6.2 Frisse Scholen
6.2.1 Thema’s
In het hoofdstuk Frisse Scholen is aan bod gekomen hoe het Programma van Eisen van het Frisse Scholen concept is opgebouwd. De opbouw van het financieringsmodel is gebaseerd op dit PVE maar is enigszins aangepast. In het model worden twee thema’s gehanteerd; Energie en Gezondheid. Het thema Gezondheid is hier een combinatie van de vier thema’s: luchtkwaliteit, thermisch comfort, visueel comfort en akoestisch comfort zoals bepaalt in het PVE Frisse Scholen.
Uitgangspunten
Zoals in de paragraaf 6.1 duidelijk wordt richt het model zich zowel op de verbetering van het binnenklimaat als op energiebesparing in een schoolgebouw. Zoals beschreven bij Thema’s wordt zowel thema Gezondheid als thema Energie uit het Programma van Eisen van het Frisse Scholen project gehanteerd in het model. Echter in hoofdstuk 4 is ook onderzocht op welke manier een duurzaam schoolgebouw gerealiseerd kan worden. Hierin is naar voren gekomen dat aan de hand van de gecombineerde theorie Trias Energetica en Cradle to Cradle een aantal maatregelen toegepast kunnen worden waarmee het energieverbruik verminderd wordt in het schoolgebouw. De maatregelen uit hoofdstuk 4 sluiten goed aan bij de maatregelen van het thema Energie van het Frisse Scholen project. De maatregelen zijn overeenkomstig. Aangezien het PVE al een onderscheid heeft gemaakt binnen de maatregelen doormiddel van drie klassen (ambitie niveaus) binnen het thema Energie te ontwikkelen, is gekozen om het thema Energie vanuit het PVE Frisse Scholen te gehanteerd.
De gecombineerde theorieën: trias energetica en cradle to cradle komen ook in grote lijnen terug in het PVE Frisse Scholen. Volgens de theorieën moeten de maatregelen van duurzaamheid in drie stappen worden gerealiseerd:
1. Reduceer de vraag 2. Hergebruik afvalstromen
3. Gebruik duurzame energiebronnen
Maartje Fleur van Gerwen Een Frisse Duurzame school; een haalbare kaart? 71 De eisen die worden gesteld in het thema Energie van het PVE vallen
allemaal onder stap 1. Dit zijn eisen die de vraag reduceren. Stap 2 komt terug bij de maatregelen van Gezondheid. Het ventilatiesysteem moet uitgevoerd zijn met warmteterugwinning. Wanneer de klassen C en B van PVE Frisse Scholen worden gerealiseerd is voldaan aan stappen 1 en 2.
Wanneer gekozen wordt voor klasse A, zal ook stap 3 een rol spelen. De aanschaf van een zonneboiler is hierbij vereist. Het PVE Frisse Scholen is daarom een goed uitgangspunt om te hanteren
Vertaling van eisen naar maatregelen
In het PVE zijn alleen eisen gesteld. Voor het model is gekeken welke eisen toepasbaar zijn voor de bestaande bouw. In deze selectie is gekeken welke eisen vertaald konden worden naar concrete maatregelen. Ten eerste zijn eisen die niet haalbaar zijn voor bestaande gebouwen uit het PVE gefilterd. De eis m.b.t. de ruimtebehoefte is een voorbeeld van een eis die niet haalbaar is voor bestaande gebouwen. De eis is dat er een minimale verdiepingshoogte moet zijn. Bij nieuwbouw kan hier rekening mee worden gehouden, maar bij bestaande bouw is dit niet meer mogelijk. Ten tweede zijn de eisen die niet vertaalbaar zijn naar concrete maatregelen uit het programma gehaald. Een voorbeeld hiervan is de eis m.b.t. tocht, wat betekent dat de luchtsnelheden in de leefzone (het deel van de groepsruimte waar leerlingen en docenten verblijven) ‘s zomers niet hoger zijn dan 0,23 m/s (klasse C. Voor klasse B en A zijn hogere eisen gesteld.
Er is geen concrete maatregel die getroffen kan worden waarmee de luchtsnelheden geregeld kunnen worden zodat ze voldoen aan de eisen.
In Bijlage II is een overzicht te zien van alle eisen die geselecteerd zijn uit het PVE Frisse Scholen voor het gebruik in het model. Vanuit deze eisen is er een vertaling gemaakt naar maatregelen zo dat ze gebruikt kunnen worden in het model. Figuur 6.1 en Figuur 6.2 geven per thema de maatregelen die voortkomen van de geselecteerde eisen van het PVE.
Figuur 6.1 Geselecteerde maatregelen thema Energie (PVE Frisse Scholen) Maatregel thema Maatregel
Isolatie (dichte delen) Extra isolatie dak Extra isolatie gevel Extra isolatie begane grond
Kierdichting Isolatie (open delen) Vervangen van beglazing
Vervangen van kozijnen
Verwarmingssysteem Vervangen van de ketel
Koeling Warmte -koude opslag aanschaffen
Energie
Zonwering Plaatsing zonwering
Maatregel thema Maatregel
Ventilatie Aanschaf ventilatiesysteem
Creëren van genoeg spuiventilatie Regeling verwarming Plaatsen thermostaatkranen
Plaatsen weersafhankelijke regeling
Verlichting Vervangen TL armaturen
Regeling verlichting Aanschaf aanwezigheidsdetectie/
daglicht afhankelijke regeling Vloerverwarming Aanleg vloerverwarming
Gezondheid
Vloerafwerking Vervangen textiele vloerbedekking Figuur 6.2 Geselecteerde maatregelen thema Gezondheid (PVE Frisse Scholen)
Maartje Fleur van Gerwen Een Frisse Duurzame school; een haalbare kaart? 72 6.2.2 Klassen per thema
Nu bekend is welke maatregelen er bij thema Energie en bij thema Gezondheid worden toegepast wordt er gekeken naar de verschillende klassen binnen elk thema.
Klasse = ambitieniveau zoals bekend uit het PVE Frisse Scholen.
In het model is er, naast de drie klassen van Frisse Scholen, een vierde klasse toegevoegd. Deze klasse is gebaseerd op de eisen vanuit het bouwbesluit, de huidige eisen die gesteld worden aan nieuwe of grootschalig gerenoveerde gebouwen. Er zijn maar weinig bestaande schoolgebouwen, ouder dan 30 jaar, die op dit moment voldoen aan de eisen vanuit het huidige Bouwbesluit. Eventueel alleen wanneer een recente renovatie heeft plaatsgevonden. De klassen van Frisse Scholen stellen hogere eisen dan het Bouwbesluit. Toch is het ook interessant om de financiële consequenties en de opbrengsten in beeld te brengen van een schoolgebouw dat geupgrade wil worden naar de huidige landelijke eisen.
Iets wat naar mijn mening op zijn minst moet gebeuren wanneer blijkt dat de problemen die optreden veroorzaakt worden door de technische staat van het schoolgebouw die is verouderd. Daarnaast kan klasse D ook als een referentiepunt beschouwd worden voor de drie klassen van Frisse Scholen. Zo kan gezien worden hoe de drie klassen zowel in financieel als technisch opzicht verschillen met klasse D: het voldoen aan het de huidige eisen van het Bouwbesluit.
Binnen elk van de twee thema’s kunnen dus vier klassen worden gerealiseerd;
• Klasse D: Bouwbesluit
• Klasse C: Acceptabel
• Klasse B: Goed
• Klasse A: Zeer goed
Binnen elke klasse worden in principe alle maatregelen gerealiseerd, echter de eisen per maatregel kunnen verschillen per klasse. Figuur 6.3 is een schematische weergave hiervan voor Gezondheid en Energie.
Klasse Maatregel thema’s
Figuur 6.3 Overzicht klassen binnen Gezondheid en Energie met bijbehorende maatregels
Aangezien de eisen per klasse verschillen, verschillen de concrete maatregelen ook per klasse. Om een duidelijk beeld te scheppen van welke maatregelen toegepast dienen te worden per klasse is in Figuur 6.4 een overzicht gegeven van alle concrete maatregelen per klasse. Zo wordt de maatregel extra isolatie dak vertaald naar een rc-waarde voor klasse D van 2,5 m2K/W, voor klasse C van 3,5 m2K/W en voor klasse B & A 5,0 m2K/W. Hierin is ook aangegeven per maatregel of de eis voor elke klasse anders is. Wanneer de kleur hetzelfde is, betekent dit dat de eis voor de klasse hetzelfde is als voor de voorgaande klasse. Opvallend is dat er maar vier maatregelen zijn waarbij de eis in elke klasse anders is, namelijk bij Isolatie dichte delen, Ventilatie, Verlichting en Regeling verlichting.
Maartje Fleur van Gerwen Een Frisse Duurzame school; een haalbare kaart? 73
Figuur 6.4 Eisen per klasse per maatregel voor thema Energie en thema Gezondheid
Maatregel Klasse D Klasse C Klasse B Klasse A Creëren van genoeg spuiventilatie - Kiepraam met HR++
glas Kiepraam met HR++
glas Kiepraam met HR++
glas
Regeling verwarming Plaatsen thermostaatkranen - Thermostaatkranen Thermostaatkranen Thermostaatkranen Plaats weersafhankelijke regeling - Weersafhankelijke
regeling Weersafhankelijke
regeling Weersafhankelijke regeling
Verlichting Vervangen TL armaturen
Lokaal: 300 lux
- Veegschakeling Veegschakeling
Aanwezigheidsdetectie
Vloerverwarming Aanleg vloerverwarming - - LT Vloerverwarming LT vloerverwarming
Gezondheid
Vloerafwerking Vervangen textiele vloerbedekking - Marmoleum Marmoleum Marmoleum
Maatregel Klasse D Klasse C Klasse B Klasse A
Isolatie (dichte delen) Extra isolatie dak Rc-waarde: 2,5 m2K/W Rc-waarde: 3,5 m2K/W Rc-waarde: 5,0 m2K/W Rc-waarde: 5,0 m2K/W Extra isolatie gevel Rc-waarde: 2,5 m2K/W Rc-waarde: 3,5 m2K/W Rc-waarde: 3,5 m2K/W Rc-waarde: 5,0 m2K/W Extra isolatie begane grond Rc-waarde: 2,5 m2K/W Rc-waarde: 3,5 m2K/W Rc-waarde: 3,5 m2K/W Rc-waarde: 5,0 m2K/W
Kierdichting Geen kierdichting Kierdichting Kierdichting Kierdichting
Isolatie (open delen) Vervangen van beglazing Dubbel glas HR++ glas HR++ glas HR++ glas
Vervangen van kozijnen Alle kozijnen Houten/Kunststof kozijn Houten/Kunststof kozijn Houten/Kunststof kozijn Verwarmingssysteem Vervangen van de ketel CV ketel HR 107 ketel HR 107 ketel Warmtepomp
Koeling Warmte -koude opslag aanschaffen - - - WKO- opslag
Energie
Zonwering Plaatsing zonwering Buiten zonwering Buiten zonwering Buiten zonwering Buiten zonwering
Maartje Fleur van Gerwen Een Frisse Duurzame school; een haalbare kaart? 74 6.2.3 Combinatie thema Energie & thema Gezondheid
Om een volledige Frisse School te realiseren zullen zowel de maatregelen van Energie als Gezondheid gerealiseerd moeten worden. De twee thema’s worden dan dus gecombineerd. Het is echter niet noodzakelijk dat voor Energie en Gezondheid dezelfde klasse wordt gerealiseerd. Zoals beschreven in het PVE Frisse Scholen: U kunt voor elke van de 5 thema’s de klasse bepalen, waarbij het gekozen niveau onderling kan variëren.
Dit is ook aangehouden in het model. De klasse van Energie hoeft niet overeen te komen met de klasse van Gezondheid. Deze flexibiliteit tussen de klassen leidt tot 16 mogelijke combinaties wanneer beide thema’s worden gecombineerd, zie Figuur 6.5.
Verschillende pakketten
Het uitgangspunt van het Frisse Scholen project is dat alle thema’s worden gerealiseerd, maar dat zelf gekozen wordt aan welke klasse per thema wordt voldaan. Aangezien in de praktijk is gebleken dat het gehele pakket van Frisse Scholen vaak niet financieel haalbaar is (of dat er vooral ook gedacht wordt dat dit financieel niet haalbaar is) zijn er drie extra pakketten ontwikkeld waarmee de mogelijkheden voor de realisatie van een duurzaam en/ of gezond schoolgebouw worden uitgebreid. Hierdoor ontstaat meer kans en vrijheid om een geschikt pakket te kiezen dat zowel financieel als maatschappelijk het beste past bij het schoolgebouw.
Het is namelijk ook mogelijk om te kiezen om slechts één thema te realiseren, alleen Gezondheid of alleen Energie. Dit breidt de mogelijke combinaties uit naar 25 mogelijkheden zoals weergeven in Figuur 6.5.
Lichtblauw gemarkeerd geeft thema Energie aan, waar donkerblauw gemarkeerd thema Gezondheid aan geeft.
Figuur 6.5 Mogelijke combinaties van klassen wanneer alle maatregelen van zowel Energie als Gezondheid worden gerealiseerd.
Pakket 1. Gezondheid & Energie
Alle maatregelen van zowel Gezondheid als Energie worden gerealiseerd, maar de combinatie tussen de klasse van Gezondheid en de klasse van Energie is vrij. Er zijn binnen dit pakket dus 16 mogelijke combinaties.
Belangrijk is alleen dat alle maatregelen van beide thema’s worden gerealiseerd. Links in Figuur 6.6 is weer gegeven welke maatregelen worden doorgerekend wanneer er wordt gekeken naar één combinatie van Energie en Gezondheid, bijvoorbeeld klasse B Gezondheid en Klasse C Energie. Rechts in Figuur 6.6 zijn alle 16 de combinaties zichtbaar. Één combinatie zal uiteindelijk het beste kunnen worden gerealiseerd vanuit zowel financieel als maatschappelijk oogpunt.
Figuur 6.6 Pakket 1. Gezondheid & Energie
Pakket 2. Energie & Ventilatie
Dit pakket komt voort uit de praktijk waar de indruk ontstond dat het liefst alleen maatregelen worden getroffen conform de eis ventilatie waarmee het binnenklimaat voldoet aan de maximale CO2 gehalte. Tijdens een interview is gezegd: “Het liefst schaffen we alleen een ventilatiesysteem aan, dan hebben we de kleinste investering en is de luchtkwaliteit in ieder geval goed”. Hieruit blijkt dat er alleen gekeken wordt op korte termijn (investeringskosten). Wanneer er op lange termijn gekeken zou worden (opbrengsten) dan wordt duidelijk dat alleen een ventilatiesysteem negatieve exploitatielasten heeft waardoor de kosten alleen maar verder oplopen. Toch is het interessant om te kijken tot welke resultaten het leidt wanneer alleen een ventilatiesysteem wordt aangeschaft zoals het liefst
Maartje Fleur van Gerwen Een Frisse Duurzame school; een haalbare kaart? 75 gewenst is. Maar aangezien de aanschaf van alleen een ventilatiesysteem
leidt tot negatieve exploitatielasten, is gekozen om in dit pakket wel het hele thema Energie te realiseren in combinatie met een ventilatiesysteem.
Links in Figuur 6.7 is weergegeven welke maatregelen er worden getroffen per thema. Wanneer dit vertaald wordt naar alle mogelijke combinaties in klassen dan ontstaat het overzicht rechts in Figuur 6.7.
Figuur 6.7 Pakket 2. Energie & Ventilatie
Pakket 3: Gezondheid
Het verbeteren van het binnenklimaat van het schoolgebouw wordt over het algemeen belangrijker gevonden dan het verlagen van het energieverbruik. Dit komt vanwege het feit dat een beter binnenklimaat zal leiden tot betere resultaten bij de leerlingen en minder ziekteverzuim onder leraren en leerlingen. Ook is het mogelijk dat het binnenklimaat slecht is terwijl het energieverbruik helemaal niet extreem hoog is. Het schoolbestuur kan dus redenen hebben om er voor te kiezen om alleen het binnenklimaat te verbeteren. In deze situatie zullen alle maatregelen van Gezondheid worden gerealiseerd en geen maatregelen van Energie, zoals aangegeven links in Figuur 6.8. In dit pakket zijn slechts vier klasse te realiseren, zoals te zien rechts in Figuur 6.8.
Figuur 6.8 Pakket 3. Gezondheid
Pakket 4: Energie
Een schoolbestuur kan motieven hebben om alleen energiebesparende maatregelen te realiseren om zo de energielasten te verlagen. Hiervoor kan bijvoorbeeld gekozen worden wanneer het binnenklimaat al voldoet aan de eisen, maar het energieverbruik wel hoger is dan gemiddeld. Wanneer er gekozen wordt om alleen thema Energie te realiseren, zullen wel alle maatregelen binnen energie gerealiseerd worden. Figuur 6.9 geeft een schematisch overzicht van de opbouw van het pakket. Er kunnen binnen het pakket vier klassen worden gerealiseerd. De resultaten hiervan zullen worden vergeleken, waarna er één klasse naar voren komt als beste realiseerbare klasse.
Figuur 6.9 Pakket 4. Energie
Maartje Fleur van Gerwen Een Frisse Duurzame school; een haalbare kaart? 76 In het model worden alle vier de pakketten doorgerekend. Het is
interessant om de resultaten van de verschillende pakketten naast elkaar te leggen. Het wordt dan duidelijk welke van de vier pakketten het gunstigst is om te realiseren. Er zal hierbij gekeken worden naar een combinatie van de financiële resultaten, de technische verbeteringen en de maatschappelijke verbeteringen.
Aan de hand van deze resultaten kan het schoolbestuur (eventueel in samenspraak met de gemeente) beslissen welk pakket zij willen realiseren.
6.3 Input van het model
Om de kosten te berekenen voor de verschillende pakketten, moet eerst informatie ingevoerd worden in het model (ook wel de input van het model) over:
• het schoolgebouw (bouwkundig)
• de school (leerlingen, groepen)
• de financiering van de school
• de financiering van het gebouw.
Het model bestaat uit drie input formulieren;
• algemene input
• financiële input
• de planning 6.3.1 Algemene input
Om realistische resultaten uit het model te laten komen die specifiek zijn berekend voor een bepaald schoolgebouw is het van belang dat precies bekend is welke technische specificaties het gebouw heeft. Wanneer bekend is wat de technische specificaties zijn van het gebouw kan specifiek berekend worden voor het gebouw welke maatregelen toegepast dienen te worden om een bepaalde klasse te behalen. De algemene informatie die nodig is om de kosten van de verschillende pakketten te berekenen is opgesomd in Figuur 6.10. De definities van de inputgegevens zijn beschreven in Bijlage III.
Algemeen Oppervlakte
*Aantal per functie (lokaal, kantoor &
toiletten)
*Oppervlakte dak
*Oppervlakte gevel
*Afmetingen & aantal ramen (lokalen)
*Oppervlakte & aantal te openen ramen (lokalen)
Figuur 6.10 Gevraagde variabele bij de algemene input
De gegevens met betrekking tot de isolatie en installaties zijn van belang om de specifieke kosten te berekenen voor het schoolgebouw. Wanneer bepaalde installaties al aanwezig zijn die vereist zijn in het Frisse Scholen project, dan zullen hiervoor zowel de kosten als de opbrengsten buiten beschouwing gelaten worden. Bij veel scholen is bijvoorbeeld al zonwering aanwezig op de zonbelaste gevels, deze hoeft dan niet gerealiseerd te worden. De oppervlaktes van o.a. de ramen, gevel, vloer &
dak zijn ook van belang voor de kosten. De meeste maatregelen hebben
Maartje Fleur van Gerwen Een Frisse Duurzame school; een haalbare kaart? 77 een eenheidsprijs in €/m2. Om de totaal prijs te kunnen berekenen worden
de oppervlaktes gevraagd in te voeren.
Het energieverbruik is nodig om zowel de huidige energiekosten te berekenen als de energiebesparing die de maatregelen met zich mee zullen brengen na de realisatie ervan.
Het aantal leerlingen en aantal groepen is van belang voor de berekening van de ventilatiecapaciteit. Deze wordt berekend aan de hand van het gemiddeld aantal leerlingen per klas.
6.3.2 Financiële input
De input de ingevoerd dient te worden in het formulier financiële input wordt gebruikt om zowel de inkomsten als de uitgaven te berekenen van de school. De input kan opgesplitst worden in schoolgegevens en financiële gegevens en zijn weergegeven in Figuur 6.11. De definities van de inputgegevens zijn beschreven in Bijlage IV.
De schoolgegevens zoals aantal leerlingen, gewichtsleerlingen, aantal groepen etc. is van belang voor de berekening van het lumpsumbudget.
Aan de hand van deze gegevens kunnen de drie verschillende budgetten in het lumpsumbudget worden berekend.
De financiële gegevens zijn van belang voor de berekeningen van de uitgaven van de school. Er kan voor de uitgaven gekeken worden naar alle uitgaven van de school; personeel, beleid en materiële instandhouding of er kan voor gekozen worden om alleen naar de uitgaven m.b.t. de huisvesting te kijken; onderhoudskosten, schoonmaakkosten en energiekosten.
Afhankelijk van deze keuze moet het juiste model erbij gekozen worden (model alle budgetten of model huisvestingsbudget). De uitgaven voor klein en groot onderhoud kunnen gebaseerd worden op de Meerjaren Onderhoud Planning (MOP) of de kosten van jaar 1 kunnen worden aangehouden voor de komende 10 jaar. De energiekosten hoeven niet ingevoerd te worden omdat deze berekend worden aan de hand van het ingevoerde energieverbruik bij de algemene input.
Schoolgegevens Financiële gegevens
*Aantal leerlingen van 4-7 jaar
*Aantal leerlingen van 8 jaar of ouder
*Aantal Noat-leerlingen
*Aantal gewichtsleerlingen
*Gemiddelde leeftijd leerkrachten
*Aantal groepen
*Aangeven of het een speciale school is
*Percentage afroming voor het bestuur
*Extra inkomen zoals subsidies, eigen geld of een vast bedrag vanuit de gemeente. Figuur 6.11 Gevraagde variabelen voor de financiële input
Let op: In theorie zijn de drie budgetten van de lumpsum financiering niet geoormerkt en kunnen deze uitgewisseld worden, echter in de praktijk blijkt toch vaak dat de budgetten gescheiden worden aangehouden. Ook is gebleken dat het lastig is om aan de gegevens te komen over de uitgaven van personeel en beleid wanneer er contact is met de persoon binnen het schoolbestuur die verantwoordelijk is voor de huisvesting. In principe is het model daarom alleen gericht op het huisvestingsbudget, het groepsafhankelijke deel binnen het MI budget. Daarnaast is er ook een model aanwezig wanneer een schoolbestuur wel de drie budgetten met elkaar wil kunnen uitwisselen indien noodzakelijk.
Maartje Fleur van Gerwen Een Frisse Duurzame school; een haalbare kaart? 78 6.3.3 Planning
De planning is het derde formulier van de input voor het model. De planning is een zeer belangrijke factor in het model m.b.t. tot het uiteindelijke resultaat, de cumulatieve winst of verlies, bij de realisatie van de verschillende klassen en de verschillende pakketten. De planning is met name van belang voor de berekening van de opbrengsten zoals de energiekostenbesparing. De besparing die een maatregel met zich meebrengt wordt gerealiseerd vanaf het jaar dat de maatregel is toegepast in het schoolgebouw.
De planning is gekoppeld aan de berekening van de energiebesparing die behaald wordt in een periode van 10 jaar.
De planning wordt gebaseerd op de Meerjaren Onderhoud Planning (MOP) van het schoolgebouw. Alle maatregelen die in de MOP staan en zich ook in de thema’s Gezondheid en Energie bevinden, moeten in de planning
De planning wordt gebaseerd op de Meerjaren Onderhoud Planning (MOP) van het schoolgebouw. Alle maatregelen die in de MOP staan en zich ook in de thema’s Gezondheid en Energie bevinden, moeten in de planning