E n k e l e p e r s o o n li j k e o b s e r v a t i e s o v e r 'd e p e r s ' a l s c o n t r o l e u r van d e p o l i t i e k en h e t o v e r h e i d s a p p a r a a t worden g e n o t e e r d . J o u r n a l i s t e n d i e z i c h z e l f opwerpen a l s waakhond van d e o v e r h e i d houden n i e t a l l e e n z i c h z e l f voor d e g e k. maar ook hun a f n e m e r s .
Bij de voorzichtig geform uleerde stelling dat 'In onze open sam enleving de pers m isschien wel de belangrijk ste co n tro leu r van h et overheidsappa ra a t en de politiek is ', wil ik enkele kanttekening p laatsen . Enkele 'lo sse' opm erkingen eigenlijk. M eer n iet.
Een doorw rocht w etenschappelijk onderzoek n aar 'de pers als c o n tro leur van de m acht, h aar fu n ctie en haar op tred en in N ederland' is bij mijn w eten (nog) niet v errich t. L aat staa n dat e r een vergelijkende studie beschikbaar is tussen 'de pers in N ederland en in andere w esterse landen'. Wel is e r een p ro e fsch rift voorhanden over de w ederzijdse re la tie tussen p a rle m en tariërs en p a rle m e n ta ire journalisten, m aar die be perk t zich te zeer to t h et Binnenhof se gebeuren alleen om algem een geldende stellingen over 'd e p ers' m ee te onderbouwen (1).
M et de aanduiding 'de p e rs' zit men overigens op een te eng spoor. Alsof de vrijheid van m eningsuiting nog steed s alleen via de drukpers wordt beleefd. Wij w eten intussen dat radio en vooral telev isie m edia zijn m et een veelal g ro te re invloed op de publieke opinie -al is die invloed vaak m aar van k o rte duur-, w aarm ee ik niet wil zeggen, d at deze invloed verw aarloosbaar is. Al is hij m oeilijk m e etb aa r. Wie w eet e x ac t w at er in iem and om gaat op h et m om ent dat h ij/zij een hokje van een kandida te n lijst in een stem lo k aal rood of blauw m aakt? De la a tste impuls kan de beslissende zijn.
De suggestie overigens dat te le v isie d e b a tte n van lijsttre k k e rs aan de vooravond van verkiezingen een door slaggevende invloed op de u itslag hebben, steu n t niet op w a terd ich t bewijs in w etenschappelijke zin. Enige invloed hebben zij intussen wel. Na h et la a ts te lijsttre k k e rsd eb a t tro k h et CDA m eer k iezers die to t h et la a ts te m om ent tw ijfelden dan de p a rtije n van de andere deelnem ers. D at w aren -w eet u h et nog?- Nijpels voor de VVD en Den Uyl voor de PvdA. Van M ierlo m ocht niet m ee doen. D66 was een te kleine p a rtij
(2) .
Rol
Wie dus sp reek t over 'de p ers' denke daarbij aan DE MEDIA in de ruim ste zin. En wie m eent in N ederland een 'open sam enleving' te herkennen, kan e r n iet om heen een zekere rol to e te kennen aan die m edia. De vraag die min of m eer verborgen zit in de stellin g die ik in dit artik el van enkele k anttekeningen probeer te voorzien, is: SPELEN DE MEDIA EEN EIGEN, ZELFSTANDIGE ROL ALS CONTROLEUR VAN HET OVER HEIDSAPPARAAT EN DE POLITIEK? Die vraag is zonder grondig onder zoek niet van een eenduidig a n t woord te voorzien. En e r v alt al helem aal weinig over te zeggen als men de rol van de 'publieke opinie' -d at m oeilijk grijpbare, grillige v e r schijnsel- buiten beschouwing zou laten . De publieke opinie hoort bij
P. R iem ersm a 39
een dem o cratisch e sam enleving, zoals de linker schoen bij de re c h te r. En de m edia spelen zo hun rol bij de publieke m eningsvorm ing. Dus: ZON DER MEDIA GEEN PUBLIEKE OPI NIE EN ZONDER PUBLIEKE OPINIE GEEN DEMOCRATISCHE SAMENLE VING, lijkt mij.
M aar d aarm ee is nog weinig gezegd over een m ogelijk eigen, zelfstandige rol van de m edia als co n tro leu r van het overh eid sap p araat en de politiek. In h et vervolg n o te e r ik over 'de p o litiek ' en 'h e t o v erh eid sap p araat' in hun re la tie to t 'de p e rs' enkele persoonlijke o bservaties.
Doorgeefluik
L aat ik m et de p olitiek beginnen. C om m erciële producenten m aken sy stem atisch gebruik van de m ogelijk heden van de m edia om aandacht voor hun goederen en diensten te vragen (en de lust op te wekken om ze te kopen) door te ad v erteren . De m edia zijn daarbij niet m eer dan een doorgeefluik van producent n aar consum ent.
P o litiek e p a rtije n -p ro d u cen ten van ideeën over de inrichting van de sam enleving- m aken in verkiezings tijd wel gebruik van de m ogelijkheid via de m edia een 'b e ta a ld e bood schap' (ad v erten tie) te verspreiden, m aar voor h et overige zijn zij toch grotendeels afhankelijk van anderen voor de verspreiding van hun ideeën via de m edia. D aarbij s tu ite n de p a rtije n en de p o litici op journalisten. De la a tste n gebruiken po litici als bron van nieuws. En p o litici gebruiken journalisten als overbrengers van hun boodschap aan de k iezer. Z iedaar h et POLITIEK-JOURNALISTIEKE COMPLEX in een notedop.
Betrouwbaar
H et nationaal kiezersonderzoek (3) g e e ft enig inzicht in de werking van dit com plex. Veel m ensen lezen dagelijks een k ra n t en kijken ook
m instens eenm aal per dag n aar het NO S-journaal. Vanuit deze verschillen de bronnen kunnen m ensen dus ook verschillend worden geïnform eerd. Welke bron acht men nu h e t m eest b etrouw baar? Ruim v ieren v ijftig pro cen t van de ondervraagden vindt h et NOS-journaal b etrouw baarder dan de eigen k ran t. Tw intig procent m eent dat de k rant een b e te re in fo r m atiebron is dan h e t N OS-journaal. D eze sub jectiev e ervaring h o eft na tuurlijk niet te sporen m et de w erke lijkheid. M aar een fe it is d at politici inspelen op die ervaring van de m eeste k iezers en hun stinkende b est doen om 'h e t journaal te h a len '.
Enkele voorvallen geven aan hoe h et jo u rn alistiek -p o litiek e com plex soms to t persoonlijke d ra m a 's kan leiden. De vorige D 66-leider Jan Terlouw h e e ft de overtuiging d at hij via de m edia is 'w eggeschreven'. O ud-m inister Irene Vorrink is ja re n lang achtervolgd m et een anekdote als zou zij zich eens tijdens een co n fe ren tie hebben aangediend als
' m i n i s t r e du m i l i e u ' (van de onder
w ereld dus!). "Ik heb die blunder nooit g em aak t. Wil je d at verzinsel op h et nip p ertje uit de w ereld helpen", n o te e rt Frenk van der Linden in De Tijd (25 sep tem b er 1987) op gezag van mevrouw Vorrink.
Zowel Terlouw als Vorrink voelde zich 's la c h to ffe r' van anoniem e bron nen die hen via de m edia onheus aanvielen. R ec e n ter is het voorval m et e x -s ta a ts se c re ta ris Brokx van Volkshuisvesting die e r de hand in had d at h et am ice-b riefje, w aarin fra c tie le id e r B ert de Vries op term ijn h et vertrouw en in hem opzegde, u itle k te . De publieke opinie reag eerd e verontw aardigd. Brokx kon als een 'held' de politieke arena v erlaten .
Al is hij nu dan bijna in het v e rg e e t boek g eraak t, in zijn goede dagen wist oud-prem ier Van A gt de m edia to t eigen e e r en glorie te gebruiken als geen ander. Wie afhankelijk is van de gunst van de kiezer kan om
P. R iem ersm a 40
de m edia n iet heen. D at geldt voor po litici en voor po litiek e p a rtije n . Zo voor de vuist weg zeg ik: PA R TIJ POLITIEKE DISCUSSIES WORDEN e e rd e r en m isschien wel alleen GAAN DE GEHOUDEN DOOR DE MEDIA dan door p artij-o rg an en . De zielto g en de k ran t De W aarheid en h et al e erd er als p a rtijk ra n t in m oeilijkheden g e ra a k te Vrije Volk, h e t verdw ijnen van kath o liek e dagbladen als De Tijd en De M aasbode, de m e ta m o rfo se van De Volkskrant van spreekbuis van de K atholieke A rbeiders Beweging (KAB) to t h et 'm e e st in fo rm atiev e och ten d b lad ', de groei en bloei van k ran ten als De T e leg raaf en h et A lgem een D agblad -h e t zijn even zo vele kenm erken van de 'open' sam enleving- in N ederland.
Gevangene
C o n ta cte n m et jo u rn alisten van a lle r lei pluim age zijn onontbeerlijk voor wie in h e t po litiek e b ed rijf w at wil bereiken. Zowel voor de po litici als voor de jo u rn alisten is h e t de kunst om a fh an k elijk srelaties te v e r mijden. Men m oet NIET ELK AARS GEVANGENE WORDEN. Ik denk dat goede om gangsvorm en en re sp ec t voor eik aars 'v ak ' kunnen bijdragen aan h e t handhaven van zuivere verhou dingen.
H et lijk t mij een pluspunt d at n a oorlogse g ed ach ten om de pers van overheidsw ege te binden aan regels -de regering diende in 1949 een ontw erp Wet op de journ alistiek e verantw oordelijkheid in bij de S ta te n - G en eraal- to t nu to e niet zijn u itg e mond in w e tste k sten . De g ed ach te destijds was om voor jo u rn alisten n et zo iets te reg elen als al was geschied voor a rtse n en ad vocaten. "Een hoogstaande jo u rn alisten stan d vorm t in d ezelfd e m a te een algem een belang van de e e r s te orde als een betro u w b aar artsen co rp s en een f a t soenlijke balie. Er m oet naar ge s tre e fd worden, d at op den duur ook de journalistiek als een ' n o b i l e o f f i c i u m ' w ordt erkend", m eldde de
M em orie van T oelichting bij de o n t- w erp-w et. Jo u rn alisten zagen er een a a n z e t to t 'p ersb reid el' in en w isten voldoende teg en k rach ten te m obiliseren. H et w etsontw erp werd in 1960 ingetrokken.
Intussen v ra a g t een journalist geen 'blind v ertro u w en ' van zijn bronnen. Hij kan w ijzen op de B eginselverkla ring over h et gedrag van journalisten uit 1954 aanvaard door h et w ereldcon gres van de In tern atio n ale F e d e ra tie van Jo u rn alisten . H et is m isschien n u ttig de ach t punten van de v erk la ring kort w eer te geven.
1. E e rb i e d voor waarheid en voor h e t r e c h t van h e t p u b l i e k op waar h e i d , i s de e e r s t e p l i c h t van de j o u r n a l i s t .
2 . Bij h e t nakomen van d e z e p l i c h t
z a l de j o u r n a l i s t opkomen voor de vol gend e twee b e g i n s e l e n : vrij h e i d i n v erantwoord bijeenbrengen en p u b l i c e r e n van nieuws en h e t r e c h t van f a i r e commentaar en k r i t i e k . 3 . De j o u r n a l i s t l a a t zijn b e r i c h t g e v i ng a l l e e n b e r u s t e n op f e i t e n waarvan hij de bron k e n t . Hij z a l wezenlijke i n f o r m a t i e n i e t a c h t e r w e ge l a t e n en geen documenten v e r v a l s e n .
4. Bij h e t verkrijgen van nieuws , f o t o ' s en documenten z a l hij op f a i r e wijze t e werk gaan.
5. Hij z a l b e r e i d zijn e l k e v e r s t r e k t e i n f o r m a t i e d i e schadelijk onnauw k e u r i g b l i j k t , op r o y a l e wijze r e c h t
t e z e t t e n .
6. Hij z a l h e t beroepsgeheim in acht nemen ten aanz ien van de bron van i n vertrouwen ver kr eg en i n f o r m a t i e .
7. Hij z a l a l s e r n s t i g e j o u r n a l i s t i e
ke vergrijpen beschouwen: p l a g i a a t , l a s t e r , smaad, b e l e d i g i n g en onge gronde b e s c h u l d i g i n g e n , h e t
aan-P. R iem ersm a 41 vaarden van s t e e k p e n n i n g e n , i n w e lk e vorm o o k , t o t h e t v e r r i c h t e n o f a c h te r w e g e l a t e n van e n i g e p u b l i c a t i e . 8 . I e d e r e j o u r n a l i s t d i e d e z e aan d u i d i n g waardig i s , beschouw t h e t a l s zijn p l i c h t b o v e n s ta a n d e b e g i n s e l e n o p r e c h t i n a c h t t e nemen.
M et inachtnem ing van de algem ene w etgeving van zijn land zal hij in beroepszaken slech ts de rechtspleging van zijn vakgenoten erkennen; hij v erw erp t elke tussenkom st van o v er heidspersonen of anderen (4).
Nu is h et natuurlijk niet zo'n p a ra dijselijke to estan d h ier d at alles w at journalisten te r pu b licatie aanbie den ook 'de kolom m en' h a a lt. Elke journalist loopt wel eens te m opperen op de bedrijfseconom ische beperkingen die de ondernem ingsgew ijze productie ook hem oplegt. M aar e r is toch een redelijk g ev arieerd e en vrije stroom van fe ite n en m eningen in de N ederlandse m edia, w aarm ee aan een SLEUTELVOORW AARDE voor een d em o cratie lijkt te zijn voldaan.
Staat in staat
Ik stap nu over van 'de po litiek ' -zeg m aar de fase van m eningsvor ming over de inrichting van de sam en leving- n aar h et 'o v erh eid sa p p ara a t', dat ook al onder co n tro le van 'de p ers' zou staan .
Ik wil e r niet om heen draaien: d at ap p araat is vrijw el een s ta a t in de s ta a t gew orden, w aar politici (of zij nu kam erlid of m in ister zijn) nauw elijks of geen v a t op hebben en w aarteg en de m edia eigenlijk m achteloos staan , ondanks de Wet O penbaarheid van B estuur. De w aak hondfunctie die de m edia w ordt to eg e dicht kunnen zij in de v e rste v e rte niet w aarm aken. H et ONTBREEKT hen aan de MANKRACHT en de MIDDELEN om de overheid sy stem a tisch te c o n tro leren . Wie de p re te n tie
van waakhond van de overheid als journalist k o e ste rt houdt zich zelf en zijn afnem ers voor de gek. Ik houd h et erop dat men als journalist de rol h e e ft van ONAFHANKELIJK WAARNEMER in de sam enleving en e rn a ar m oet blijven strev en h et publiek m et de neus op de fe ite n te drukken. Om m et The New York Tim es te spreken : een journalist is bezig " a l l t h e news t h a t ' s f i t t o p r i n t " t e p ro d u c e re n .
De overheid is daarbij een schier o n u itp u ttelijk e bron. M aar diezelfde overheid pro b eert de in fo rm atie te stu ren -zeg m aar te MANIPULEREN. De w ereld op z'n kop. De overheid is zelf in fo rm atie gaan v erstrekken, h e eft zelf m edia in h e t leven ge roepen en is op g ro te schaal aan 'publieksvoorlichting' gaan doen en h a n te e rt tegenw oordig OVERHEIDS VOORLICHTING ALS BELEIDSINSTRU MENT. Voorlichting om gedrag en m e n ta lite it van de burger te beïn vloeden. De ongebreidelde a c tiv ite ite n van de overheidsvoorlichting getuigen van m inachting voor de m edia. In elk geval aan gebrek aan vertrouw en in de onafhankelijke boodschappers tussen bestuurders en bestuurden.
Is e r geen ten d en tie te bespeuren naar overheidspropaganda, h e eft het VVD-Tweede K am erlid Wiebenga aan prem ier Lubbers onlangs ge vraagd. M enigeen in h et Haagse kijkt reikhalzend uit naar het a n t woord. Te vrezen v alt, dat e r iets in doorklinkt van de opvatting dat de overheid wel voorlichting als serv ice aan de burgers m oet bieden, om dat 'de m edia' te k o rt sch ieten . Een open sam enleving zou dat NIET m oeten PIKKEN, vind ik.
M aar in h et voetspoor van een wijs gew orden collega (5) v erzu ch t ik, w at is eigenlijk h et verschil tussen h et tegenw oordige 'G esprek m et de m in iste r-p resid e n t' vrijdag avond op de buis na afloop van de w ekelijk se vergadering van de m in isterraad en de rad io p raatjes die m in ister president Scherm erhorn vlak na de
oorlog voor de radio plach t te houden onder h e t m o tto 'P ra a tje s op de Burg'?
D at e r nu een journalist als gespreks p a rtn e r o p tre e d t mag bepaald niet worden gezien als onderstreping van de stelling, d at 'd e p e rs' m isschien wel de b elan g rijk ste co n tro le u r van h et o v erh eid sap p araat en de politiek
is .
(1) K aiser, A., H aagse Jo u rn alistiek , V U -U itgeverij, 1982.
(2) A c ta P o litica, 1987/2.
(3) De N ederlandse k iezers '86, S tein - m etzarch ief/S w id o c, A m sterdam .
(4) Vondeling, dr. A., Schijn des kwaad, S ta a tsu itg e v e rij, 's G raven- hage, 1978.
(5) Ekker, A., N ieuw spoort Nieuws, sep tem b er 1987. Peter Riemersma i s s i n d s 1960 werkzaam i n d e j o u r n a l i s t i e k } v a n a f 1 9 7 1 a l s p a r l e m e n t a i r v e r s l a g g e v e r. Hij i s t e v e n s een j a a r o f t i e n p a r t tim e werkzaam a l s d o c e n t aan d e S c h o o l voor d e J o u r n a l i s t i e k i n U t r e c h t .
B. Lijdsman 43