2In dit hoofdstuk reiken wij instrumenten aan om de hypothesen en vragen uit de algemene
DIE DE STANDPLAATSCONDITIES STUREN ?
2
FIG 8 HERSTELD DEEL VAN HET OUDE DIEP
Luchtfoto van een recent hersteld deel van het Oude Diep tussen Hoogeveen en Fluitenberg. De vraag is of een goede landschapsecologische systeemanalyse tot een dergelijk uitbundig meanderend profiel zou hebben geleid (Bron: https://globespotter.cyclomedia.com).
Belangrijke onderliggende vragen zijn:
• Wat zijn de sturende hydrologische processen in het stroomgebied waar onze (herstel)maatregelen moeten plaatsvinden?
• Wat is de geohydrologische opbouw van het stroomgebied? • Wat is de betekenis daarvan voor de stroming van het grondwater?
• Welke stoffen worden in welke hoeveelheden door het grond- en oppervlakte- waterstroming naar de standplaats aangevoerd?
• Hoe beïnvloeden grond- en oppervlaktewater elkaar en wat zijn hun onder- linge verhoudingen?
• Welke dynamiek vertonen grond- en oppervlaktewater?
• Hoe sturen grond- en oppervlaktewater de natuurwaarden in de beek en het beekdal?
• Hoe worden grond- en oppervlaktewater beïnvloed door menselijk ingrijpen? • Met welke bodemprocessen en bodemkenmerken heb je te maken?
Om deze vragen te kunnen beantwoorden, adviseren we de aanpak voor de sys- teemanalyse, zoals in onderstaand figuur 9 weergegeven. Deze figuur is een na- dere uitwerking van figuur 6 uit hoofdstuk 3. De aanbevolen werkwijze is van bo- ven naar beneden. De continue wisselwerking tussen de onderdelen is essentieel. Gedurende de systeemanalyse wordt een hypothese gevormd, die na elk onderdeel wordt getoetst en zo nodig bijgesteld.
FIG 9 STAPPENPLAN VOOR DE SYSTEEMANALYSE
Stappenplan voor de systeemanalyse zoals in hoofdstuk 5 is uitgeschreven. Dit is een iteratief proces (de pijl aan de linkerzijde), waarbij het soms nodig is om onverklaarbare aspecten nader te onderzoeken en de opgebouwde hypothese nogmaals te toetsen. 5.3 VELDBEZOEK 5.3.1 Veldbezoek op stroomgebiedsniveau Relevant voor: • beekherstelprojecten;
• hydrologisch herstel beekdalnatuur; • waterbergingsprojecten. Verbeterde hypothese over de sturende hydro- logische processen Ontsluiten informatie uit hydro- logische modellen Raadplegen bestaande informatie,
rapporten, websites e.d. Per relevante milieufactor 1
Raadplegen gebiedsdeskundigen, beheerders, oudere bewoners 3
Eigen waarnemingen in het veld, o.a. met grondboor 2
Analyse historische situatie 4
Synthese: toetsing hypothese m.b.v. blokdiagram en waterbalans. 5
2
Kern
Een essentieel onderdeel van de systeemanalyse is het veldbezoek. Het beste mo- ment van het veldbezoek is nadat een eerste beeld verkregen is van het hydrolo- gisch functioneren op het regionale schaalniveau. Met het veldbezoek worden de verkregen inzichten getoetst en aangescherpt.
Het eerste veldbezoek in de omgeving van het te herstellen object kan goed gecom- bineerd worden met het oriënterende veldbezoek zoals in hoofdstuk 4 beschre- ven. Dit veldbezoek dient om op regionaal niveau het schaalniveau en de verhou- dingen tussen de verschillende (landschaps)elementen te kunnen begrijpen. Ook dient het om gevoel te krijgen voor de hydrologische werking en eigenschappen van een gebied.
NB. Let dus op het seizoen waarin het veldbezoek plaatsvindt. Beter is nog om op verschil-
lende momenten het veld in te gaan.
Vragen
• Welke landschapsstructuur is er en wat zegt dit over de hydrologische situatie? • Welke morfologische kenmerken zijn waarneembaar, zoals oeverwallen, oude
meanders, zandkoppen etc.
• Hoe breed is ’t holocene en pleistocene beekdal? Verschillen in opbouw en di- mensies.
• Is er sprake van waterafvoer? Welke kant stroomt het water op en wat zegt dat over de eventuele waterscheiding?
• Waar is sprake van uittredend grondwater? Kan daarmee herleid worden welke richting het grondwater op stroomt?
• Waar zijn watergangen watervoerend (drainerend) en waar staan watergangen juist droog (infiltrerend)? En hoe verhoudt zich dit tot het seizoen (nat/droog)? • Hoe varieert de bodemopbouw van flank naar flank en in hoeverre wijkt dit af
van de bodemkaart?
• Wat vertellen de in het veld aanvullend geboorde bodemprofielen over de (vroe- gere) hydrologie?
• Welke ecologische indicatoren zijn er en voor welke omstandigheden zijn dit indicatoren?
Aanpak
5.3.2 Veldbezoek op standplaatsniveau
Kern
Ook voor dit schaalniveau is een veldbezoek essentieel. Dit bezoek is meer toe- gespitst op de directe omgeving van het te herstellen gebied of beektraject. Bij voorkeur keert u ook aan het eind van deze analyse terug naar het veld om de inmiddels aangescherpte analyse te verifiëren.
Het veldbezoek kan goed worden gecombineerd met een aantal deelonderzoeken genoemd bij de verschillende milieufactoren uit de latere paragrafen in dit hoofd- stuk.
WELKE INFORMATIE HEB IK NODIG? • Karakter van het gebied:
• dimensie; • hoogteverschillen;
• karakter beekdal en beek: natuurlijk of kunstmatig.
• Locatie, omvang van en variatie door de seizoenen heen in:
• waterpeil; • waterdiepte; • droogval; • inundatie; • kwel en infiltratie. • ‘Verborgen’ informatie:
• bodemopbouw en variatie in het beekdal; • veranderingen in het watersysteem en
grondgebruik; • indicatorsoorten. WAT MOET IK DOEN?
• Doorkruis het beekdal op verschillende locaties van waterscheiding naar waterscheiding (flank tot flank). • Bezoek zowel brongebied als monding. • Bekijk het reliëf en het netwerk van
stilstaande en stromende wateren, greppels, sloten e.d.
• Zet op enkele cruciale plekken boringen en analyseer: bodemopbouw, hydrologische geschiedenis (GHG,GLG), geomorfologie, pH, (EGV pH: water).
• Normaliter wordt met een standaard boor tot
1,2 -1,3 m geboord. Maar wanneer meer info gewenst is over de zone daaronder geldt: In klei en veen: > 5 m diep, in zand tot 2 m. • Spreek oudere bewoners: wat weten zij
over het hydrologisch functioneren en de veranderingen in de tijd (landgebruik, oogst, draagkracht, verkaveling, inundatie, droogte, aanwezigheid veen, keileem of oerbanken etc.).
2
Om sommige elementen goed in beeld te brengen, is terugkeer naar het veld in een ander seizoen essentieel. Denk aan kwel, droogval, stagnatie, stuwstanden en werking van drains.
Vragen
• Waar liggen de slenken en waar de hogere kopjes in het terrein?
• Waar in het terrein komt kwel voor, wat zijn de infiltratiegebieden en welke gebieden kennen een wisselende situatie?
• Treedt er kwelwater uit in de sloten in het gebied?
• Waar is sprake van periodieke droogval van sloten en van de beek? • Waar is sprake van plasvorming?
• Wat is de stromingsrichting van de verschillende watergangen? • Hoe zijn de verschillende bodemtypen over het terrein verspreid?
• Zijn er indicaties voor zure omstandigheden en/of stagnerend regenwater (re- genwaterlens)?
• Zijn er plantensoorten die wijzen op zuurbuffering vanuit bodem en grondwater? • Is er sprake van oxidatie van de veenlaag?
• Zijn er zichtbare sporen van activiteiten van mollen, bijvoorbeeld molshopen? Wat zegt dit over de hydrologische situatie in de ondergrond?
Aanpak
Kijk nauwkeurig naar herkenbare hydrologisch relevante patronen in het land- schap, zoals kleine en grotere hoogteverschillen, natte plekken en ecologische in- dicatoren voor een specifieke waterkwaliteit. Neem een grondboor mee en zet op cruciale plaatsen een boring voor een beter beeld van de ondergrond.
WELKE INFORMATIE HEB IK NODIG? • Locatie, omvang van en variatie door de
seizoenen heen in: - kwel/infiltratie; - droogval/stagnatie;
- inundatiebeelden en plassen op het land; - bodemopbouw;
- opslibbing of erosie; - veenoxidatie; - grondwaterkwaliteit; - indicatorsoorten. WAT MOET IK DOEN?
• Veldonderzoek
- Eigen waarnemingen tijdens het terreinbezoek. Neem een grondboor en pH-papier mee. Zet uw waarnemingen op kaart.
5.4 DE DIEPERE ONDERGROND
5.4.1 Diepere ondergrond op stroomgebiedsniveau
De analyse van de diepere ondergrond, hier gedefinieerd als ‘dieper dan 1,20 m onder maaiveld’, is alleen op de schaal van positionele relaties van betekenis. 1,20 m is de lengte van de meest gebruikte grondboren. De beschrijving van de ondiepe bodem komt in paragraaf 5.10 aan de orde.
Relevant voor:
• beekherstelprojecten;
• hydrologisch herstel beekdalnatuur; • waterbergingsprojecten.
Kern
De essentie van dit onderdeel is na te gaan hoe de ondergrond is opgebouwd en welke geohydrologische en geochemische eigenschappen de sedimentlagen heb- ben.
Vragen
• Hoe is de opbouw van de (diepere) ondergrond? • Hoe homogeen of heterogeen is deze opbouw?
• Zijn er slecht doorlatende lagen in de ondergrond (bijv. keileem- en klei- lagen en veenpakketten)? Zo ja, liggen deze dicht aan het maaiveld of op grotere diepte?
• En hebben ze een gesloten of onderbroken verbreiding in het gebied? • Welke geohydrologische eigenschappen hebben de verschillende sedimentla-
gen in de ondergrond, waarbij vooral de korrelgrootte, de waterdoorlatend- heid en de verticale positie en dikte van waterdoorlatende en slecht waterdoor- latende lagen van belang zijn.
• Wat zijn de geochemische eigenschappen van de geologische afzettingen (bij- voorbeeld de aanwezigheid van vrij of makkelijk oplosbare mineralen met o.m. calcium, ijzer, fosfaat) en wat is daarvan de betekenis voor de chemische sa- menstelling van het grondwater?
• Liggen er breuken die van invloed kunnen zijn op de grondwaterstroming? Is deze invloed horizontaal of verticaal?
2
Aanpak
Elke laag in de ondergrond heeft andere kenmerken en daardoor een andere re- latie met de waterhuishouding. In algemene zin is dit samengevat in de tabel in Bijlage 1.
DINOloket
Ga naar: www.dinoloket.nl. Kies voor ‘Ondergrondmodellen’, daarna voor ‘REGIS II’. Zoom in op uw stroomgebied en kies daarna voor ‘Doorsnee’. Trek een lijn door op de kaart te klikken. U kunt net zo vaak klikken als u wilt. U eindigt met een dubbelklik. Kies daarna voor ‘Toon doorsnee’.
Met een schuifje kunt u de diepte die u wilt bekijken variëren. Als de diepere on- dergrond homogeen is, zoals in het voorbeeld in figuur 10, is het aan te bevelen om in te zoomen op de bovenste lagen (tot 120 m diep). In plaats van een door- snede kan in de werkbalk ook worden gekozen voor de optie ‘Appelboor’. U krijgt dan een staafdiagram te zien van de (geïnterpoleerde) bodemopbouw ter plaatse.
WELKE INFORMATIE HEB IK NODIG?