N aast de tra d itio n ele en wellicht in betekenis teruglopende Oost-West tegenstelling o n ts ta a t een nieuwe tegenstelling die snel in betekenis toeneem t: de Noord-Zuid te g e n s te l ling.
Tot dusver hebben wij die te g e n s te l
ling vooral beleefd als een te g e n s te l ling tussen arm en rijk. Voor som m i gen onder ons was die tegenstelling een moreel vraagstuk. Voor welhaast niemand onder de rijken werd die tegenstelling werkelijk als een bedrei ging gezien. H et is e c h te r niet on waarschijnlijk d at binnen betrekkelijk k o rte tijd die TEGENSTELLING WER KELIJK EEN BEDREIGING ZAL WORDEN. Landen als China, India en Brazilië hebben een enorm e p oten tie die nog m a ar nauwelijks is aange boord. Het Westen h e e ft sommige Derde Wereldlanden in zijn greep via het schuldm echanisme d a t niet eindeloos in ta c t zal blijven. Als de arm e landen zo ged em o cratiseerd raken dat de bevolking de schuldposi tie n iet m eer a c c e p te e r t zijn de beleggers in de rijke landen snel hun a ctiv a kwijt, zodat tal van beleg gingen (spaar- en pensioenfondsen) eenvoudig verdampen. H et is nog m aar de vraag of de W esterse dem o c ra tie ë n s te rk genoeg zijn om een dergelijke hardhandige en g rootscha lige onteigening te verdragen.
Bij deze gro te economische te g e n s te l ling h e e ft zich de la a tste tijd een andere fa c to r gevoegd: h e t FUNDA MENTALISME. Het ayatollah-regiem in Iran kon wel eens m eer zijn dan een kortdurend incident. De ziekte kan zich uitbreiden over de gehele A rabische wereld, van de S tr a a t van G ib raltar en de Bosporus to t ver in Azië en Afrika. H et is een w ereld die gro te verschillen vertoont m et de Europese.
In ons continent h e eft de individualis tisch georiën teerd e industriële sam en leving zich kunnen baseren op de bodem van de renaissance, de verlich ting en op de daaruit voortgekomen dem ocratische idealen van individuele e m an cip atie en gelijkwaardigheid. Maar daar w aar de moderne technolo gie zich niet b a seert op deze funda m enten en een verbond sluit m et een middeleeuws, niet individualistisch georiënteerd wereld- en mensbeeld, kan een verw oestend fanatism e o n t staan. Tot dusver s t a a t de W esterse
wereld d a ar betrekkelijk m achteloos tegenover. Het zenden van grote m arine-eenheden naar de Perzische Golf is een t e gebrekkig antwoord. Onze m ilitaire superioriteit is niet voldoende; als ook de fundam entalis ten h e t kernwapen hebben geprodu c e e rd (en d at is alleen m aar een kwestie van tijd) kan d at pijnlijk duidelijk aan h e t licht komen. Een pasklaar antwoord valt hier niet te geven, we kunnen niet veel m eer doen dan de POSITIEVE KRACHTEN STEUNEN. Als er w eer eens een Sadat o p s ta a t (de vredelievende Egyp tische president die door fundam enta listen werd vermoord) m oeten we hem m eer kansen op succes bieden dan we indertijd aan de e c h te Sadat boden.
Van gro te betekenis in dit verband zal ook de positie van Turkije zijn. Het land klopt aan de deur van de EG, want het wil op dit moment in m eerderheid bij Europa _ horen. Als wij de Europees g eoriënteerde k ra c h ten in dat land onvoldoende kans op succes bieden zal het afdrij ven naar een fundam entalistische koers. H et is TEGEN HET BELANG VAN EUROPA als Turkije v e rk e ert in een soort Iran of Libanon.
Milieuvraagstukken
Tegen dit grote, imponerende en nogal som bere mondiale decor lijken de eigen Nederlandse vraagstukken van geringe betekenis. Een voordeel is dat de meningsverschillen over de betekenis van die vraagstukken aan h e t afnem en is. Een nadeel is dat e r bijna geen enkel binnenlands vraagstuk m eer is d at nog binnen de grenzen van h et eigen land valt op te lossen.
Het milieuvraagstuk is natuurlijk h et duidelijkste voorbeeld: bodem w a te r - en luchtverontreiniging vallen niet bij de grenzen tegen te houden. Alleen een INTERNATIONALE BENA DERING KAN OPLOSSINGEN BIE DEN. Tragisch is dat h et overbevolk te en laag gelegen Nederland m eer
last van de buren ondervindt dan de buren van Nederland ondervinden. We zijn in veel opzichten de vragen de partij, helaas zijn we in veel opzichten ook een buitengewoon vervuilende partij. H et spreekwoorde lijke goede voorbeeld dat to t na volging uitnodigt wordt door N eder land niet e ch t gegeven. H et fe it dat juist in ons land veel a ctie g ro e pen zich inspannen voor een b e te r milieu b e tek e n t natuurlijk helem aal niet d at ons milieu ook werkelijk b e te r is -de a cties konden wel eens op h et tegendeel wijzen.
Onmacht
DE BETREKKELIJK GROTE ON MACHT om iets aan h et milieu te doen wijst op een s tru c tu re le on m ach t van ons politieke en b estuur lijke stelsel, dat ook op andere gebie den zijn gevolgen h e eft. Idealiter g e eft een dem ocratisch stelsel vorm aan de wensen, opvattingen en ver langens van de kiesgerechtigde bur gers. In de praktijk zit er wel enige afstand tussen het een en h e t ander -m a a r laten we de theorie even als de werkelijke praktijk aannemen. Kiezers zijn prim air g eïn teresseerd in hun eigen situ a tie, ze zijn minder g e ïn teresseerd in de situ a tie van andere mensen (vooral als die in h et buitenland wonen) en ze zijn eigenlijk helem aal niet g eïnteresseerd in de situ a tie van toekom stige m en sen, anders gezegd: de volgende generaties. De politici die op ko rte term ijn de m e este w elvaart en het m eeste welzijn aan hun kiezers belo ven hebben een aardige kans de gro o tste aanhang t e verkrijgen. Een politicus is bezig m e t de dingen van vandaag en morgen om de dood eenvoudige reden d at zijn kiezers daar ook m ee bezig zijn. DE POLITI CUS DIE ZIJN KIEZERS WIJST OP DE GEVAREN EN DE RISICO’S OP WAT LANGERE TERMIJN KAN ZIJN POLITIEKE CARRIÈRE WEL VERGE TEN (behalve als hij nog tijdens zijn leven gelijk krijgt).
Een aardig voorbeeld is Winston Churchill die gedurende de d e rtig er jaren voortdurend waarschuwde tegen h et dreigende nationaal-socialistische im perialism e. Hij stond m et die w a ar schuwingen grotendeels alleen en m aak te, zoals hij het zelf la te r noem de, in de d e rtig e r jaren een barre to ch t door de politieke woestijn: eenzaam en miskend. Toen de politiek van toegeven aan H itler in 1939/1940 op een re g e lre ch t fiasco was uitgelo pen ric h tte h et land zich zonder aarze le n to t de man die altijd al voor d at fiasco had gewaarschuwd en nu gelijk had gekregen. De feiten m oesten dus Churchill gelijk geven voordat hij de politieke ru im te kreeg om die fe ite n t e veranderen. Het waren feiten die zich z eer goed lieten voorspellen m aar die in de d e rtig e r jaren niet pasten in h et model van de B ritse politiek en dus buiten beschouwing werden gelaten, door de kiezers en door bijna alle politici. Rekening houden m et die fe ite n zou een d e rm a te gro te v erande ring van de s ta tu s quo hebben v ereist d at geen enkele politicus daarvoor voldoende m andaat zou hebben v e r kregen.
Onze houding tegenover het milieu lijkt veel op de Britse houding te g e n over H itler. Vele malen per dag horen we over de radio de v erk eers-mededelingen; bijna wekelijks worden de files langer en de knelpunten ingewikkelder. De politiek is dan ook to t de conclusie gekomen dat de knelpunten m oeten worden opge lost. Er m oeten dus nieuwe autow e gen bij, nieuwe tunnels en nieuwe bruggen. De b estaande knelpunten zullen dan verdwijnen; m aar je hoeft geen groot deskundige te zijn om te voorspellen dat e r w eer spoedig nieuwe knelpunten zullen o n tstaan. H et opruimen van bestaande knelpun ten biedt ons de gelegenheid sneller door t e rijden naar het volgende, nieuwe knelpunt. Als we ook de nieuwe knelpunten hebben opgeruimd zal e r te n slo tte een onoplosbaar knelpunt overblijven: de stad waar
al die a u to ’s heen willen. Over die zelfde radio van de file-m ededelingen worden we regelm atig ingelicht over de kwalijke gevolgen van ons massale autogebruik. De a tm o sfee r wordt steed s zuurder, de ontbossing is in volle gang. Willen we daar iets aan doen dan m oeten we een aantal dingen doen, onder andere minder auto rijden. Helaas zit ons land ruim telijk zo in elkaar d at we veel m oe te n reizen en rijden. Helaas hebben we een stelsel van openbaar vervoer in stand gehouden dat wel iets sneller m aar niet d ich ter is dan h e t stelsel van honderd jaar geleden. ONS WA PEN TEGEN HET MILIEUBEDERF DOOR DE AUTO IS DUS RONDUIT ACHTERLIJK (ongeveer zo achterlijk als de Nederlandse wapens tegen de invallende Duitse legers in mei 1940).
Valt e r een politieke m eerderheid te krijgen voor een fundam entele verandering? Valt het overtuigend uit te leggen dat v o o rtz e ttin g van het huidige verkeersbeleid in een fiasco eindigt? Of m oeten we e e rst een milieuram p ondergaan dan wel e rv aren dat Nederland geen land m eer is w aar high-technology (die schone lucht en een stab iele bodem vereist) nog mogelijk is? Wie over tu ig t de m eerderheid van de kiezers ervan dat een sterk a cc e n t op de verbetering van het openbaar vervoer niet een w ereldvreem de hobby is van idealisten die er slechts op uit zijn om a u to b e z itte rs te tre ite re n , m aar een TOEKOMSTIGE BESTAANS VOORWAARDE? Ik ben ervan over tuigd d at de mogelijkheid om te overtuigen op dit m om ent heel klein is. Het m oet erg e r worden voordat het b e te r wordt, zoals Churchill e e rst gelijk m oest krijgen om voldoen de m andaat te krijgen. Mensen zijn betrekkelijk hardleers, dem o cratieën soms ook.
Fiasco’s
ex tra p o laties van h e t huidige beleid kennelijk weinig overtuigingskracht hebben, m aar dat er EEN ex tra p o latie is die wel overtuigend w erkt. Ik bedoel de ex tra p o latie van het finan c ierin g stek o rt. Tot ver in de 21ste eeuw v alt de omvang van h et finan cierin g stek o rt te extrap o leren . Dat m aak t zoveel indruk dat we politiek bereid zijn om daar w at aan te doen -en dat kan alleen m aar door andere ex tra p o laties te negeren. Om het e x tre e m te zeggen: teg en de tijd dat we het financieringstekort hebben ingelopen staa n ta l van gro te fiasco ’s voor de deur. H et bestrijden van die fiasco's zal een g ro te r financie ringstekort opleveren dan we nu nog denken, een kw estie van "pennywi- se" en "poundfoolish".
Kwaliteit
Je kunt je afvragen hoe het komt dat de d e m o cratie wel een sterk engagem ent h e e f t m e t h e t probleem van h et financieringstekort en niet of veel minder m e t andere proble men. Ik denk d at het verschil te maken h e e ft m et onze neiging om ons m eer te verdiepen in hoeveelheids- vraagstukken dan in KWALITEITS- VRAAGSTUKKEN. Iedereen wordt zenuw achtig als hij de financiële touw tjes niet m eer aan elkaar kan knopen. Hij v erlaag t zijn uitgaven om dan pas veel la te r te ontdekken dat "goedkoop" eigenlijk "duurkoop" was. M aar een co llectiev e huishouding is heel iets anders dan een gezinshuis houding. H et gezin h e e f t een econom i sche re la tie m et de omgeving, de buitenwereld, m aar de co llectieve huishouding is die omgeving zelf. Politici die dat verschil negeren oogsten op k o rte term ijn instemming, m aar niet op lange term ijn.
maken ons daar weinig voorstellingen van. We v erg eten d at onze huidige situ a tie -die mondiaal en op korte term ijn bekeken, niet al t e slecht lijkt- niet h et gevolg is van een lineaire en doelbewuste ontwikkelings gang, m aar van een ontwikkeling m et gro te d iep te- en hoogtepunten. In de afgelopen ta ch tig ja ar h e eft de Nederlandse economie een groei doorgem aakt van gemiddeld tw ee procent per jaar. Maar die gemiddel de groei voltrok zich over hoge top pen en door diepe dalen. Wie denkt d at de groei mogelijk was ondanks de dalen m aakt een historische v e r gissing. Heel veel groei werd mogelijk juist DOOR de dalen: de industrialisa tie werd mogelijk n iet ondanks h et verlies van de kolonieën en de m a te riële verw oesting tijdens de oorlog m aar in veel gevallen juist door h et verlies en de verwoesting. Zo is onze hele verzorgingsm aatschappij niet het re s u lta a t van een doelbewust streven, m aar van een re a g ere n op situ aties, kleine en grote rampen.
Om niet al te somber te eindigen: de mogelijkheid om e f f e c t i e f te reag eren op de fe iten blijft een van de hoopvolle kanten van de dem o c r a tie . D ic tatu ren missen die moge lijkheid. Daarom m oeten we veel aandacht blijven geven aan h e t be houden en ontwikkelen van de dem o c r a tie p r o f . mr. J . J . V i s i s h o o g le r a a r S t a a t s r e c h t aan d e R i j k s u n i v e r s i t e i t G r o n in g e n . Hij i s t e v e n s f r a c t i e v o o r z i t t e r van D66 i n d e E e r s t e Kamer*
Hoopvol
Terug naar h e t begin. Is er reden to t ongerustheid? Ja, want we zijn nogal blind voor de toekom st en
drs. P.H. Labohm 7 0