BEKIJK EERST HET STROOMGEBIED, VOORDAT JE INZOOMT OP HET PROJECTGEBIED.

Beschouw naast de bekende thema’s als hydrologie, geohydrologie, ecologie en waterkwaliteit ook de minder toegankelijke thema’s als geomorfologie en hydro- morfologie. In Nederland is dit nog geen gemeengoed, maar in Duitsland is hydro- morfologie verplicht onderdeel van de KRW-toetsing.

Informatie

Eekhout, J. en T. Hoitink (2014). Morfodynamiek van Nederlandse laaglandbeken. STOWA rapport 2014-15. ISBN 978.90.5773.631.5.

Eekhout, J.P.C.. (2014). Morphological Processes in Lowland Streams. Implications for Stream Restoration. PhD thesis, Wageningen University, Wageningen. ISBN 978-90-6173-911-7.

Makaske, B. en G. Maas (2015). Handboek geomorfologisch beekherstel. Feuilleton Beekherstel. STOWA rapport 2015-02. ISBN 978.90.5773.661.2.

Verdonschot et al. (2012). Beekdalbreed Hermeanderen: Bouwstenen voor de ‘lei- draad voor innovatief beek- en beekdalherstel’, STOWA rapport 2012-36. ISBN 978.90.5773.580.6.

6.2.2 Gebruik beektypologieën

In de loop der tijd zijn er veel typologieën opgesteld. In de praktijk is er vaak dis- cussie over waar precies de grens tussen bijvoorbeeld de boven- en benedenloop ligt. Voor beekherstel in de praktijk doet deze grens in feite niet ter zake. Wanneer het twijfelachtig is, waarom niet beide aanhouden? Het gaat er immers om dat de kennis áchter die classificaties en typologieën toegepast wordt.

De verschillende classificaties en typologieën bieden kennis en structuur bij het bepalen van het type beek waar aan gewerkt wordt. Door het duiden van concrete eigenschappen, normen en concentraties e.d. bieden deze typologieën veel hou- vast bij het bepalen van het streefbeeld voor de nieuwe meanderende beek en daarmee de mogelijke herstelmaatregelen.

NB. Hanteer niet alleen de KRW-typologie. Gebruik andere informatie van typologieën en

classificaties om de KRW-typologie te verifiëren. Daarnaast bevatten andere typologieën meer diagnostische informatie, zoals eco(hydro)logische doelwaarden.

Informatie

3

W.C.E.P. Verberk, P.F.M. Verdonschot (2009). Preadvies Beekdallandschappen. Knelpunten, kennislacunes en kennisvragen voor natuurherstel in beekdalen. Directie Kennis, Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, http:// edepot.wur.nl/143983. Zie vooral Bijlage 3.

Buskens, R.F.M. en A.J. de Wilde (2002). Streefbeken voor Beken en Kreken in Noord- Brabant. Royal Haskoning. ISBN 9090158596.

Buskens, R. en P. Aalders (2012). Handreiking Ontwikkeling Waterlopen (HOW). Waterschap Aa en Maas.

Krekels, R., G. Peeters en T. Brouwer (2003). Handboek streefbeelden voor natuur en water in Limburg, Provincie Limburg. Tweede gewijzigde druk. ISBN 90- 803639-6-0.

Van der Molen, D. en R. Pot (redactie) (2007). Referentie en maatlatten voor na- tuurlijke watertypen voor de Kaderrichtlijn Water. STOWA 2007-32. ISBN 978.90.5773.383.3.

Verdonschot P.F.M., Driessen J.M.C., Mosterdijk H.G. & Schot J.A. (1998). The 5-S- Model, an integrated approach for stream rehabilitation. In: H.O. Hansen & B.L. Madsen, River Restoration ’96, Session lectures proceedings. International Con- ference arranged by the European Centre for River Restoration: 36-44. National Environmental Research Institute, Denmark.

Verdonschot, P.F.M. (2000). Handboek Natuurdoeltypen, aquatisch supplement be- ken. Alle delen.

http://www.wikibeekherstel.nl classificatiesystemen (een initiatief van de CoP Hermeandering, gevuld door Alterra), wordt aandacht besteed aan verschil- lende beektypologieën.

http://pas.natura2000.nl > Documenten Herstelstrategieën. Door Grootjans et al. wordt het zandlandschap van infiltratiegebied tot beek beschreven.

www.natuurkennis.nl Landschapstypen Beken. Door P. Verdonschot en A. Besse-Lototskaya wordt het 5S-model uitgelegd.

6.2.3 Gebruik bestaande systeemanalyses

De vraag om een systeemanalyse als voorbereiding op een beekherstelproject is op zichzelf niet nieuw. Naast de typologieën en classificaties zoals in de voorgaande paragraaf opgenomen, zijn dergelijk structuren ook al toegepast. Bijvoorbeeld op de site van OBN en van Natura 2000-PAS. Op deze sites is de systeemanalyse in grove lijnen al uitgevoerd en staat aangegeven wat de sturende, hydrologische fac- toren zijn in een bepaald beeksysteem.

Informatie

www.natuurkennis.nl landschapstypen beekdallandschap bedreigingen

en beheeropgaven

http://pas.natura2000.nl Documenten Herstelstrategieën Deel II Deel II-2 Stikstofgevoelige leefgebieden > Permanente bron & langzaam stromende bovenloop

6.3 MOGELIJKE MAATREGELEN

Grofweg zijn de mogelijke herstelmaatregelen te verdelen in een viertal catego- rieën:

1 Grootschalige herinrichting beek: aanpassingen aan de beek zelf (‘het bakje’) en de overstromingsvlakte;

2 Kleinschalige herinrichting: aanpassingen met een indirect hydrologisch ef- fect;

3 Herstel sponswerking: aanpassingen buiten ‘het bakje’ maar binnen het stroomgebied;

4 Beheer en onderhoud: peilbeheer, maaibeheer, baggerbeheer.

De beekvissensleutel van OBN kan helpen bij het bepalen van de gewenste maat- regelen. Doordat beekvissen in de beek vaak als toppredator gelden, zijn ze goede graadmeters voor de ecologische staat van het beekdallandschap. De sleutel is uitgewerkt voor enkele typische beekvissen. Online kan een vragenlijst ingevuld worden die opgesteld is aan de hand van criteria voor alle levensstadia van die vis. Zo kan de mate van geschiktheid van de huidige beek bepaald worden en/of kan een probleemanalyse doorlopen worden die leidt tot de gewenste maatregelen. Informatie

Beekvissensleutel OBN:

http://www.natuurkennis.nl/sleutels/beekvissen/sleutels

6.3.1 Grootschalige herinrichting

De meest gangbare maatregelen zijn:

• Herdimensioneren: het versmallen en/of verondiepen van het bestaande beek- systeem. Door kanalisatie zijn beeksystemen overgedimensioneerd, waardoor de stroming wegzakt. Stroming is één van de belangrijkste eigenschappen van

3

beeksystemen. Bij het kanaliseren zijn ook beekpeilen verlaagd en waterbo- dems verbreed en verdiept waardoor de drainerende werking op de omgeving is toegenomen. Door de beek weer te versmallen en te verondiepen, neemt deze drainerende werking weer af en wordt meer grondwater in het systeem vastgehouden.

NB. Dit heeft een vernattend effect op de omgeving. Een toetsing aan de normen voor drooglegging en inundatie zal plaats moeten vinden voor de geldende gebruiksfuncties in het beekdal. Lokaal draineren of begreppelen kan mitigerend werken.

• Meanderen: het laten kronkelen van de waterloop. Hierdoor wordt de weg- lengte verlengd en neemt het verval per beeklengte af. Bestaande stuwen kun- nen hierdoor mogelijk komen te vervallen. De afvoercapaciteit neemt af en de stroomsnelheid en retentie nemen toe.

NB. Te veel en/of te grote meanders leiden tot een ongewenste afname in stroomsnelheid.

• Doorstroommoeras: veel beken zijn ontstaan nadat gebieden beter werden ont- waterd. Voor die tijd was vaak sprake van een doorstroommoeras. Dit kwam vooral veel voor in nauwelijks hellende (veen)gebieden. Een voorbeeld is de Baakse Beek in de Achterhoek. Deze beek ontstond pas nadat men begonnen was om het Ruurlosche Broek, een moerasbos, te ontginnen. Herstel van door- stroommoerassen heeft een grote invloed op de waterretentie (sponswerking) en kan bijdragen aan afvlakking van de afvoerpieken. Omdat de afvoer van op- pervlaktewater, regenwater en opwellend grondwater over en door het moeras plaatsvindt, dienen lokale (drainerende) watergangen gedempt te worden. Informatie

Buskens, R. en P. Aalders (2012). Handreiking Ontwikkeling Waterlopen (HOW). Waterschap Aa en Maas.

Eekhout, J. en T. Hoitink (2014). Morfodynamiek van Nederlandse laaglandbeken. STOWA rapport 2014-15. ISBN 978.90.5773.631.5.

Eekhout, J.P.C.. (2014). Morphological Processes in Lowland Streams. Implications for Stream Restoration. PhD thesis, Wageningen University, Wageningen. ISBN 978-90-6173-911-7.

Makaske, B. en G. Maas (2015). Handboek geomorfologisch beekherstel. Feuilleton Beekherstel. STOWA rapport 2015-02. ISBN 978.90.5773.661.2.

6.3.2 Kleinschalige herinrichting

de morfologie van de beek door eenvoudige maatregelen verbeterd. Dit wordt ook wel “Bouwen met de Natuur” of “Building with Nature” genoemd. Essentieel voor het welslagen van deze maatregelen is, dat ze naadloos aansluiten bij het verkre- gen systeembegrip.

De meest gangbare maatregelen zijn:

• Beschaduwing: via het actief aanplanten van bomen of het toestaan van

opslag. Deze maatregel leidt tot 1) schaduw op de beek, die vooral boven- strooms essentieel is voor koel water, 2) meer bladinval, dat in dit zelfde ge- deelte van beken eveneens essentieel is voor met name de macrofauna die er leeft, 3) het lokaal vastleggen van de oever, 4) een schuil- en paaiplaats voor vis en macrofauna en 5) minder waterplanten waardoor minder inten- sief beheer volstaat.

• Hout in de beek: het actief in brengen van hout via boomstronken, takkenpak-

ketten of hele bomen. Hout is een wezenlijk onderdeel van het beek- en rivier- systeem. Zowel boven- als benedenstrooms. Door het verdwijnen van bescha- duwing bovenstrooms en/of regelmatig schonen, is (actieve inbreng van) dood hout daar essentieel vanwege de macrofauna die ervan afhankelijk is. Vis vindt er schuil en paaigelegenheid. En het leidt ook tot grotere stromingsverschillen en daarmee meer sedimentdiversiteit.

• Zandsuppletie: het plaatsen van zand langs de beek, dat de beek zelf mondjes-

maat meespoelt het systeem in. Met name relevant bij te diepe systemen waar verondieping gewenst is en/of eroderende systemen waar geen sedimenteven- wicht is.

• Inbrengen van grind: grind kan worden ingebracht als het van nature in een

stroomgebied voorkwam, maar nu niet binnen redelijke termijn kan terugko- men door natuurlijke processen. Een grindbed houdt zichzelf alleen in stand op een locatie met een hoge stroomsnelheid en vaste ondergrond.

• Kribben plaatsen: het plaatsen van kribben min of meer haaks op de stroom-

draad, waardoor in de stroomdraad meer stroming ontstaat (figuur 65). Ge- meengoed in de grote rivieren, maar grote onbekende in beeksystemen. In bijv. Engeland worden deze veel toegepast. Groot bijkomend voordeel van kribben is de mogelijkheid om de stroomdraad te richten. Daardoor ook effectief bij het creëren of juist voorkomen van eroderende oevers.

3