Die toenem ing van de onvrede kan
stellig voor een deel v erk laard worden doordat de publieke opinie m eer k ritisch en m eer a le rt gew orden is. D at is natuurlijk een positieve ontw ikkeling. B elangrijker zijn e c h te r diverse STRUCTURELE LANGE TER MIJN ONTWIKKELINGEN.
H et m aatschappelijk gebeuren is in de loop der jaren veel ingew ikkel der gew orden, m et als min o f m eer onverm ijdelijk gevolg de vergroting van h e t te rre in van de overheidsbe m oeienis en ook h et g ecom pliceerder worden daarvan. D aarn aast is heel w at van de n atio n ale beslissingsbe voegdheid (vooral op landbouwgebied, m aar niet d aar alleen) overgeheveld n aar de Europese G em eenschappen (EG). Door de hybridische s tru c tu u r van de EG is d at niet gepaard gegaan m et een overeenkom stige verp laatsin g van de p a rle m en taire c o n tro le van Den H aag n aar Brussel. De EG ken nen im m ers geen orgaan vergelijkbaar m et de regering van een n ationale s ta a t en evenm in een volw aardig p arlem en t. Er is dus sprake van een NETTO-VERLIES AAN DEMOCRA TISCH GEHALTE, trouw ens ook al door de schaalvergroting op zichzelf, door de vergroting van de afstan d tussen burger en overheid.
H et probleem van de o ndem ocratische s tru c tu u r van de Europese G em een schappen kan alleen worden opgelost door e r een (al dan niet federale) s ta a t van te maken. Of, b e te r nog, door de opheffing van de EG. Mijn
argum enten voor d at la a ts te zijn overigens p rim air van politiek-ideolo- gische aard en vallen buiten h et b estek van d it a rtik e l. Met die ophef fing zou ook h et grootschaligheidspro- bleem verdw ijnen, al zal h et nodig zijn om voor kw esties die per se een in te rn a tio n a le aanpak vereisen (zoals milieubehoud) een grootschalig a lte rn a tie f te vinden, en wel in het kader van de organen van de V erenig de N aties.
Primaat
M eer e c h te r dan h et bovenstaande is in dit kader de vraag aan de orde w at e r mis is in de s ta a ts re c h te lijk e stru c tu u r en p rak tijk . In w ezen is de onvrede over de k w a lite it van de besluitvorm ing te beschouw en als de overtuiging dat h et DEMOCRA TISCHE GEHALTE VAN DIE BESLUIT VORMING GEBREKKIG IS, d at e r veel o n tb re e k t aan de daarbij behoren de openheid, openbaarheid en doorzich tigheid. V anzelfsprekend behoren beslissingen over publieke zaken genom en te worden door allen die d ire c t o f in d irect daarbij betrokken zijn, of alth an s nam ens hen allen, volgens reg els die aan hoge d e m o c ra ti sche m a a tsta v e n voldoen. H et p rim aat van de politiek bij alle m ogelijke zaken van algem een belang s ta a t voor mij dan ook v a st. D aaraan behoren invloeden van h et am b te n are n ap p araa t, de w etenschap, h et b ed rijfs leven en de p a rtic u lie re m aatsch ap p e lijke o rg an isaties (verzuild of niet) ondergeschikt te zijn.
R e c h tstre e k se besluitvorm ing door betrokkenen, RADENDEMOCRATIE, is natuurlijk h et m eest d em o cratisch . D aaraan zou veel kunnen worden gedaan door vérgaande, functionele en geografische d e c e n tra lisa tie . Men m oet daarbij e c h te r bedenken dat besluitvorm ing in de b ep erk te kring van direct-belanghebbenden al gauw e x te rn e e ffe c te n h e e ft, dus de belang en van anderen ra a k t. D at deel van de besluitvorm ing behoort dus in
een ru im er verband te geschieden. In co n creto : a rb eid erszelfb estu u r in bedrijven is, vanuit dem o cratisch oogpunt, zeer nastrevensw aardig, m aar mag niet de p rijsstellin g van de producten o m v atten . D aarm ee hebben im m ers alle consum enten van die producten, dus alle inwoners van h et verzorgingsgebied van h et bedrijf, te m aken.
Parlement
Nog fu h d am en teler is de c o n sta te rin g d at h et w elzijnsniveau van de huidige sam enleving, zoals dat zich uit in h et peil van ta l van voorzieningen (m edische, sociale, ed u catiev e, v e r k eerstech n isch e, e tc e te ra ) berust op een vérgaande m ate van sp ecialisa tie en arbeidsdeling. Bij deze ingew ik kelde stru c tu u r zal, op s tra f f e van een volledige in een sto rtin g van dit geheel van voorzieningen, een vrij g ro te m a te van c e n tra lis a tie en dus van VERTEGENWOORDIGENDE dem o c ra tie in stand m oeten blijven. D eze p a rle m en taire vorm van d em o cratie nu is zelf door h aar aard oorzaak van bepaalde gebreken in h e t dem o c ra tisc h e g eh alte van de b e slu it vorm ing.
K iezers bepalen hun keuze (en dan nog id ealiter) op grond van p a rtijp ro g ram m a's die uitspraken doen op ta llo z e gebieden. Men doet dus een globale keuze, zal h et m et heel w at stan d p u n ten van de p a rtij van zijn keuze oneens zijn. De g e ta lsv e r houdingen in de Tweede K am er zullen dan ook bij afzonderlijke beslispunten zelden of nooit overeenkom en m et die in h et e le c to ra a t. In een a an tal gevallen zullen de m eerderheden in de Tw eede K am er en in h et e le c to r a a t m et elk aar strijd ig e standpunten hebben. D eze anom alie w ordt v e r s te rk t door de geringe freq u en tie van de verkiezingen (één k eer in de vier jaar), door h et ontbreken van verantw oordingsplicht van de gekozenen tegenover hun k iezers en doordat zij niet tu ssen tijd s kunnen worden teruggeroepen (niet d at ik
zonder m eer voorstander zou zijn van dit terugroeprecht).
Machtswoord
Een ander probleem is dat Tweede K am erleden soms anders stem m en dan op grond van hun partijstandpunt (of hun persoonlijke standpunt), zoals dat bekend was te n tijde van de verkiezingen, kon worden verw acht. Dit doet zich m et name voor wan neer het kabinet zijn machtswoord h a n te e rt om één van de regeringsge zinde fra c tie s in h et gareel te hou den. Deze f r a c tie s te l t dan het in standhouden van de regeringscoalitie en h et vermijden van kabinetscrisis en tussentijdse verkiezingen boven het vasthouden aan de eigen mening. Dan wordt er allicht iets beslist w aar de m eerderheid van de Tweede K am er eigenlijk tegen is. C oalitie- afspraken waardoor men bij een bepaalde kw estie op h et gewogen gemiddelde van vier procent uitkom t, doordat de g ro o tste co alitiep a rtn e r tw ee procent en de kleinste acht procent in zijn program m a heeft staan, zijn legitiem . D aaraan is niets onfatsoenlijks t e ontdekken. Maar dat men punt X, w aar de ene partij voor en de andere tegen is, in het program m a opneem t in ruil voor punt Y, w aar de andere voor en de ene teg en is, is ONFATSOENLIJK. Er wordt dan namelijk afgesproken dat de beide Tweede K a m erfracties zowel bij X als bij Y vóór zullen stem m en, dus dat beide partijen bij één van de tw ee zaken in strijd m et hun eigen standpunt zullen s te m men.
Het c o rre c t e antwoord op dit soort problemen is d at men overgaat to t het REGEREN MET WISSELENDE MEERDERHEDEN. Wanneer één van de c o a litie p a rtn e rs samen m et de oppositie in de Tweede Kamer op een bepaald punt over de meerderheid beschikt, m oet er dienovereenkomstig beslist worden. D at betek en t dat het zw aartep u n t van de besluitvor
ming bij het parlem ent kom t te liggen en dat e r geen "strategisch monisme" m eer wordt bedreven. Moties van het p arlem ent zouden dan ook altijd uitgevoerd dienen te worden. Een m inister die dat in gew eten niet kan tre e d t af. Lief hebbers zat. Maar juist op dit punt is de s ta a ts re c h te lijk e praktijk de la a ts te tijd verregaand gedevalueerd. Zelfs een m inister die een notoire mislukking blijkt wordt gehandhaafd. Zijn p artijgenoten in h e t kabinet dreigen im mers anders ook te v e rtre k ken. Dat zou een kabinetscrisis b e te kenen en dus tussentijdse verkiezing en. Tegen de enorm e krachtsinspan ning, die dat van de politieke partijen vergt, ziet iedereen huizenhoog op, zelfs diegenen die e le c to ra le winst verw achten. Het gevolg is dat alles bij het oude blijft en de d e m o cratie geschaad wordt.
Slagvaardig
H et verleggen van h et zw aartepunt in de landelijke politiek naar het parlem en t m aakt het hebben van een regering niet overbodig. Men m oet een instantie hebben die slag vaardig re a g e e rt op nieuwe ontwikke lingen, die de samenhang van het to ta le beleid in de g aten houdt en die zorg d raagt voor de talrijke kleine beslissingen, die op dit niveau nu eenm aal dagelijks aan de orde zijn. Wel verdient h et aanbeveling om bij de k abinetsform atie een ande re, m eer dem ocratische procedure te kiezen. D at geldt trouwens ook nu, zonder de hier bepleite wijziging in de verhouding tussen regering en parlem en t. Ik denk dan aan het KIEZEN VAN DE KABINETSFORMA TEUR EN BEOOGDE M IN ISTERPRE SIDENT DOOR DE NIEUW GEKOZEN TWEEDE KAMER. D at kan in een periode van enkele weken zijn beslag krijgen. Een diepgaand d ebat dient dan besloten t e worden m et een serie stem mingen, waarbij steeds de kandidaat m et de minste stem m en afvalt en e r te n slo tte tw ee
kandida-ten overblijven, van wie e r één de absolute m eerderheid krijgt. Hierbij dient wel vast te staa n dat fracties, die de gekozene aan zijn m eerderheid hielpen, om dat zij hem als de m inste van tw ee kwaden beschouwden, op geen enkele m anier gebonden zijn aan de politiek die zijn kabinet ver volgens g a at uitvoeren. Dit systeem verdient verre de voorkeur boven de verkiezing van de m in ister-presi- dent door h e t e l e c to ra a t. Dat gaat, m et al die herstem m ingen, maanden of zelfs jaren duren. Bovendien gaan dan in dit telev isie-tijdperk fa c to re n als het uiterlijk van de schoothondjes van de kandidaten een gro te rol spelen.
Een derde probleem is d at dikwijls de besluitvorming plaatsvindt op grond van onvoldoende inform atie. De regering w eigert nogal eens infor m a tie aan h et p arlem en t te geven op grond van h e t belang van de s t a a t en op grond van de belangen van p a rticu liere ondernemingen. Boven dien beschikt zij zelf dikwijls niet over voldoende info rm atie. D at weige ren doet zich vooral, m aar niet al leen, voor bij kw esties van bew ape ning en van w apenexport. De legering in Nederland van A m erikaanse ato o m wapens werd destijds geheim ge houden, zelfs voor h e t p arlem ent. In h e t bijzonder de m ilitaire inlich tingendiensten zijn een gesloten boek. Het eigenaardige gedrag in 1980 van de Nederlandse m ilitaire a tta c h é in Suriname, kolonel Valk, bleef verborgen, zelfs voor de betrokken m inisters van Buitenlandse Zaken en van D efensie. Deze GEHEIMHOU DING WERKT u ite ra a rd IN DE HAND DAT BELANGENGROEPEN GROTE INVLOED ACHTER DE SCHERMEN KUNNEN UITOEFENEN. Het m ilitair- industriële complex is berucht.
Ondemocratisch
Het voorgaande b e tro f dus drie o o rza ken, waardoor kamerbeslissingen in FORMELE zin ondem ocratisch kunnen zijn, dat wil zeggen strijdig
m et h e t standpunt van de m e e rd e r heid van h e t e le c to ra a t (respectiev e lijk m e t het standpunt dat die m e e r derheid zou innemen indien het e le c to ra a t adequaat geïnform eerd zou zijn). Beslissingen in de Tweede Ka mer kunnen daarn aast, ook als zij in form ele zin d em ocratisch zijn, INHOUDELIJK ondem ocratisch zijn. In de e e r s te plaats in de gevallen waarin de K am er zichzelf buiten spel z et. Dat is minder theo retisch dan h e t lijkt. Het p rivatiseren van overheidsbedrijven is een goed voor beeld. Zelfs het om z e tte n van een s ta a ts b e d rijf in een N aam loze Ven nootschap m et honderd procent van de aandelen in s ta a ts b e z it (de P o s t bank bijvoorbeeld) is daarvan een voorbeeld. Van de staatsbedrijven wordt elk jaar (zoals van de afzo n d er lijke departem enten) de begroting aan p a rle m en taire goedkeuring onder worpen. Op een staats-N V is nauwe lijks p arle m en taire controle mogelijk. Verder is e r het Belgische voorbeeld w aar M artens keer op k e er voor zijn sociaal-econom isch-financiële politiek m et door h et parlem en t afgegeven m achtigingen o p e re ert. In 1971 kreeg m inister-president Biesheuvel h e t advies van de e c h tg e noot van de toenm alige koningin om het Nederlandse p arlem en t één of tw ee ja ar naar huis te sturen. Op mijn verzoek gaf Biesheuvel hem gelukkig een reprimande.
In de tw eede plaats is e r sprake van een inhoudelijk ondem ocratische beslissing wanneer deze e lem en ta ire re c h ten (van minderheden) a a n ta s t. Hierbij valt te denken aan het recht op leven (bij bewapeningsbeslissingen), aan h et rech t op huisvesting (wanneer bijvoorbeeld de m eerderheid van h et parlem en t en van het e le c to ra a t schaarse middelen liever besteden aan, verkeersvoorzieningen, dan aan woningbouw voor de minderheid die nog dakloos is), aan h et re c h t op vrije meningsuiting (door het instand houden van de in het duister w ro eten de Binnenlandse Veiligheidsdienst).
A.G. van der Spek
63
Zwakte
Bij dit alles komt de betrekkelijke zw akte van de staatkundige secto r in een kapitalistische maatschappij als de Nederlandse. Deze secto r bedekt als h e t ware als een dunne laag een m aatschappij die in al haar andere onderdelen ondemocratisch, hiërarchisch, a u to rita ir georganiseerd is. In de beslotenheid van het bedrijfs leven (per definitie niet onderworpen aan d em ocratische controle) worden beslissingen m e t vèrreikende m a a t schappelijke gevolgen genomen. De politiek s t a a t daar bijna m achteloos tegenover, m ede door de toegenomen belangenverstrengeling van overheid en bedrijfsleven. Daardoor is de overheid e erd er bereid het bedrijfsle ven t e volgen. De zogenaamde ge mengde economie, die wij hebben, b e tek en t niet dat de overheid een tegenw icht vorm t tegen het p a rtic u liere bedrijfsleven, m aar komt globaal neer op EEN GROTE ROL VAN DE OVERHEID BIJ HET INSTAND HOUDEN EN HET STABILISEREN VAN HET KAPITALISME. H et g aat daarbij om specifieke en generieke steun aan het bedrijfsleven, overheids- deelneming in gro te aanvangsinveste- ringen, d ire c te of indirecte betaling door de overheid van de kosten van R esearch and Development (R&D), afnam e door de overheid van grote hoeveelheden producten (gegarandeer de af zet).
Het werkelijke a lte rn a t ie f is dat van een socialistische maatschappij, een m aatschappij waarin de economie (optimaal gedecentraliseerd) eigendom van de gemeenschap is en dus de mensen ook in die secto r d e m o crati sche beslissingen kunnen nemen. Een uitgebreide a rg u m en tatie voor het socialisme valt buiten de context van dit artikel. Hier zij slechts gewe zen op de m et deze vergem eenschap- pelijking samenhangende openheid en openbaarheid, die essentieel zijn voor de dem ocratie.
BUITENPARLEMENTAIRE ACTIE tegen schijnbaar dem ocratische beslis singen IS OM BOVENGENOEMDE REDENEN niet alleen legitiem, m aar zelfs NODIG ALS CORRECTIE OP EN AANVULLING VAN DE GEBREK KIGE VERTEGENWOORDIGENDE DEMOCRATIE. Dit geldt in h e t bij zonder in een kapitalistische m a a t schappij, w aar d ire c te a ctie t e r plek ke tegen m achtsposities in de niet- staatkundige se c to r voor de hand ligt. Maar ook in een socialistische s tru c tu u r zijn ondem ocratische beslis singen zeer goed mogelijk, m et name van h et soort als boven verm eld op het te rre in van de huisvesting. Als een vorm van c o rre c tie op de p a rlem en taire dem o cratie wordt ook wel h e t referendum aanbevolen. Dit verdient mijns inziens wel overweging m aar dan als niet m eer dan een zwaarwegend advies. De formulering van de vraagstelling is namelijk te zeer van invloed op h et antwoord, terwijl bovendien op dit niveau te gemakkelijk onderling strijdige be sluiten worden genomen (vóór een bepaalde co llectieve voorziening en tegen de daarbij behorende belas tingverhoging).
Verbeteringen
Ook binnen h et bestaande s t a a t r e c h t e lijke kader en op korte term ijn zijn een aantal verbeteringen mogelijk: - een goede controle van de Tweede Kamer op h et optreden van de re g e ring v ereist een aanzienlijke u itb rei ding van de personele en m a te rië le bewerktuiging. Wat er sinds een jaar of tw intig op dit gebied ai ge beurd is (zoals de invoering van frac tie-assisten tie) h e eft al duidelijk zijn vruchten afgeworpen.
- de wisselwerking tussen het p arle ment en de bevolking, respectievelijk belangen- en pressiegroepen uit de bevolking, is ook in die periode zeer v erb eterd (denk aan de talrijke hoor zittingen), m aar zou nog uitgebreid kunnen worden.
- de Algemene R ekenkam er en de N ationale Ombudsman vervullen n u tti ge functies bij het controleren van het s ta a ts a p p a ra a t en zouden nog veel m eer arm slag m oeten krijgen. - bij de adviesorganen kan enorm gesaneerd worden. De corporatieve en z ee r invloedrijke SER bijvoorbeeld dient te verdwijnen. Zou dit trouwens per definitie doen in een socialisti sche stru ctu u r.
- overbelasting van het sta a ts a p p a ra a t kan tegengegaan worden door vérgaan de d ece n tra lisatie. Niet alles behoeft op dit niveau bedisseld te worden. Om een neu traal, dus ongevaarlijk, voorbeeld t e noemen: waarom wordt er over gem eentelijke herindelingen niet op provinciaal niveau beslist? Dat s t a a t toch veel d ic h te r bij de problemen waarom het g a at dan h et verre Den Haag?
moeilijker is h e t probleem van de b u reau cratie. Intensivering van de controle door de Algemene R eken kam er en van h et optreden van de N ationale Ombudsman kan een zekere verbetering brengen. De lawines van circulaires, die soms voornamelijk de INSTANDHOUDING VAN DE BU REAUCRATIE zelf dienen, zouden kunnen worden ingeperkt door e x tern efficiëncy-onderzoek. Bij de ondemo c ra tisc h e invloed van am btenaren op de besluitvorming, een verschijnsel dat zich op ta l van te rre in e n voor doet, stuit men op het bijkans onop losbare probleem van de com binatie van deskundigheid en eigenbelang (dat zich trouwens ook voordoet bij de invloed van h et bedrijfsleven en van de wetenschap). Deskundigheid en alertheid van de politieke top, in com binatie m et openheid en open baarheid m oeten die invloed b e teu g e len.
Ongetwijfeld zijn die in de loop van de jaren b e te r geworden. Men is w eerbaarder dan vroeger en vooral ook kritischer. De massale d em onstra ties tegen de kruisvluchtwapens toonden aan dat men niet m eer, zoals vroeger, beslissingen van de overheid op dit gebied als zoete koek slikt. Niet genoeg kan hier het belang worden benadrukt van een kritische, vrije en (vooral van kapitaalbelangen) onafhankelijke pers. DE POLITIEK HEEFT HET PRIMAAT BESLIST NIET, zelfs minder dan vroeger. DE POLITIEK BEHOORT HET WEL TE HEBBEN. Alleen dan is een optim aal functionerende demo c ra tie mogelijk. Het a lte rn a t ie f is chaos en d ictatu u r
d r s . A .G . van d e r Spek
was van 1949 t o t 1967 l e r a a r s c h e i k u n d e en n a tu u r k u n d e . Hij b e h o o rd e i n 1957 t o t d e o p r i c h t e r s van de PSP. Voor d e z e p a rtij was hij l i d van d e E e r s t e Kamer ( 1 9 6 3 - 1 9 6 7 ) en van d e Tweede Kamer ( 1 9 6 7 - 1 9 8 5 ) . E in d 1985 werd d e PSP v e r l a t e n t o e n h e t c o n g r e s van d e z e p a r tij h e t p r o c e s van d e s o c i a a l - d e m o c r a t i s e - r i n g b e z e g e l d e . Nu i s hij p a r t i j l o o s , maar met o v e r t u i g i n g s o c i a l i s t en p a c i f i s t .
Primaat
Tot slot: ideaal zal de besluitvorming nooit worden, alleen al om dat in welke stru c tu u r ook, de betrokken heid, m otiv atie en inzet van de bur gers nooit m aximaal zullen zijn.
Toekomstspeculaties
Wij hebben de n e i g i n g een s t e r k engagement met b e t p ro b leem van h e t f i n a n c i e r i n g s t e k o r t t e hebben en n i e t o f v e e l m inder met k w a l i t e i t s p r o b l e m e n ( z o a l s de N o o r d - Z u i d t e g e n s t e l l i n g v i a h e t sch u ld en m ech a n ism e en h e t m i l i e u v r a a g s t u k ) . Een van de h o o p v o l l e k a n te n van d e d e m o c r a t ie b l i j f t h e t e f f e c t i e f r e a g e r e n op genoemde en a n d e re f e i t e n . Daarom moeten wij v e e l aandacht g ev en aan h e t behoud en de o n t w i k k e l i n g van d e d e m o c r a t i e .
Iets m eer dan duizend jaar geleden