Om de relatie van het volk Israël met hun aartsmoeder Rachel en haar graftombe extra te benadrukken, zijn bepaalde artefacten van groot belang. Ze kunnen fungeren als visuele herinneringen en zorgen voor een tastbare, fysieke binding met het heiligdom. Van foto’s tot sleutelhangers: souvenirs zijn de perfecte objecten om de fysieke en symbolische eigenschappen van het Graf van Rachel in huis te halen. Ze dienen als het ware als ‘visuele teksten’.171
169 Eliezer Segal, “On Matriarch Rachel and Mother’s Day”, Friends of Rachel’s Tomb,
http://www.rachelstomb.org/mothersday.html (geraadpleegd op 15 augustus 2018).
170 Zie voor dit laatste ritueel een filmpje op YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=mtz3ZfMMbqI. Het horen van de sjofar bij Rachel's Tomb is een uitnodiging voor een feest. Ook Susan Sered noemt dit in één van haar artikelen: “A number of new ceremonies were performed by the men from the yeshivot : circling the Tomb seven times, blowing the
shofar (ram's horn), and praying as a minyan (quorum of ten men). The yeshivot would sometimes organize all-night praying sessions at the Tomb (e.g. 18/2/43, 17/6/43, 2/7/43, 12/7/43) . The reason most commonly recorded for these sessions was the welfare of `the community of Israel in the Diaspora' .” Zie: Sered, “Rachel’s Tomb: Societal Liminality
and the Revitalization of a Shrine”, 34.
171 Mazumdar & Mazumdar, “Religion and place attachment”, 391-392.
Figuur 3. Een joodse bruid gaat op haar trouwdag langs het Graf van Rachel om haar zegen te vragen voor een vruchtbaar huwelijk.
47
In de negentiende eeuw nam de belangstelling uit Europa voor Israël in sterke mate toe. Veel reizigers maakten een ‘grand tour’ door het Heilige Land, met name om een beeld te krijgen bij de bijbelse verhalen.172 Souvenirs werden door pelgrims en andere toeristen meegenomen
naar huis en daar als relikwieën behandeld.173 Hoewel het in die tijd voornamelijk christelijke
‘toeristen’ waren die in de voetsporen van Jezus wilden treden, werd ook het Graf van Rachel bewonderd. Heilige plaatsen waren tenslotte symbolisch voor de historische en diepgewortelde band van het joodse volk met het Land van Israël. De Engelsman Francis Frith fotografeerde het Heilige Land voor de thuisblijvers (zie figuur 4).
172 Lindwer & Pool, From Jerusalem with love, 14. 173 Ibid., 26.
48
Afbeeldingen van de graftombe werden in diezelfde tijd veelvuldig gebruikt in kostbare souvenirs. In Bethlehem maakte men van oudsher parelmoeren souvenirs voor pelgrims.174 Er
zijn veel ansichtkaarten te vinden van het Graf van Rachel, uiteraard om naar huis te versturen of als souvenir mee te nemen.175
174 Ibid., 39 & 208.
175 Enkele van de getoonde ansichtkaarten waren beschreven en via de post verstuurd, getuige de postzegel die erop geplakt is.
49
50
“The house with the dome and the olive tree” werd een zeer bekend joods symbool, ook voor de thuisblijvers.176 Het gebruik van dergelijke symbolen, was herkenbaar voor het publiek en
herinnerde aan de nauwe band tussen heden en verleden. In figuur 7 zien we een ansichtkaart waarop ook nog een postzegel met afbeelding van het graf van Rachel is geplakt, eveneens met de kenmerkende olijfboom erbij. De postzegel van toen (figuur 10) stamt nog uit het pre- Israëltijdperk. In 2013 is er een nieuwe postzegel uitgebracht door het postbedrijf van Israël (figuur 11).
De sociaal-politieke veranderingen in de negentiende en twintigste eeuw zijn terug te zien op de ansichtkaarten: van een toegankelijk gebouw voor alle omwonenden – ongeacht religie of herkomst – naar een gebouw dat bewaakt wordt. In toenemende mate zie je dat in de
176 Nadav Shragai, “Rachel’s Tomb, a Jewish Holy Place, Was Never a Mosque”. Jerusalem Letter and Jerusalem
Viewpoints (The Jerusalem Center for Public Affairs), nr. 580 (2010). Bronnen zeggen overigens verschillende dingen
over de olijfboom. Het zou enerzijds het symbool voor Palestina en haar standvastigheid zijn, anderzijds het symbool voor het volk Israël. Hij is altijd groen en draagt vruchten onder alle omstandigheden. Hij kan heel oud worden. In de cultuur van het joodse volk wordt de olijfboom nog steeds als symbool van vrede en geluk gezien en de olijftak als teken van hoop. Souvenirs van olijfhout hadden overigens ook een duidelijke joodse strekking en werden vaak gebruikt als ceremoniële voorwerpen, zie: Lindwer, From Jerusalem With Love, 164.
Figuur 10. Postzegel uit Palestina, begin twintigste eeuw (1927).
Figuur 11. Postzegel uit Israël, uitgebracht in 2013.
51
afbeeldingen vormen van bescherming worden toegevoegd. De vroegste afbeelding laat zien dat er op dat moment van kwetsbaarheid geen sprake was.
De massale immigratie van joden uit de diaspora en de opkomst van het zionisme als politieke ideologie en toekomstdroom, zijn van invloed geweest op de productie van artefacten in Palestina.177 In de zionistische kunst werd het joodse land neergezet als idyllische plaats van
vrede en harmonie. Dat was ook de droom van Theodor Herzl: de utopie van het nieuwe Israël in een vreedzame samenleving met alle joodse bevolkingsgroepen.178 De pioniers van Israël
moesten daarom gerepresenteerd worden in hun onvermoeibare opbouw van het joodse land en de droom van een eigen joods land werd verbeeld. Deze beelden werden vervolgens naar andere landen en werelddelen meegenomen, zodat men daar zou zien hoe goed het Land Israël
opgebouwd werd. Het Graf van Rachel heeft daarin een significante rol gespeeld. In
verschillende objecten werd de graftombe getoond, hetgeen de verbinding tussen Rachel als matriarch van het Land Israël en de opbouw van de zionistische staat verduidelijkte.
Souvenirs zijn in feite een medium dat als een tekst gelezen kan worden, zoals antropoloog Clifford Geertz ook verklaarde.179 Het zijn middelen die iets vertellen, de toeschouwer
informeren over buitengewone zaken. Souvenirs zijn als culturele artefacten krachtige betekenaars van bijvoorbeeld ideologische betekenissen en reflecties van sociale en politieke
177 Lindwer, From Jerusalem With Love, 70 178 Lindwer, From Jerusalem With Love, 50
179 Clifford Geertz, The Interpretation of Cultures. Selected Essays (New York: Basic Books, 1973), 448. Figuur 12. Kussenhoes met de graftombe
van Rachel: de koepel en de boom zijn te zien. Ca. 1925.
Figuur 13. Een Yahrzeit-kaars wordt jaarlijks op de sterfdag van een nabij familielid aangestoken. Afgebeeld zijn het graf van een
52
relaties. Daarom is het geen verrassing dat de drie centrale thema's in het hart van de Israëlische samenleving – haar houding ten opzichte van historie, haar kijk op haar religie en cultuur, en haar benadering van de Palestijnse ‘ander’ – ook tot uiting komen in de souvenirwinkel. Daar wordt de culturele hegemonie van de Israëliërs en de ondergeschiktheid van de Palestijnen nogmaals benadrukt.180 Symbolen van Israël moeten de joodse wortels en historische
continuïteit benadrukken.181 Het Graf van Rachel is als afbeelding symbolisch geworden voor
thema’s als traditie en verleden, troost en verlossing bij terugkeer naar het Land van Israël. Ondanks de seculiere insteek van het zionisme speelden heilige plaatsen daarom ook een belangrijke rol in de joodse en zionistische opleving in het land in de moderne tijd.182
Een Nieuwjaarskaart (figuur 14) toont een Israëlisch gezin. De omringende afbeeldingen zijn heilige plaatsen en een allegorische illustratie van pioniers, herders en boeren. Rachels graf is links bovenin afgebeeld met de karakteristieke olijfboom. De compositie vestigt de aandacht op de verbinding tussen de religieuze wortels en het nationale karakter van het zionistische ideaal uit die tijd.
De artefacten waarop het Graf van Rachel een belangrijke rol speelt, zijn wijdverspreid geraakt. Overal waar joodse gemeenschappen leefden, dook de symboliek van Rachel op. Tot op de dag van vandaag werkt dit door. Op moderne joodse huwelijkscontracten komt Rachels graftombe bijvoorbeeld nog voor. De zogenaamde ‘ketubbah’ is een integraal onderdeel van de joodse huwelijksceremonie: het bruidspaar zet zijn handtekening onder een tekst waarin huwelijkse beloftes worden gedaan. Met het Graf van Rachel als bijbelse referentie in het design van het contract hoopt men waarschijnlijk op vruchtbare tijden binnen het huwelijk.
180 Shelly Shenhav-Keller, “The Israeli Souvenir: Its Text and Context”, Annals of Tourism Research 20 (1993): 183-184. 181 Ibid., 194.
182 Kobi Cohen-Hattab & Ayelet Kohn, “The Nationalization of Holy Sites: Yishuv-Era Visual Representations of the Western Wall and Rachel’s Tomb.” Jewish Quarterly Review 107, nr.1 (2017): 87-88.
Figuur 14. Een Nieuwjaarskaart uit 1932 van een Israëlisch gezin. Het Graf van Rachel ziet men linksboven.
53
Figuur 15. Deze ‘ketubbah’ zorgt dat de huwelijksceremonie wordt gelieerd aan de joodse religie door middel van bijbelse taferelen: de tombe
54 3.4 Een bezoek als ervaring
Een bezoek aan het Graf van Rachel kan een intense ervaring zijn. De bezoeker ‘ziet’ de heilige kant van de mythe en de cultus (de graftombe), ‘hoort’ de geluiden van mensen in existentiële nood en hoop (gebeden, huilende mensen, het blazen op de sjofar), en ‘raakt’ de heilige
voorwerpen aan (het Graf van Rachel). Het is lastig om pelgrims van toeristen te onderscheiden: beiden zijn gemotiveerd om een ervaring te ondergaan die betekenis aan hun leven zal
toevoegen.183 Het verschil tussen ouderwetse pelgrimage en toerisme wordt kleiner; er zijn veel
overeenkomsten en het woord bedevaart wordt zowel in religieuze als in seculiere context gebruikt. Veldonderzoek bij de graftombe beschrijft echter wel een divers publiek:
The people visiting the tomb come from diverse populations. Indeed, most of them are Jewish people who believe in god, but they come from different backgrounds: ultra-Orthodox and orthodox, penitents and traditional. For example, some of them wear jeans and sandals while others have white- buttoned shirts and black suits.184
In plaats van deze bezoekers van elkaar te onderscheiden aan de hand van hun uiterlijk, zijn ze op basis van hun zoektocht naar een ervaring in drie andersoortige groepen te verdelen: existentiële pelgrims, ervaringsgerichte existentiële pelgrims en toeristpelgrims.185 De ervaring
van een toerist moeten we niet willen bagatelliseren ten opzichte van het doelbewuste bezoek van een pelgrim. Een lieu de mémoire kan immers verschillende mensen met elkaar verbinden, ook middels de bezoekerservaring.
Existentiële pelgrims zijn de mensen – over het algemeen orthodoxe joden – die hun bedevaart naar het Graf van Rachel zien als een religieuze beleving. De ervaring van hun bezoeken zal zelden recreatieve elementen inhouden, maar voornamelijk mentale en spirituele effecten hebben. Na haar veldonderzoek in de jaren ’80 beschreef Susan Sered hoe het bezoek van religieuze pelgrims normaliter verloopt bij het graf:
The typical woman [pilgrim] washes her hands, kisses the mezuza on the door, and then tries to get close enough to the tomb to touch it. Then she will take a
183 Noga Collins-Kreiner, “Graves as Attractions: Pilgrimage-Tourism to Jewish Holy Graves in Israel”, Journal of
Cultural Geography 24, nr.1 (2007): 86.
184 Chen Reuveni, “Visiting Rachel’s Tomb”, Oktober 2013. Geraadpleegd via:
http://sacredplaces.huji.ac.il/sites/rachels-tomb (geraadpleegd op 20 april 2017). Wendy Pullan maakt overigens ook notie van verschillende bezoekers tijdens haar veldonderzoek: “… Israeli Jews and tourists coming from
Jerusalem…”. Zie: Pullan, “Bible and Gun”, 345.
55
prayer book or a book of Psalms […] and pray. After that she will probably kiss the tomb, talk to Rachel for a while, kiss the book, and put it down. She might stay in the room for a time […]. Sephardic women often back away from the tomb and out the door before turning and walking away. Older women will hold their hands in the direction of the grave, ‘catching’ some of its power.186
De rituele handelingen, de manier van benaderen van het graf: het laat zien dat dit bezoek voor religieuze vrouwen niet zomaar een bezichtiging van een heiligdom is. De vrouwelijke pelgrims worden haast één met Moeder Rachel door haar graf te willen aanraken, met haar proberen te praten, iets van haar bijzondere kracht te willen meenemen:
According to one very knowledgeable religious woman at the Tomb, Rachel’s acts were wonderful […]. ‘Rachel was just flesh and blood like us. Yet […] Rachel is so good that she has a string to God.187
Dat lijntje met God is van groot belang: Rachel kan een goed woordje doen voor de vrouwen met problemen op het gebied van vruchtbaarheid, opvoeding of huwelijk. In een patriarchale religie als het jodendom – waar de schuld van kinderloosheid vaak bij de vrouw wordt neergelegd – is het niet vreemd dat het Graf van Rachel door joodse vrouwen als een bijzonder bedevaartsoord wordt gezien, waar bijzondere dingen gebeuren. Ook vandaag de dag voelen vrouwen een bijzondere band met Rachel tijdens een bezoek aan het graf.188
De graftombe wordt als een bemoedigende plek ervaren als het gaat om de positie van Israël. Shulamit, een 33-jarige orthodox-Israëlische vrouw, legde enthousiast uit waarom ze regelmatig bidt bij het graf van ‘haar eeuwige moeder’:
It is written in the sacred scriptures that Rachel imainu [our mother] labors on our behalf more than all of our holy fathers put together. While they are all hiding in the cave [i.e., the Tomb of the Patriarchs in Hebron], she constantly reveals herself to us here.189
Matriarch Rachel maakt zich echt hard voor het lot van het joodse volk, dat is de overtuiging van de religieuze bezoekers. Een 25-jarige vrouw genaamd Avigail beaamde dat: “[…] we should all
186 Susan Starr Sered, “Rachel's Tomb and the Milk Grotto of the Virgin Mary: Two Women's Shrines in Bethlehem”,
Journal of Feminist Studies in Religion 2, nr.2 (1986): 14.
187 Ibid., 14.
188 “My Visit Yesterday to Rachel’s Tomb”, 8 november 2016, http://jewishmom.com/2016/11/08/my-visit-
yesterday-to-rachels-tomb/ (geraadpleegd op 18 augustus 2018). 189 Stadler & Luz, “Two Venerated Mothers Separated by a Wall”, 132.
56
pray for our sake here in her eternal land that is ours.”190 Shulamit en Avigail beschreven het
heiligdom en hun ervaring met de graftombe aan de hand van ideeën die in orthodoxe kringen leven: het land Israël is aan het joodse volk beloofd en Rachel zal helpen om dit doel voor de gemeenschap te verwezenlijken.
Waar existentiële pelgrims over het algemeen gelovige bezoekers zijn en hun ondervindingen koppelen aan religieuze overtuigingen, zijn ervaringsgerichte existentiële pelgrims voornamelijk seculiere bezoekers. Zij zijn op zoek naar een authentieke ervaring, naar een bijzondere betekenis van het Graf van Rachel in hun persoonlijke bestaan. Sered sprak met vrouwen die afkwamen op het red string-ritueel:
I met a German woman, in danger of miscarriage, whose Moroccan maid gave her a piece of red string from Rachel’s Tomb to wear around her neck. The woman did not know why this string was potent, but nevertheless she wore it for eight months. (She now has a baby daughter.)191
Vrouwen komen vaak naar de graftombe om een rood draad te halen voor iemand anders, in het bijzonder oudere vrouwen voor jongere vrouwen. Vrouwen die met moeite zwanger raken komen naar Rachels graftombe en doen de belofte om met hun toekomstige kind terug te komen als Rachel hen helpt. Sered geeft aan dat vrouwen die zichzelf als non-religieus bestempelen eveneens langskomen met deze beloften.192 De afspraak tussen vrouwelijke bezoekers en Rachel
lijkt te zijn gestoeld op haar liefde en wens voor kinderen: als de vrouwen worden gehoord in hun verlangen, zullen ze hun kind naar Rachel brengen.
Toeristische pelgrims zijn meestal traditionele bezoekers met een zowel ervaringsgerichte als recreatieve zoektocht. Ze voegen elementen van toerisme toe die rechtstreeks verband houden met vrijetijdsbesteding. Bij het Graf van Rachel zijn dergelijke toeristen niet veel te vinden, gezien de gevaarlijke zone waarin de graftombe zich bevindt. Wel worden er vanuit Jeruzalem verschillende tours georganiseerd om het graf in groepsverband te bezoeken.193 Op websites als TripAdvisor geven toeristen hun mening met betrekking tot een
trip naar het graf:
190 Ibid., 132.
191 Sered, “Rachel's Tomb and the Milk Grotto of the Virgin Mary”, 11. 192 Ibid., 12.
193 Zie bijvoorbeeld: https://shalomisraeltours.com/rachel%E2%80%99s-tomb/;
57
Men geeft aan dat er weinig te zien is, maar vindt het desondanks bijzonder om de historie van het joodse volk te zien. Op sociale media-kanalen als Instagram tonen bezoekers hun uitstapje naar het graf.194 Men deelt hierbij zijn of haar ervaring als bezoeker van het graf. Het zijn de
moderne ansichtkaarten van nu, die de ervaring van toeristische pelgrims tonen.
194 Er worden voornamelijk afbeeldingen van seculiere bezoekers getoond. De beschrijvingen tonen een non- religieuze verhouding tot het graf. De ervaringen tellen wel mee. Namen zijn weggelaten, om niet alle persoonlijke gegevens van de betreffende fotografen (ongevraagd) prijs te geven.
58
Figuur 17. Beschrijving: made a stop in Bethlehem to visit Rachel's Tomb 29 juli 2013
Figuur 18. Beschrijving: This morning I leave Israel and travel to India. The past ten days or so
has been an extremely eye opening experience. […] Thank you, Israel, for this experience.
59
Figuur 19. Beschrijving: Does the walker choose the path or the path the walker? 29 januari 2017
Figuur 20. Beschrijving: Friends who red string together, stick together. 14 februari 2018
60 3.5 Palestijns perspectief
Om te begrijpen op welke manier Israël zich het Graf van Rachel toe-eigent, is het van belang om het perspectief van Palestina ertegenover te zetten.195 Hoe ziet de place attachment van Rachels
graf aan Palestijnse zijde eruit? Welk gemeenschapsgevoel bestaat er ‘achter de muur’ omtrent matriarch Rachel? Ze is immers ook een mythisch figuur in de Koran en Bijbel en haar graf werd voorheen door de lokale bewoners bezocht.196 Moslima’s zaten naast christelijke en joodse
vrouwen te bidden, om de steun van Rachel te vragen bij zaken als onvruchtbaarheid, bevalling, moederschap en ziekte. Door de bouw van de scheidingsmuur is het voor mensen in Palestina niet meer mogelijk om bij het Graf van Rachel te komen (Arabische naam: Qubat Rahil).
Sinds 1996 hebben Palestijnen hun aanspraak op het heiligdom en zijn omgeving versterkt.197 De eerste verhalen over verering van de graftombe door moslims worden
gedateerd in de elfde eeuw en zijn consistent met joodse interpretaties.198 De laatste jaren wordt
Rachels graf ook wel de Bilal Bin Rabah moskee genoemd, ter ere van de persoonlijke metgezel van de profeet Mohammed en de voormalige slaaf, die ook wordt beschouwd als de eerste
mu'adhdhin of muezzin van de islam (een aankondiger van gebeden).199 Dit soort counterclaims
tegenover Israëlisch-joodse verhalen over heilige plaatsen zijn een politiek instrument
geworden voor Palestijnen die de hegemoniale positie van Israël en zijn aanspraken op het land proberen te betwisten.200 Sheikh Ikrima Sabri, de voormalige moefti van Jeruzalem, maakte
bijvoorbeeld de volgende opmerkingen in een interview met de Jerusalem Times, een onafhankelijk Palestijns weekblad:
This [i.e., the annexation of Rachel’s Tomb] is unacceptable and a violation of our religious rights […]. Israel’s policy of discrimination against the
Palestinians, the indigenous people, in every aspect of their lives, can be seen clearly through the annexation […]. We can’t force the Israeli army to cease
195Helaas is het in dit onderzoek niet mogelijk om uitgebreid stil te staan bij het Palestijnse perspectief op het Graf van Rachel, aangezien dit de analyse te uitgebreid zou maken. Bovendien focust het onderzoek zich op de manier waarop Israël het religieus-culturele erfgoed van matriarch Rachel toe-eigent. Een aantal zaken van Palestijnse zijde verdient het echter wel om genoemd te worden met betrekking tot place attachment. In de analyserende
hoofdstukken zal daarom een paragraaf worden opgenomen om de ‘andere kant van de muur’ te beschrijven. 196 Er wonen 220.000 mensen in ‘Bethlehem Governorate’, waarvan 32.000 in het stadje Bethlehem. Een derde