Vertalingen: ondergewaardeerd?

Georg Hermann, een andere auteur van wie Alice een aantal boeken heeft vertaald, wordt in een achttal naslagwerken beschreven. Deze auteur werd later ook bij Querido Verlag in het Duits uitgegeven en Alice wordt in een aantal naslagwerken als vertaalster vermeld. Zo wordt ze in Georg

Hermann: Materialien zur Kenntnis seines Lebens und seines Werkes voor twee boeken als

vertaalster aangeduid, vermelding van de andere boeken die ze vertaalde, ontbreekt. Ook in Georg

Hermann: deutsch-jüdischer Schriftsteller und Journalist, 1871-1943 wordt ze als vertaalster

aangewezen, hetzelfde geldt voor de website Rond 1900.93 _{Geen van de boeken over Querido}

Verlag vermeldt dat vóórdat Querido Verlag Georg Hermann in het Duits uitgaf, Alice al werk van hem had vertaald.

Van Thomas Mann vertaalde Alice De bekentenissen van meesteroplichter Felix Krull, maar in slechts één recensie wordt haar rol als vertaalster genoemd en beschreven, Harry Mulisch over

Felix Krull: ‘[...] in de bewonderenswaardige vertaling van Alice van Nahuys’.94 _{De andere}

secundaire literatuur over Thomas Mann noemt haar naam niet.95

Andere nulresultaten zijn achtereenvolgens: over en door Norbert Jacques: Mit Lust gelebt:

Roman meines Lebens; over Szeps-Zuckerkandl: In meinem Salon ist Österreich. Bertha Zuckerkandl und ihre Zeit en Briefwechsel im Exil 1933-1945; over Felix Salten: Felix Salten, Man of Many Faces en Felix Salten: der unbekannte Bekannte; over August Strindberg: ‘Mijn vak werd mijn leven’. Amy van Marken (1912-1995) en ‘De ontdekking van August Strindberg in het Nederlandse taalgebied. Een bijdrage tot de studie van de receptie van zijn werk en over Hans

Morgenthaler: Hamo, der letzte fromme Europäer: Ausstelling zum 100. Geburtstag des Dichters

Hans Morgenthaler. Ook in de Lijst studies over Nederlandse vertalingen heb ik alle genoemde

92 _{Roelofs, Hans. “Mann weiss eigentlich wenig von einander”: Arthur Schnitzler und die Niederlande 1895-1940.} Amsterdam: Rodopi, 1989. 98.

93 _{Wallisch, Heinz. ‘Schnee, en in vertaling Sneeuw, van de Berlijnse schrijver Georg Hermann.’ Rond 1900. 2 februari} 2009. Geraadpleegd 1 juli 2016. <http://www.rond1900.nl/?p=3783>.

94 _{Mulisch, Harry. ‘Harry Mulisch over Felix Krull.’ Het Parool. 24 december 1955.}

95 _{Doorgenomen zijn achtereenvolgens:Haack, Hans-Peter et al, red. Erstausgaben Thomas Manns: ein}

bibliographischer Atlas. Leipzig: Antiquariaat Dr. Haack, 2011.; Den Buurman, Margreet. Thomas Mann:

schrijverschap tegen de vergankelijkheid. Soesterberg: Aspekt, 2010.; Reich-Ranicki, Marcel. Thomas Mann en de zijnen. Amsterdam: De Arbeiderspers, 1990; Boterman, Frederik en Maria Vogel. Nederland en Duitsland in het interbellum: wisselwerking en contacten: van politiek tot literatuur. Hilversum: Verloren, 2003; Hanssen, Léon, "Een symbolische copula. De brieven vanCarel Dinaux aan Thomas Mann." Maatstaf 35 (1987): 32-43.

artikelen doorgelezen die onder de volgende trefwoorden worden vermeld: Deense letterkunde; Duitse letterkunde; Franse letterkunde; Kafka; Mann; Skandinavische [sic] letterkunde; Strindberg; Zweedse letterkunde; Vertaalkritiek; Vertaalopvattingen, Vertaalreflexen; Vertalen: algemeen; Vertalen: socio-economische aspecten; Vertaling en literatuur-geschiedenis [sic]. Alle zonder succes.

Van de volgende auteurs was geen relevante secundaire literatuur beschikbaar: Franz Werfel, Albert t‘Serstevens, Leonhard Frank, Bruno Frank, Bernhard Kellermann en Andréas Latzko. Van Laurids Bruun, Karin Michaëlis en Herman Bang was alleen achtergrondliteratuur in het Deens of Zweeds aanwezig.

De secundaire literatuur over Franz Kafka, van wie Alice Het proces vertaalde, biedt nauwelijks een rooskleuriger beeld. Zowel Reiziger in scheerapparaten: Kafka in Nederland en

Vlaanderen maakt melding van haar als vertaalster, als Franz Kafka of Schrijven uit onmacht als Transforming Kafka: Translation effects. Het boek Franz Kafka of Schrijven uit onmacht gaat over

de geschiedenis van de Kafka-waardering in het algemeen en die in Nederland in het bijzonder. Meer dan een vermelding onder ‘ook verschenen in het Nederlands’ krijgt Alice niet. Dit is opvallend, zo meldt Reiziger in scheerapparaten terecht dat ‘Pas in 1947 verscheen de eerste vertaling van een roman van Kafka: Het proces. [...] De vertaling was verricht door Alice van Nahuys (die verder geen Kafka-vertalingen meer zou leveren)’.96 _{Het is curieus dat in een boek}

over de Kafka-receptie in Nederland de vertaalster van de eerste Nederlandse Kafka-vertaling niet wordt genoemd.

In de boeken Van Eeden tot heden: Literaire dwarsverbanden tussen Midden-Europa en de

Lage Landen en Sterven als een polemist, Menno ter Braak 1930-1940 wordt Alice niet genoemd.

Een opvallender gegeven is dat de website http://www.kafka.org, een van de eerste resultaten op Google voor ‘Kafka + vertaling’, geen melding maakt van haar vertaling.97 _{Deze website heeft een}

aparte kolom met boeken van Kafka die in allerlei talen zijn vertaald. Nederlands staat er niet bij, nergens op de website is verder een spoor te ontdekken van Nederland in het algemeen of Alice van Nahuys of uitgeverij Querido in het bijzonder.

In de literatuur die aan Irmgard Keun is gewijd, komt Alice nauwelijks aan bod. Alleen in

Interbellum und Exil en Cultuur en migratie in Nederland. Kunsten in beweging 1900-1980 komt

96 _{Bokhove, Niels. Reiziger in scheerapparaten: Kafka in Nederland en Vlaanderen: overzicht, bloemlezing en} bibliografie van de receptie van Franz Kafka's werk in het Nederlandse taalgebied. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij, 1984. 33.

97 _{Nervi, Mauro. ‘Translations of Kafka Texts.” The Kafka Project. Geraadpleegd 1 juli 2016. <http://www.kafka.org/}

Alices naam aan bod, maar beide keren in het kader van Querido Verlag, niet in haar hoedanigheid als vertaalster. Haar naam ontbreekt in Vrienden van het Duitsche boek. Receptie van de Duitse

letterkunde in Nederland 1930-1944 aan de hand van Het Duitsche Boek en De Weegschaal, alsook

in boeken specifiek over Irmgard Keun en haar leven. In Irmgard Keun: Leben und Werk wordt alleen uitgeverij Querido genoemd; in Irmgard Keun 1905-2005: Deutungen und Dokumente ontbreekt ieder spoor.

De enige vermelding van Alices naam met betrekking tot het boek van Adès en Josipovici

(Het boek van Goha den onnoozele) is een boekbespreking in De Groene Amsterdammer van 29

maart 1924 van een onbekende schrijver: ‘Uit het Fransch door Alice van Nahuys’.98

Een andere schrijver bij wie alleen uitgeverij Querido wordt genoemd en niet Alice persoonlijk, is Lion Feuchtwanger. In Schreiben im Exil 1933-1935: Die Schriftsteller Lion

Feuchtwanger, Arnold Zweig, Joseph Roth, Klaus Mann und ihr Verleger Fritz Landshoff wordt ze

als vertaalster vermeld. Encyclopedia of German literature; Lion Feuchtwanger: Münchner -

Emigrant - Weltbürger en Lion Feuchtwanger: Die Biographie vermelden uitgeverij Querido en

Querido Verlag. Lion Feuchtwanger: mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten noemt noch de uitgeverij noch Alice van Nahuys.

Met uitzondering van het boek over Arthur Schnitzler is duidelijk dat ook in de secundaire literatuur over vertalen Alices naam vaker niet dan wel wordt genoemd.

3.3. 1930-1942: De verloren geschiedenis van Querido Verlag

In 1929 wordt Alice benoemd tot adjunct-directrice van uitgeverij Querido, in 1930 treedt ze volledig toe tot de directie. De periode 1930-1942 is een turbulente tijd met de opkomst van het nationaalsocialisme en het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Voor uitgeverij Querido was het ook een drukke tijd: in 1933 werd Querido Verlag opgericht, een idee van Emanuel om auteurs van destijds in Duitsland verboden boeken een veilige uitgeverij te bieden. Alice was een belangrijk onderdeel van deze uitgeverij, ze sprak immers goed Duits en was een vertrouwd medewerker van Emanuel geworden:

As Querido neither read nor spoke German, the leading force behind the project was his co- director Alice van Nahuys, who as the Dutch translator of Arthur Schnitzler was well acquainted with German literature.99

Veel van de auteurs die Alice eerder voor uitgeverij Querido vertaalde, werden bij Querido Verlag in hun oorspronkelijke taal uitgegeven.

Alices rol in Querido Verlag was volgens de overlevering een belangrijke: ze vormde samen met Fritz Landshoff en Emanuel Querido de directie. Over Querido Verlag zijn meerdere boeken geschreven, vooral gebaseerd op getuigenissen en algemeen bekende informatie, het archiefmateriaal is immers vernietigd. In het merendeel van deze boeken (onder andere Geschäft ist

Geschäft; Seien Sie mir privat nicht böse; Ich brauche Geld; Der Briefwechsel zwischen Joseph Roth und seinen Exilverlagen Allert de Lange und Querido 1933-1939; Spirit of resistance: Dutch Clandestine Literature During the Nazi Occupation en Fritz H. Landshoff und der Querido Verlag 1933-1950) wordt ze genoemd als mededirectrice. In onderstaand citaat zien we opnieuw de

verdeling van Nijsen terug:

Emanuel Querido übernahm neben der Verpflichtung, den neuen Verlag durch Anleihen zu finanzieren, auch dessen Buchhaltung und Vertrieb. Sein deutscher Partner Fritz Landshoff übernahm neben dem Direktorat das Lektorat. Herstellung und Ausstattung wurden von Fritz Landshoff, Alice van Nahuys und Emanuel Querido gemeinsam betreut.100

Op de rol van Fritz Landshoff wordt vaker (uitgebreider) ingegaan dan op Alices rol. Alice wordt als mededirectrice genoemd, maar haar vertaalactiviteiten worden over het hoofd gezien. Emanuels gebrek aan taligheid wordt soms aangevoerd als reden dat Alice bij Querido Verlag in de directie zat.

Met betrekking tot haar werk bij Querido Verlag wordt Alice in Boekenvrienden Solidariteit:

turbulente jaren van een exiluitgeverij vermeld, alsook in Deutsche Exilliteratur im niederländisch- deutschen Beziehungsgeflecht. Het boek Berlijn-Amsterdam, 1920-1940: wisselwerkingen wijst

99 _{Dewulf, Jeroen. Spirit of resistance: Dutch Clandestine Literature During the Nazi Occupation. Rochester NY:} Camden House, 2010. 28.

100 _{Reitra, Madeleine. Geschäft ist Geschäft; Seien Sie mir privat nicht böse; Ich brauche Geld; Der Briefwechsel} zwischen Joseph Roth und seinen Exilverlagen Allert de Lange und Querido 1933-1939. Keulen: Kiepenheuer & Witsch, 2005. 15-16.

haar aan als een van de medeoprichters van Querido Verlag. De website van het Joods Monument maakt melding van Emanuel Querido, maar Das Buch der verbrannten Bücher, een boek over verboden boeken in Duitsland, noemt de naam van Alice niet.

Het is de moeite waard het boek Nederland en Duitsland in het interbellum: wisselwerking

en contacten: van politiek tot literatuur apart te bespreken. Dit boek gaat uitgebreid in op onder

meer Querido Verlag en Thomas Mann, allebei hoofdstukken waar een vermelding van Alice te verwachten is. Vreemd genoeg wordt zelfs in het hoofdstuk over Querido Verlag haar naam niet genoemd. In dit boek is wel een uitgebreide vermelding weggelegd voor Nico Rost:

Het was de Nederlandse socialistische schrijver en vertaler Nico Rost, die er een cruciale rol in heeft gespeeld dat Nederland een ‘eervol’ plaatsje in de geschiedenis van het Duitse exil heeft weten te bemachtigen. Hij ging in mei 1933 in opdracht van Emanuel Querido in Berlijn langs bij de uitgever Fritz Landshoff van de Duitse uitgeverij Kiepenheuer om hem te vragen of hij de leiding wilde nemen over een nieuw op te richten Duitstalige afdeling, de Em. Querido Verlag [...] Met Landshoff kwamen ook twee andere belangrijke medewerkers van de uitgeverij Kiepenheuer en goede vrienden van Landshoff, de schrijvers Hermann Kesten en Walter Landauer, naar Nederland. [...] Als kersverse leidinggevende begaf Landshoff zich in de zomermaanden van 1933 op weg naar de grote emigrantenenclaves in Europa, met als taak zoveel mogelijk auteurs binnen te halen voor Querido.101

Voor Querido Verlag vervulde Alice zo goed als alle rollen die door Nijsen zijn genoemd, al bestaat er enige twijfel over de financiële kant van de uitgeverij. Aangezien Emanuel bij de Nederlandse uitgeverij de eindverantwoordelijkheid had, vermoed ik dat het bij Querido Verlag ook het geval was.