In bepaalde opzichten kan men een in d irecte d em o cratie vergelijken m et bijvoorbeeld een h ifi-zaak . Als
consum ent kan men b est een goed idee hebben over hoe een 'lek k e re ' g elu id sin stallatie zou m oeten klinken. H et zelf ontw erpen en bouwen van zo'n ap p araat is e c h te r voor de m ees ten van ons te hoog gegrepen. En, zelfs als we d a a rto e wel in s ta a t zijn, is h et een verspilling van tijd en en erg ie als ieder van ons zich de v e re iste kennis en vaardigheden p ro b eert eigen te m aken. In h et kader van de m aatschappelijke arbeids verdeling h e e ft een b ep erk t a an tal ondernem ingen zich gespecialiseerd in h e t ontw erp en de bouw van hifi- ap p aratu u r. Bij een h ifi-zaak kunnen we deze to e ste lle n op hun w aarde sc h a tte n . Zo zijn we snel en zonder veel inspanning in s ta a t om een in s ta lla tie die zo goed m ogelijk o ver e e n ste m t m et onze wensen in ons b e zit te krijgen. O m dat we zelf de nodige tijd en ex p ertise m issen b eru st deze tra n s a c tie in belangrijke m a te op vertrouw en in de deskundig heid en de betrouw baarheid van de fab rik an t. E ssentieel is e c h te r d at we KUNNEN KIEZEN uit v ersch illen de aanbiedingen.
De FUNCTIE VAN VERKIEZINGEN in een re p re se n ta tie v e d em o cratie is to t op zek ere hoogte te vergelijken m et die van een h ifi-zaak . Bij de verkiezingen kunnen we onze politieke w ensen kenbaar m aken. De politieke p a rtije n zijn daarbij te vergelijken m et de fab rik an ten van de geluids ap p aratu u r. P o litiek e p a rtije n kan men in dit p e rsp e c tie f beschouwen als ondernem ingen. In de m aatsch ap p e lijke arbeidsverdeling hebben deze po litiek e ondernem ingen zich gespecia liseerd in h et form uleren en to t uitv o er (doen) brengen van overheids beleid. De p a rtij-p ro g ra m m a 's b e v a t ten de 'an tw o o rd en ' op de a ctu e le po litiek e problem en. De burger h e e ft veelal geen tijd, kennis en in teresse om zelfstan d ig to t de form ulering van antw oorden op deze, veelal u ite rs t com plexe, kw esties te komen. O m dat de p a rtije n a lte rn a tie v e oplos singen voor de ingew ikkelde proble men van de sam enleving ontw ikkelen,
kan de burger zich bepalen to t het kiezen van h e t, volgens hem , b e ste van de door de p a rtije n aangedragen m ogelijkheden. Door h et uitbrengen van zijn stem op de p a rtij m et h et b e ste pakket beleidsvoorstellen v e r groot hij de kans op de re a lisa tie van dit p olitieke program m a. Ten m inste, als de p artij is te vertrouw en en deze de v erkiezingsbeloften zoveel als m ogelijk tra c h t in te lossen.
Langs deze weg is h et m ogelijk om de po litiek e opv attin g en van de bur gers in d irect, via in politieke p a rtije n opererende, vertegenw oordigers te la te n doorklinken in h et overheidsbe leid. D eze vorm van d em o cratie h e e ft daarbij als voordeel d at zij de burger een weinig tijd en inspan ning vergend kanaal v e rsch a ft om zijn politiek e opvattingen kenbaar te m aken en de po litiek e b eslu itv o r ming te beïnvloeden. D it voordeel dient men niet te o n d ersch atten . Im m ers, uit alle onderzoek bij N eder landse k iezers blijkt d at slech t tien § v ijftien procent van de k iezers naar eigen zeggen 'z e e r g e ïn te re s see rd ' is in p olitieke onderw erpen. D eze op zijn b est slech ts m atige belangstelling voor de p olitiek kom t eveneens to t uitdrukking in h e t ni veau van p olitieke kennis van burgers. De in d irecte d em o cratie nu, b erust op een arbeidsverdeling die m et de m atig e p olitieke belangstelling en kennis van veel burgers rekening houdt. De rol van de burger KAN in dit stelse l bep erk t blijven to t die van k iezer. Er s ta a t hier niet toevallig 'kan'! D esgew enst kan de burger im m ers ook langs ta l van andere wegen (inspraak, a c tie s en d em o n straties, lidm aatschap van een p olitieke p artij en dergelijke) tra c h te n de po litiek e besluitvorm ing te beïnvloeden. D aarbij geldt even wel d at de uiteindelijke beleidsbe slissingen worden genom en door de, door in beginsel ALLE k iesg erech tig d e gekozen, volksvertegenw oor diging.
dr. B. D en ters 54
Problemen
Er zijn vele aanw ijzingen d at de in h et re p re se n ta tie f-d e m o c ra tisc h e ste lse l cru c iale re la tie van k iezer en gekozene niet in alle opzichten harm onieus is. Zo co n clu d eert de Tw entse politicoloog J.J.A . Thom assen (2) d at e r nogal GROTE DISCREPAN TIES b e sta a n TUSSEN DE OPVAT TINGEN VAN KIEZERS VAN EEN PARTIJ EN DE LEDEN VAN DE PARLEMENTSFRACTIES van die p a rtij. Vooral de kloof tussen de fr a c tie s en de k iezers van de PvdA en D66 bij zaken als ontw ikkelingssa m enw erking, belastingen en ontw ikke lingshulp bleek nogal groot. Voor een deel kom t dit doordat, als een k iezer op p ro g ram m atisch e gronden op een p a rtij ste m t, hij h e t u ite ra a rd n iet op alle punten m et de p a rtij- o p v attin g en eens beh o eft te zijn. Voor een ander deel kom t deze kloof voort u it h et fe it d at w aarschijnlijk nogal w at k iezers zich bij de p a rtij keuze niet (alleen) la te n leiden door h et p artijp ro g ram m a. Een stem op een p a rtij kan zodoende niet zonder m eer w orden uitgelegd als steun voor elk w illekeurig punt u it het p artijp ro g ram m a. D at w ordt door po litici van alle pluim ages licht v e r g eten .
Zo betoogde bijvoorbeeld de VVD- voorm an De K o rte in 1983 in het tijd sc h rift Civis Mundi d at de opm er kelijke VVD-verkiezingswinst van die dagen te v erk laren was u it de aantrek k elijk h eid van h et liberale p artijp ro g ram m a (m et onder m eer de daarin besloten afw ijzing van overvloedige overheidsbem oeienis). Ondanks verw oede pogingen slaag t de A m sterdam se politicoloog C aste n - m iller e r evenw el niet in om in onderzoek n aar h et k iezersgedrag bew ijzen voor deze th ese te vinden (3) .
H et moge duidelijk zijn d at h et, bij belangrijke po litiek e strijd p u n ten
ontbreken van een sam enhang tussen de o p v attin g en van de k iezers en degenen die nam ens hen deelnem en aan de politieke besluitvorm ing vanuit h et d em o cratisch e ideaal be zien problem atisch is.
In de verhouding tussen k iezers en gekozenen is ook in de ogen van h et e le c to ra a t h et een en ander mis. Zo h e e ft in 1986, blijkens h et N ationaal K iezersonderzoek, d ertig procent van de stem g erech tig d en een laag p olitiek zelfvertrouw en (dat wil zeggen dit deel van de k ie zers h e e ft niet of nauw elijks de indruk enige invloed te hebben op h et po litiek e besluitvorm ingsproces). Ook is in 1986 m aar lie fst v ijfe n ta c h tig p ro cen t van de k iezers h et (hele maal) eens m et de stellin g d at p o liti ci teg en b e te r w eten in m eer beloven dan ze w aar kunnen m aken (4).
D ergelijke zaken geven d em o craten STOF TOT NADENKEN. Een gering politiek zelfv ertro u w en en een gebrek aan vertrouw en in p o litici kunnen de le g itim ite it van de re p re se n ta tie v e d e m o cratie, en d aarm ee op langere te rm ijn w ellicht ook h et v o o rtb estaan van dit stelse l, in gev aar brengen. Velen beschouw en de te g ro te nadruk op de politieke p a rtije n en de geringe m ogelijkheden voor de burger om de politieke besluitvorm ing d ire c t te beïnvloeden als een belangrijke oorzaak voor deze problem en van de re p re se n ta tie v e d em o cratie. D aar om zoeken velen n aar m ogelijkheden om de burgers ook een m eer d ire c te stem in de politieke besluitvorm ing te geven.
In ons land h e e ft onlangs de 's ta a ts com m issie van advies inzake de re la tie kiezer-beleidsvorm ing' (de com m is sie Biesheuvel) zich ook over deze m a te rie gebogen. Zij s te lt onder m eer voor om te r vergroting van de d ire c te po litiek e invloed van bur gers, re fe re n d a in ons stelsel mogelijk te maken. Door velen w ordt h et referendum , w aarbij een bepaalde m a a tre g e l te r beslissing w ordt
voorge-legd aan alle burgers en niet slech ts aan de volksvertegenw oordiging, be schouwd als een m iddel dat bij u it stek geschikt is om de burgerinvloed te v erg ro ten . Ons land is een van de w einige Europese landen w aar nog nim m er een referendum werd gehouden. Elders is hierm ee m eer erv arin g opgedaan.