrouwtjes door een suur Salaadjen, Limoenen, Cinaas-appels en alle andere suure Vrugten, als Aalbessen, Kersen, Kruis-besien, Appelen, Peren, &c. verleid werden; niet wetende dat soodanigen spys zy nuttigen, ook sodanigen sog krygen. Item, drinken zy des Somers rinse Wyntjes sonder of met koel born-water: Seker dit geeft een goorachtig Sog, en, so het niet goor is wanneer het uit de borsten loopt, soo vergoort en versuurt het terstond, so ras het van de Kindertjes gesogen is.
IX.
De tweede deser uiterlyke Oorsaken, is de Melk die men de Kinderen geeft, want alse van geen gesonde beesten is, kanse veel doen om in het lighaam haast te vergoren. Item als de melk te oud is en te lange gestaan heeft, so werd die mede suur, 't welk dikwyls uit suinigheid der Moeders geschied, denkende daar is t'avond of morgen noch Pap genoeg, geen achterdocht hebbende datse goor werd, dat voornamelyk in de heete somers geschied.
X.
De Derde Oorsaak is, dat de Moeders of andere diese suigen, veel koude hebben geleden, waar op de Kinderen komen te suigen, en dat versuurde Sog indrinken. Ook konnen de
sten gansch ontstelt zyn, met sweringen, knobbels, &c. Waar door het Kind geen goed Sog krijgt.
XI.
Men moet met dese Buik-pyne niet lange sammelen, maar terstond goede Middelen in't Werk stellen, want het is hier geen gekscheren, dewijl daar verscheide toevallen uit konnen ontstaan, als trekkingen oft stuipen, want de zenuwen in de darmen geprikkelt zynde, konnen oorsaak zyn tot een wanorder in het gansche zenuwgestel. Koors kan daar mede by komen, en is daar veeltyds by, want dit menigvuldige suur maakt het bloed dik, waar door oorsaken geboren werden, om broeyingen en hitte in het bloed te verwekken. Dese pyn is oorsaak mede dat de Kinderen grootelyks vermageren en by gevolg van Krachten verswakken, want daar pyn is, daar is wan-order, en daar wan-order is, daar kan de voedinge niet regulier gaan. Ten anderen is het voedsel geduirig suur en bedorven, So dat het onbequaam is, om het lichaam te voeden en krachten aan te brengen.
XII.
De Genesinge dan bestaat eendeels in de Moeders oft Soogsters, anderdeels in de Kinderen selfs. Want de Moeders moeten voorsien dat de Kinderen goed voedsel krygen, en sig onthouden van die dingen welke het sog bederven.
De melk diese gebruiken moet van gesonde beesten zyn, want anders is het de Kinderen schadelyk.
XIII.
Terwyl onderwylen de Kinderen in groote pyne en ellende leggen, wil men die geduirig met zuigen stillen, zo zullen de Moeders oft Soogster een weinig
Anys-brandewyn drinken, en des avonds soete melk eten met Saffraan daar in: Of se konnen iets lepelwys door den dag gebruiken: Als
Recipe Spir. vini anis. unc. quatuor Tinct. croci, unc. duas.
Spir. sal. armon. gutt. viginti. Misce.
Hier van kan men om het uir twee of drie een lepel vol van gebruiken. Waar door de goorigheid van het Sog in de borsten ganschelyk over gaan zal, en het Kind zuigende zal daar bate by vinden.
XIV.
Wat nu het Kindjen selfs aangaat, dat dient mede al wat te gebruiken, voornamelyk om de slym en het overvloedige zuur te temperen en weg te nemen. Sommige hebben de gewoonte dese schreeuwende Kindertjes een lepeltjen of twee sout water in te geven, en dan seggen zy dat de pyne dikwyls overgaat. Dit geschied,
schijnt wel, even als men siet in het maken van de geest van Sal. Armoniak; want het Sal. Armoniacum bestaat uit een vlug alcali en eenige suure deeltjes, wanneer