Het Graf van Rachel is van Bethlehem afgescheiden door de muur en hoort volgens Israël nu bij de stad Jeruzalem. De symboliek van de ‘Heilige Stad’ straalt af op het Graf van Rachel. Zelfs in gebeden aan Rachel wordt gerefereerd aan Jeruzalem:
264 Gori, “The Stones of Contention”, 223.
265 Louis Theroux bracht in 2011 zijn documentaire The Ultra Zionists uit, waarin hij op bezoek gaat bij religieuze joden, onder meer op de Westelijke Jordaanoever. Louis ontmoet kolonisten die nieuwe stukken grond opeisen voor joodse bewoning. Zij zien het als hun religieuze en politieke taak om in de meest omstreden gebieden van de Westelijke Jordaanoever te gaan wonen, al dan niet op primitieve wijze in een tent zodat de Palestijnen dat stuk land niet meer kunnen claimen. De aanwezigheid van Palestijnen bedreigt Israël als natie, als ‘volk van God’. Zie: “Louis Theroux – Ultra Zionists”, https://vimeo.com/102569427 (geraadpleegd op 17 maart 2018).
82
[…] please go and beg the King of the Universe to break the yoke of exile away from our neck and to gather the furthest of Israel into Jerusalem, the holy city.266
Jeruzalem is dé heilige plaats waar het verbannen joodse volk uiteindelijk zal terugkeren, met hulp van matriarch Rachel. Jeruzalem is, volgens de Heilige Schrift, de eeuwige hoofdstad van de joodse natie. Het is het huis van de God van Jacob (Jesaja 2:3), de stad van de grote Koning (Psalm 48:2), de stad van God (Psalm 87:3).267 Jeruzalem is dus niet zomaar een stad voor het
joodse volk. Aan het einde van de Pesach Sedermaaltijd reciteren joodse mensen dezelfde
woorden die al bijna 2000 jaar lang worden uitgesproken: L'shanah Haba'ah B'Yerushalayim. In het Nederlands: "Volgend jaar in Jeruzalem."268 Dit gebed roept een verlangen op om naar
Jeruzalem terug te keren, evenals een herinnering aan het leven in ballingschap, in de diaspora.
266 Uit: Seder Tfillot veBakashot LeHitpalel etzel Tziun Kodsha shel Rachel Imeinu, Aleyha HaShalom. Citaat: Sered, “Rachel's Tomb: The Development of a Cult”, 143.
267 Joodse bronnen breiden deze argumentatie nog verder uit. Zelfs de topografie van Jeruzalem draagt een van Gods namen, El Shaddai (El Sha-DYE), God de Almachtige. De Hebreeuwse letter Shin, gebruikt door het joodse volk om God-Shaddai te vertegenwoordigen, wordt duidelijk gevormd door de drie belangrijkste valleien in de stad Jeruzalem: de Kidron-vallei, de Ben Hinnom-vallei en de Tyropoeon-vallei. Zie: “All Eyes on Jerusalem”, Jewish Jewels, 1 februari 2017, http://www.jewishjewels.org/blog/all-eyes-on-jerusalem/ (geraadpleegd op 22 augustus 2018).
268 “All Eyes on Jerusalem”, 2017. Zie ook: Mazumdar & Mazumdar, “Religion and place attachment”, 391. Figuur 35. Jeruzalem is het centrum van de wereld, in het midden van het klaverblad. Voor joden staat het
bijbelse land centraal. Heinrich Bünting, 1585.
83
Het gebruik van amuletten met afbeeldingen van Jeruzalem (in combinatie met andere heilige plaatsen in Israël) was in de negentiende en twintigste eeuw verbonden met het dagelijks leven. Zo’n amulet had een beschermende functie. In Eretz Yisraël, waar men het Graf van Rachel bezocht met gebeden, werd een afbeelding van de graftombe op amuletten ‘als heel gunstig’ beschouwd.269 Het zou steun geven in moeilijke omstandigheden als onvruchtbaarheid en
kwetsbare groepen beschermen. Op een amulet uit 1920 staat de tempel van Jeruzalem,
omgeven door heilige plaatsen (figuur 37). Ook het Graf van Rachel staat erop afgebeeld. Tevens is de tekst “Als ik jou vergeet, Jeruzalem…” (Psalm 137:5) weergegeven.270
Vele afbeeldingen en souvenirs verwijzen naar de symboliek van de heilige stad Jeruzalem en plaatsen als het Graf van Rachel. Net zoals het een gebruik was om bloemen van de Tempelberg of Getsemane in een reisalbum te plakken – als herinnering aan de heiligheid van Jeruzalem – zo nam men ook gevulde zandzakjes mee na een bezoek aan Rachels graftombe. De zakjes werden gevuld met aarde van het Graf van Rachel, zogenaamde ‘Terra Sancta’ (figuur 39). Het was een geliefd pelgrimssouvenir. De aarde werd en wordt gebruikt bij joodse begrafenissen buiten het Heilige Land. Het zand strooit men in de kist, waardoor de overledene symbolisch in het Heilige Land wordt begraven.271
269 Lindwer, From Jerusalem With Love, 162; Zie ook Kobi Cohen-Hattab & Ayelet Kohn, “The Nationalization of Holy Sites”, 85. Het amulet werd over het hart gedragen met toegevoegde woorden en lettercombinaties die symbolisch zijn. We vinden al in de negentiende eeuw foto's van heilige plaatsen op populaire talismannen.
270 Edward van Voolen, “De Kracht van Herinnering: Pelgrimages naar Joodse Heilige Plaatsen”, in Heilige Plaatsen:
pelgrimages in jodendom, christendom en islam [tentoonstellingcatalogus] (Kontich: BAI, Mas Books, 2014).
271 Lindwer, From Jerusalem With Love, 207.
84
De belofte van terugkeer naar het Heilige Land kan dan wel niet meer worden ingelost door de overledene, maar de symboliek van Rachel die waakt over haar kinderen wordt hiermee in stand gehouden. Het graf van de overleden persoon in het andere land wordt haast een heilige plaats op zich, door de sacrale grond uit de nabijheid van Rachels graftombe aan het ‘normale’ graf toe te voegen.
De vele symboliek die verbonden is met het Graf van Rachel zorgt ervoor dat mensen een beetje van haar verhaal, haar kracht en haar heiligheid met zich kunnen meenemen. Het
voornaamste hedendaagse ritueel is de eerder genoemde armband van een rood draad dat rond de graftombe van Rachel gewikkeld is geweest. Het object symboliseert de connectie met Rachel en de (onuitgesproken) wens om iets van haar nederigheid en volledige onzelfzuchtigheid te mogen overnemen. Stadler interviewde tijdens haar veldonderzoek de aanwezige vrouwen bij de graftombe over de betekenis van het red string-ritueel voor hen:
On one of my field trips, I asked Shifra, a young Orthodox Jewish woman from Haifa, about this custom. She answered that the scarlet thread is worn for good luck as well as “spiritual and physical blessings.” Additionally, Shifra explained that “It was Rachel who felt the trauma of birth pangs [while in labor with Benjamin] until her last breath; this is why she is the perfect mediator for a pregnant woman.” Chana, a Haredi woman in her early 20s, added that “the red string protects me against the evil eye of jealousy, which is basically capable of destroying my chances of being a mother.” 272
272 Stadler, “Appropriating Jerusalem through Sacred Places”, 738.
Figuur 37. Zakje met ‘Terra Sancta’, zand uit het heilige land. Het zandzakje is gevuld met aarde van het Graf van Rachel.
85
Een bedrijf dat de rode armbandjes verkoopt – met de toepasselijke naam Lucky String Company – roemt ook voornamelijk de beschermende kracht van het rode draad. Het zou de drager behoeden voor het kwaad.273
The Red String is brought to Rachel's tomb where it is infused with her force of protection, for no power is stronger than a mother's natural protective love. Each and every Red String from the Kabbalah Center must undergo this process in order to be considered an authentic form of protection against the Evil Eye.274
De rode draad wordt ook geassocieerd met kabbalah – een joodse esoterische stroming binnen vooral het ultra-orthodoxe jodendom. Volgens sommige aanhangers van deze stroming is het graf van een heilige de toegang tot de energie die hij of zij tijdens zijn of haar leven heeft gecreëerd. De joods-mystieke praktijk van het ombinden van de tombe is een bijzondere aangelegenheid, die de heiligheid van de plaats bevestigt. Mensen die niet in staat zijn om het graf zelf te bezoeken en het ritueel te aanschouwen, kunnen hun deel van het gezegende draad via internet kopen.
273 Selwyn, “Ghettoizing matriarch and a city”, 48.
274 Red String Shop, http://redstring-shop.com/ (geraadpleegd op 22 augustus 2018).
86 5.4 Palestijns perspectief
Van Sir Moses Montefiore tot het erfgoedbeleid van Israël: het zijn zaken waarmee de
Palestijnen zich lange tijd niet hebben bezighouden. Vandaag de dag bestaat er nog steeds een tweeslachtige houding: enerzijds is Rachels graftombe een belangrijke en heilige plek voor hen, anderzijds staat het niet bovenaan de agenda en praten ze er niet over in hun dagelijkse
gesprekken.275 Er zijn bovendien nog maar weinig Palestijnen die weten van de betekenis en
symboliek van Rachels graftombe. Het gebeurt zelfs dat mensen helemaal niet weten wie daar ligt begraven. Toch sprak Reuveni tijdens zijn veldonderzoek ook met mensen die het zich konden herinneren dat ze tot 1967 vrije toegang hadden tot Qubat Rahil, om te bidden in de moskee. Vanuit Palestijns oogpunt wordt het jaar 1967 beschouwd als een keerpunt, en niet de jaren ‘90 toen Israël het complex versterkte. Dit betekent dat er na 1967 waarschijnlijk al geen mogelijkheid meer was om gemeenschappelijke en symbolische handelingen uit te voeren:
According to their remarks, after Israel captured the West Bank in 1967 it became harder for them to enter the compound because of the Israeli presence in the site. In some stage (probably in the end of the 80's) it was impossible to enter the compound as Israel had changed the nature of the site and later in the end of the 90's built a wall around the compound.276
De enige plek waar men nog kan komen, is de begraafplaats naast de tombe. Deze is nog in gebruik door de islamitische bewoners van Bethlehem. Tijdens de Intifada’s en het Osloproces, ging men refereren naar het graf als de Bilal bin Rabah moskee. Een belangrijke factor hierin is de demografische verandering van de stad Bethlehem geweest: de islamitische bevolking van de stad groeide toen de christen-Arabieren de stad verlieten. Dit moet het islamitische aspect van deze betwiste heilige plek hebben versterkt.
Het erfgoedbeleid van Israël is gericht op het legitimeren van het joods-historisch perspectief. Palestijnen voelen zich ontmoedigd door het archeologische beleid van Israël; de Israëlische regering zou geen kosten sparen om bewijs te verzamelen voor de aanwezigheid van de joodse voorouders in Palestina. Aan Palestijnse kant probeert men de claims te weerleggen om het Palestijnse culturele erfgoed niet te zien verdwijnen. In januari 2018 publiceerde The
Palestine Chronicle een artikel over het zogenaamde geldconflict tussen Israël en Palestina.277
275 Dit veldonderzoek vond plaats in december 2013 en januari 2014. Zie: Reuveni, “Visiting Rachel’s Tomb”, 2013. 276 Ibid.
277 Ahmad Amr, “Resolving the Israeli-Palestinian Coin Conflict”, The Palestine Chronicle, 1 januari 2018,
http://www.palestinechronicle.com/resolving-israeli-palestinian-coin-conflict-adios-trump-shekel/ (geraadpleegd op 24 augustus 2018).
87
Recentelijk heeft Israëlisch VN-ambassadeur Danny Danon de claim ingediend dat hij een munt in zijn bezit heeft die het onbetwistbare bewijs zou zijn van de vroege aanwezigheid van joden in Jeruzalem. Het is echter onwaarschijnlijk dat deze munt daadwerkelijk een archeologische vondst is. Voor de oprichting van de staat Israël gebruikte men de Griekse, Romeinse, Byzantijnse of Ottomaanse valuta. In 1927 besloten de Britten om Palestijnse munten en bankbiljetten in te voeren. De echte bewijzen ontbreken dus volgens het artikel, maar het zou zionistische fanatici niet afschrikken: “Who needs historical proof when the Jews come to the table with a real estate contract signed by their God ‘proving’ that Galilee was conveyed to the Israelites for eternity?”.278 Als tegenreactie stelt de auteur van het artikel voor om te beginnen
met het heruitgeven van bankbiljetten die qua ontwerp vergelijkbaar zijn met de papieren valuta van het Palestijnse Mandaat. Daarop stond destijds Rachels graftombe afgebeeld, als karakteristiek Palestijns erfgoed (figuur 41).
Waar Israël al bijna twee eeuwen lang op allerlei mogelijke manieren de religieuze en symbolische band met het Graf van Rachel probeert te historiseren en claimen, lijkt Palestina zich nu pas bewust te worden van de Israëlische territorialization of memory. Het poëtische beeld van Rachels graftombe in het Palestijnse landschap bestaat niet meer. De ruimtelijke effecten van de Israëlische bezetting van de Westelijke Jordaanoever worden zichtbaar: het landschap en het erfgoed van de Palestijnen is onherkenbaar veranderd.279 De jongere generatie
278 Ibid.
279 Khaldun Bshara beschrijft dit vanuit Palestijns perspectief en noemt dit proces van toe-eigening ‘falafelisation’: het proces van het claimen en incorporeren van het inheemse erfgoed in het nieuwe koloniale regime. Opnieuw een naam geven aan de tradities van de inheemse volkeren zoals de lokale keuken en ambachtswerk, heilige plaatsen en
88
Palestijnen wordt geboren in een wereld die volledig andere betekenissen heeft.280 De culturele
en historische waarde van erfgoed als het Graf van Rachel wordt door de Palestijnse jeugd al niet meer herkend. Erfgoedorganisaties worstelen al tijdenlang met het beschermen van de
materiële overblijfselen van het verleden tegen de Israëlische toe-eigening.281 Said pleit voor het
zogenoemde defiant memory: het herstellen van het Palestijnse verleden als een creatief proces, een daad van verzet.282 Palestijns erfgoedactivisme gaat het wegvagen van hun memory tegen
door een reeks discursieve praktijken die heel anders is dan die van de reguliere Israëlisch- bijbelse archeologie. Het laatste decennium zijn er veel herdenkingspraktijken opgezet, waarbij persoonlijke en publieke verhaalprojecten de boventoon voeren.283 Deze culturele productie
wordt gekenmerkt door een buitengewone gehechtheid aan de plaatsen van het pre-Nakba- verleden. Op deze manier wordt er een landschap van memory samengesteld, zodat de tekenen van Palestijnse voorouderlijke aanwezigheid weer zichtbaar worden.
heiligdommen zijn enkele van deze processen. Zie: Khaldun Bshara, “Heritage in Palestine: Colonial Legacy in Postcolonial Discourse”, Archaeologies: Journal of the World Archaeological Congress 9, nr.2 (2013): 295-319. 280 Bshara, “Heritage in Palestine”, 302.
281 Chiara De Cesari, “Creative Heritage: Palestinian Heritage NGOs and Defiant Arts of Government”, AMERICAN
ANTHROPOLOGIST 112, nr. 4 (2010): 625. Zie ook de website van The Palestinian Museum:
http://www.palmuseum.org/language/english. Men noemt zich een ‘museum zonder grenzen’, de ambitie is om een transnationaal instituut te zijn. Geografische en politieke grenzen ontstijgt men om Palestijnen overal te bereiken. Het land (en verlies en vervreemding ervan) staat centraal in de tentoonstellingen met Palestijnse kunst.
282 Edward Said, “The Art of Displacement: Mona Hatoum’s Logic of Irreconcilables”, Mona Hatoum: The Entire World
as a Foreign Land (tentoonstellingscatalogus) (London: Tate Gallery, 2000), 7–17; De Cesari noemt ook de term
“heritage-as-resistance”. Zie: De Cesari, “Creative Heritage: Palestinian Heritage NGOs and Defiant Arts of Government”, 626.
283 Ibid., 632.
89 5.5 Deelconclusie
De kenmerken van heilige plaatsen die deze de benodigde sacrale uitstraling geven, zijn terug te leiden tot fysieke elementen en een zekere symboliek. De aanwezigheid van gebedsruimtes, een graftombe en studievertrekken bij Rachels graf creëren een mogelijkheid om te bidden, psalmen te reciteren en te reflecteren op het geloof. Door de betonnen scheidingsmuur is er zelfs extra sacraliteit aan de plek toegevoegd, want nu hoort het graf bij de heilige stad Jeruzalem én is de plek gepurificeerd. De Palestijnse ‘ander’ kan het erfgoed niet meer bereiken en aantasten.
Archeologie is een belangrijke tak van sport in Israël: het wordt ingezet om een
gemeenschappelijke identiteit en historie te construeren. Archeologische vondsten en (heilige) plekken worden geclaimd, omdat die de aanwezigheid van het joodse volk in Israël legitimeren. Het nationale erfgoedplan van Israël is eromheen gebouwd: middels de joodse
vooringenomenheid van het project worden tientallen plekken als erfgoed bestempeld,
aangezien deze het bestaan van de eigen staat rechtvaardigen. Deze vorm van memory heeft als consequentie dat andermans historie, identiteit en plaatsen worden geëlimineerd. De symboliek omtrent de heilige plaatsen bevestigt het bijzondere karakter ervan: herdenkingen, rituelen, oudtestamentische of mystieke symboliek stralen allemaal af op een heiligdom als Rachels graf. In Palestina wordt men zich nu bewust van de territorialization of memory vanuit Israël, terwijl jonge Palestijnen ondertussen opgroeien in een wereld die door de bezetter wordt
vormgegeven. Het herstellen van de Palestijnse memory zal een creatieve daad van verzet moeten zijn.
90 CONCLUSIE
Op welke manier worden (beeld)verhalen ingezet om de connectie tussen de Israëlische gemeenschap en haar territorium te karakteriseren, te verstevigen en te claimen middels religieus-cultureel erfgoed? Deze vraag stelde ik aan het begin van dit onderzoek. Met het Graf van Rachel in Bethlehem als onderzoekscasus is de territorialization of memory van Israël in kaart gebracht. Het is haast onnodig te zeggen dat heilige plaatsen vaak ingezet worden in de strijd voor legitimiteit en eigendom, en als gevolg daarvan slagvelden zijn geworden voor politieke conflicten. Zowel Israël als Palestina willen hun claim op een territoriaal gebied laten gelden, maar waar de ene partij slaagt om historisch narratief te koppelen aan erfgoed, wordt het narratief van de andere groep gemarginaliseerd of zelfs ontkend.
Het Graf van Rachel werpt nieuw licht op de groeiende betekenis van religieuze claims op het dagelijks leven. De rol en betekenis van Rachels graf is van dermate groot belang voor de bevestiging en het voortbestaan van de joods-religieuze gemeenschap in Israël, dat men het territorium afbakent. Letterlijk door een muur te bouwen, figuurlijk door de plaatsing van het erfgoed op de nationale erfgoedlijst. Het narratief van ‘de ander’ wordt niet meer gehoord, diens particuliere aanspraak op de lieu de mémoire wordt ontkend. Aan Israëlische zijde is Rachels graf een icoon van aspiratie en soevereiniteit, aan Palestijnse zijde is hetzelfde complex een symbool van onteigening en bezetting.
Door middel van storytelling worden historische gegevens verdraaid om een gedeelde historie, identiteit en lieux de mémoire te creëren. (Beeld)verhalen tonen een geïdealiseerde weergave van de werkelijke situatie. Deze reconstructie van de realiteit brengt echter een emotionele verbintenis met het verleden en bijbehorend erfgoed teweeg. Er wordt een exclusief ideaalbeeld geschapen die de territorialiseringsdrift van Israël zou rechtvaardigen. Rituelen, verhalen, artefacten, ervaringen en bedevaart versterken de connectie tussen Israël en het erfgoed van Rachel. Van herkenbare thematiek (vruchtbaarheid, moederschap, zionisme en terugkeer) tot rituelen (rode draad om de tombe, gebeden): op vele manieren wordt matriarch Rachel gekoppeld aan de positieve memory van de verondersteld eeuwenoude aanwezigheid van het joodse volk in Palestina. De staat Israël claimt haar bestaansrecht en zet de iconische Rachel in om de opbouw en expansie van het Israëlische grondgebied te rechtvaardigen. Rachel is de moeder van de natie Israël en ondersteunt het idee van “the few against the many”: het is Israël tegen de Arabische wereld. Dit zionistische doel heiligt alle middelen.
Individuele en collectieve toewijding beïnvloeden elkaar bij de toe-eigening van het Graf van Rachel. Persoonlijke devotie – middels gebeden, vruchtbaarheidsrituelen, feminiene
symboliek – werkt door in het gemeenschapsgevoel. Men wil tenslotte allemaal bijdragen aan het voortbestaan van het Land van Israël. Collectieve handelingen zorgen op hun beurt weer
91
voor de connectie tussen het individu en matriarch Rachel. Zij is de belichaming van de hedendaagse Israëlische staat en zo wordt zij ook benaderd door de bezoekers van de
graftombe. Het toegewijde publiek van Rachels graf wijdt zich vol overgave aan de mythen en symboliek die de collectiviteit van het joodse volk bevorderen. Om het bezoek aan het graf niet te laten verstoren door ongewenste invloeden, is het afgescheiden van Palestijns gebied. De graftombe is alleen toegankelijk via de heilige stad Jeruzalem, waardoor de sacraliteit van de plek wordt benadrukt. Vijandige groeperingen moeten niet de kans krijgen om de selfmade