Casestudy Frankrijk
3.2 Securitisering en uitzettingen na incidenten in
In de zomer van 2010 werden Roma het doelwit van een gerichte stigmatiserende campagne door de Franse overheid. Twee incidenten waren hiervoor de aanleiding. Het ene incident was de dood van een jonge man van Noord-Afrikaanse afkomst, die neergeschoten werd tijdens een
achtervolging door de politie naar aanleiding van een gewapende overval. Hierop volgden protesten in de straten van Grenoble. Het andere incident was een aanval op een politiebureau in een klein stadje in het midden van Frankrijk, nadat een man was neergeschoten toen hij weigerde te stoppen voor de politie. De aanval zou zijn uitgevoerd door mensen die behoren tot de gens du voyage. Bij beide incidenten waren geen Roma betrokken. Het is daarom opvallend dat deze gebeurtenissen de aanleiding waren voor een opleving van de securitisering van Roma in Frankrijk.19 In deze
paragraaf wordt uiteengezet hoe de securitisering van Roma naar aanleiding van deze incidenten verliep.
Securitisering: president Sarkozy en de media
Naar aanleiding van de incidenten gaf President Sarkozy op 30 juli 2010 een toespraak in Grenoble. De president gebruikte harde taal in zijn toespraak, die bedoeld zou kunnen zijn om het vertrouwen van zijn kiezers te herwinnen. Op het moment van de incidenten was het namelijk slecht gesteld met de populariteit van president Sarkozy. Hij werd in de media beschuldigd van corruptie en zwak optreden tegen de economische crisis.20 In zijn toespraak kondigde Sarkozy verscherpte
maatregelen aan, zoals verhoogde straffen, het afpakken van paspoorten van criminele immigranten, en het ‘opruimen’ van illegale Roma nederzettingen.21
Zoals in hoofdstuk 1 aan de orde is gekomen, kan een kwestie door middel van
securitisering uit het ‘normale’ politieke debat worden gehaald, door het te presenteren als een existentiële dreiging. Het vraagstuk wordt daarmee verplaatst naar het politieke debat van
noodsituaties. Wanneer een probleem succesvol is gesecuritiseerd, legitimeert dit het toepassen van uitzonderlijke politieke maatregelen.22 Het proces van securitisering volgens de Copenhagen School
19 A. Nacu, ‘From Silent Marginality to Spotlight Scapegoating? A Brief Case Study of France’s Policy Towards the
Roma’, Journal of Ethnic and Migration Studies, nr. 8 (2012), pp. 1-2.
20 Idem., p. 1.
21 N. Sarkozy, ‘L’intégralité du discours de Nicolas Sarkozy le 30 juillet 2010 à Grenoble’, http://rakotoarison.over-
blog.com/article-doc-54866609.html, geraadpleegd op 10-07-2014.
22 C. Peoples en N. Vaughan-Williams, ‘Securitization theory’, in: Peoples, C. en N. Vaughan-Williams, Critical
begint met een bepaalde taalhandeling, door Ole Waever saying security genoemd. De toespraak van Sarkozy kan als een dergelijke taalhandeling geïnterpreteerd worden, omdat deze duidelijke verwijzingen naar bedreiging voor de Franse staat bevat:
C’est donc une guerre que nos avons décidé d’engager contre les trafiquants et les délinquants. […] Tous les élus sont concernés, ce n’est pas une affaire d’opposition, de majorité, de gauche ou de droite, c’est une affaire d’intérêt général. […] aucune cité, aucune rue, aucune cage d’escalier, aucune barre d’immeubles ne doit échapper dans ce département et dans cette ville à l’ordre républicain.23
Opmerkelijk in het bovenstaande citaat is dat Sarkozy een taal van oorlog gebruikt en spreekt over het herstellen van de ‘republikeinse orde’. De regering van Sarkozy zag de mobiliteit die mogelijk gemaakt wordt door EU burgerschap als dreiging voor Franse samenleving. Parker en Toke constateren dat Sarkozy hierin zelfs een existentiële dreiging ziet voor de Franse Republiek.24
Volgens de theorie van Waever kan het proces van securitisering beginnen wanneer politici een existentiële dreiging waarnemen.25 Daarvan is hier duidelijk sprake.26 Bovendien presenteert
president Sarkozy de kwestie als een probleem dat boven partij-ideologische verschillen uitstijgt (‘c’est une affaire d’intérêt général’). Ook hiermee plaatst hij het debat in een context van noodsituaties.27
Sarkozy maakt in zijn speech een paar opmerkelijke gedachtesprongen. Eerst maakt hij de sprong van enkele geweldsincidenten naar het falen van het Franse integratiebeleid en het gevaar van illegale immigratie voor de Franse samenleving:
Enfin, il faut le reconnaître, je me dois de le dire, nous subissons les conséquences de 50 années d’immigration insuffisamment régulée qui ont abouti à un échec de l’intégration. […] Pour réussir ce processus d’intégration, il faut impérativement maîtriser le flux migratoire. Je ne parle pas des étrangers en régulière qui ont naturellement le droit à des
59
23 N. Sarkozy, ‘L’intégralité du discours de Nicolas Sarkozy le 30 juillet 2010 à Grenoble’, http://rakotoarison.over-
blog.com/article-doc-54866609.html, geraadpleegd op 10-07-2014.
24 O. Parker en D. Toke, ‘The Politics of a Multi-level Citizenship: French Republicanism, Roma Mobility and the EU’,
Global Society, nr. 3 (2013), p. 364.
25 C. Peoples en N. Vaughan-Williams, ‘Securitization theory’, in: Peoples, C. en N. Vaughan-Williams, Critical
Security Theory: An Introduction, London: Routledge 2010, p. 75.
26 Zie ook: O. Parker, ‘Roma and the Politics of EU Citizenship in France: Everyday Security and Resistance’, Journal
of Common Market Studies, nr. 3 (2012), p. 4.
27 H. Bărbulescu, ‘Constructing the Roma People as a Societal Threat: The Roma Expulsions from France’, European
prestations, ça serait un comble qu’il en soit autrement! Je parle des étrangers en situation irrégulière.28
Vervolgens maakt Sarkozy de sprong van migranten naar Roma, die in de meeste gevallen echter over de Franse of Europese nationaliteit beschikken:
Et c’est dans cet esprit d’ailleurs que j’ai demandé au ministre de l’intérieur de mettre un terme aux implantations sauvages de campements de Roms. Ce sont des zones de non-droit qu’on ne peut pas tolérer en France.29
De link die Sarkozy legt tussen illegale immigratie en Roma, ‘transformeert’ elke Roma tot een illegale immigrant die misbruik maakt van bepaalde rechten.30 Roma worden getypeerd als
exotische nomaden die illegale en criminele activiteiten ontplooien en niet willen integreren. Deze stereotypering maakt het mogelijk de hele groep te stigmatiseren en weg te zetten als inhumaan. Hiermee wordt gelegitimeerd dat Roma worden uitgezonderd van het recht op vrij reizen en verblijven in een andere lidstaat.31
Sarkozy maakte een grote sprong van enkele incidenten naar het wegzetten van Roma als bedreiging voor de Republikeinse orde. Toch werd deze redenering door een groot deel van het Franse volk geaccepteerd.32 Deze acceptatie is een noodzakelijke voorwaarde voor een succesvolle
security move.33 Het is aannemelijk dat de lange geschiedenis van regulerend beleid zoals de carnets
de circulation en de villages d’insertion, hieraan heeft bijgedragen. Van dit beleid gaat, volgens de theorie van Bigo die zich baseert op Foucault, een bepaalde categoriserende macht uit die invloed heeft op wat mensen als ‘normaal’ beschouwen.34 De bureaucratische en technologische kant van
securitisering, die onderdeel uitmaakt van de Paris School van Bigo,35 kan gezien worden als een
28 N. Sarkozy, ‘L’intégralité du discours de Nicolas Sarkozy le 30 juillet 2010 à Grenoble’, http://rakotoarison.over-
blog.com/article-doc-54866609.html, geraadpleegd op 10-07-2014.
29 Ibidem.
30 H. Bărbulescu, ‘Constructing the Roma People as a Societal Threat: The Roma Expulsions from France’, European
Journal of Science and Theology, nr. 1 (2012), p. 287.
31 R. Dijksterhuis en H. van Baar, ‘EU moet Roma beter beschermen’, Volkskrant 11-09-2010.
32 Nieuwsuur, ‘Fransen staan achter uitzetting Roma’, 16-09-2010, http://nieuwsuur.nl/onderwerp/185260-fransen-
staan-achter-uitzetting-roma.html, geraadpleegd op 28-08-2014.
33 C. Peoples en N. Vaughan-Williams, ‘Securitization theory’, in: Peoples, C. en N. Vaughan-Williams, Critical
Security Theory: An Introduction, London: Routledge 2010, p. 78.
34 M. Foucault, ‘The Subject and Power’, Critical Inquiry, nr. 4 (1982), pp. 777-795.
35 D. Bigo, ‘Security and Immigration: Toward a Critique of the Governmentality of Unease’, Alternatives: Global,
voedingsbodem voor het slagen van Sarkozy’s securitiserende taalhandelingen volgens de Copenhagen School.
Het leggen van een verband tussen immigratie en de veiligheid van de Franse samenleving was eigenlijk niks nieuws. Dit was eerder al een belangrijk punt in Sarkozy’s verkiezingscampagne in 2007. Wat wel nieuw was, was de snelheid waarmee Roma werden aangewezen als nieuw doelwit van vergaande securitiseringsmaatregelen vanuit de Franse overheid.36 Het uitzetten van
Roma uit Frankrijk was volgens Sarkozy nodig om de veiligheid te vergroten door criminaliteit te verminderen en illegale immigratie te beperken, maar het heeft juist het tegenovergestelde effect. Het selecteren van Roma voor een publieke campagne van uitzettingen helpt niet om criminaliteit te verminderen, maar criminaliseert de Roma juist. Een dergelijke campagne, gebaseerd op een
vermeend verband tussen criminaliteit en Roma mobiliteit, creëert associaties tussen afzonderlijke groepen en gebeurtenissen. Dit vergroot de sociale afstand tussen groepen, met risico’s voor de publieke orde als gevolg.37
In hoeverre zijn de uitzettingen in 2010 in strijd met EU-recht?
Door de Roma te securitiseren, legitimeerde de Franse overheid in 2010 vergaande maatregelen, die anders misschien niet door de bevolking geaccepteerd zouden zijn. Op de uitzettingen volgde echter internationale kritiek, onder andere van EU-instellingen en wetenschappers. Daarom wordt hier onderzocht in hoeverre de uitzettingen in strijd waren met Europees recht.38
Strijdigheid met EU-recht is soms moeilijk te definiëren, omdat er een verschil is tussen implementatie van Europese richtlijnen en verordeningen op papier en in de praktijk. Lidstaten krijgen een bepaalde termijn om hun nationale wetgeving aan te passen aan de doelstellingen in richtlijnen en de Commissie controleert vervolgens of lidstaten dit op een juiste manier en binnen de gestelde termijn doen. Wanneer de richtlijn eenmaal op papier is omgezet in nationale
wetgeving, is er vervolgens weinig controle op naleving van deze regels. Dat maakt het relatief eenvoudig voor lidstaten als Frankrijk en Italië om ten opzichte van Roma op papier te voldoen aan
61
36 A. Nacu, ‘From Silent Marginality to Spotlight Scapegoating? A Brief Case Study of France’s Policy Towards the
Roma’, Journal of Ethnic and Migration Studies, nr. 8 (2012), p. 1.
37 P. Vermeersch, ‘Roma and mobility in the European Union’, in: K. Pietarinen (ed.), Roma and Traveller Inclusion in
Europe. Green Questions and Answers, Green European Foundation 2011, p. 94.
38 In deze paragraaf wordt slechts gekeken naar strijdigheid met Europees recht. De dialoog tussen de EU en Frankrijk
de eisen in bijvoorbeeld richtlijn 2004/38, de richtlijn voor vrij reizen, terwijl er toch Roma worden uitgezet op een manier die in praktijk niet aansluit bij de doelstellingen uit de richtlijn.39
In hoofdstuk 2 is aan de orde gekomen dat Europees burgerschap recht geeft op reis- en verblijfsrecht in een andere lidstaat. Richtlijn 2004/38 bepaalt de voorwaarden die aan deze rechten verbonden zijn en stelt vast onder welke voorwaarden lidstaten inbreuk mogen maken op het recht op vrij reizen en verblijven van burgers van een andere lidstaat.40 Frankrijk beschouwt Roma als
bedreiging voor de openbare orde en meent dat zij daarom uitgezonderd kunnen worden van het EU recht op vrij verkeer van personen. Niet alleen Frankrijk redeneert op deze manier; ook Duitsland, Groot-Brittannië, Zweden, Denemarken, Griekenland en Italië zetten het EU recht op deze manier naar hun hand.41 Artikel 27 van richtlijn 2004/38 betreffende het recht van vrij verkeer en verblijf,
stelt dat op dit recht alleen op individuele basis een uitzondering mag worden gemaakt.42 Het Hof
van Justitie van de Europese Unie heeft in verschillende arresten laten blijken dat de voorwaarden voor uitzetting van EU burgers uit een andere lidstaat op grond van deze voorwaarden bijzonder strikt moeten worden geïnterpreteerd.43 Iemand uitzetten op basis van het behoren tot een etnische
groep, zou dus in strijd zijn met de richtlijn.
Verschillende wetenschappers zetten vraagtekens bij de rechtmatigheid van de uitzettingen van Roma door Frankrijk, omdat het er sterk op lijkt dat de Franse overheid Roma bewust als groep selecteerde voor uitzetting.44 Een sterke aanwijzing hiervoor was een uitgelekte memo van 5
augustus 2010 die onder de Franse politie is verspreid. Hierin wordt verzocht om de systematische ontmanteling van illegale kampen, waarbij Romakampen prioriteit hebben. Er zou ten minste één ontruiming per week moeten plaatsvinden.45 Uit de memo blijkt bovendien dat Sarkozy’s regering
39 J.S. Gehring, ‘Free Movement for Some: The Treatment of the Roma after the European Union’s Eastern Expansion’,
European Journal of Migration and Law, nr. 15 (2013), pp. 25-26.
40 Richtlijn 2004/38 van het Europees Parlement en de Raad van 29 april 2004 betreffende het recht van vrij verkeer en
verblijf op het grondgebied van de lidstaten voor de burgers van de Unie en hun familieleden.
41 R. Dijksterhuis en H. van Baar, ‘EU moet Roma beter beschermen’, Volkskrant 11-09-2010.
42 Artikel 27 van richtlijn 2004/38: ‘De om redenen van openbare orde of openbare veiligheid genomen maatregelen
moeten in overeenstemming zijn met het evenredigheidsbeginsel en uitsluitend gebaseerd zijn op het gedrag van betrokkene. Het gedrag moet een actuele, werkelijke en voldoende ernstige bedreiging voor een fundamenteel belang van de samenleving vormen. Motiveringen die los staan van het individuele geval of die verband houden met algemene preventieve redenen mogen niet worden aangevoerd.’
43 H. O’Nions, ‘Roma Expulsions and Discrimination: The Elephant in Brussels’, European Journal of Migration and
Law, nr. 13 (2011), pp. 368-370.
44 Zie bijvoorbeeld H. Bărbulescu, ‘Constructing the Roma People as a Societal Threat: The Roma Expulsions from
France’, European Journal of Science and Theology, nr. 1 (2012), p. 289. En R. Dijksterhuis en H. van Baar, ‘EU moet Roma beter beschermen’, Volkskrant 11-09-2010.
45 O. Parker, ‘Roma and the Politics of EU Citizenship in France: Everyday Security and Resistance’, Journal of
al langer van plan was kampen van Roma te ontruimen. De memo was verstuurd op 24 juni, vóór de geweldsincidenten die aanleiding gaven tot de toespraak waarin Sarkozy verscherpte maatregelen tegen Roma aankondigde.46 Dit maakt het waarschijnlijk dat de Franse regering specifiek Roma
wilde aanpakken, wat strijdig is met EU-recht.
Na de zomer van 2010 zijn er wetten ingevoerd die uitzettingen zoals deze makkelijker moeten maken. Roma worden niet specifiek genoemd, maar de wet bevat bepalingen die vooral Roma raken. Zo is er nu een limiet aan het aantal keren dat een persoon met EU burgerschap mag terugkeren naar Frankrijk. Dit raakt vooral Roma van Bulgaarse en Roemeense afkomst. Daarnaast bevat de wet een bepaling die het mogelijk maakt om buitenlanders uit te zetten wanneer zij een bedreiging voor de publieke orde vormen, bijvoorbeeld in het geval van ‘agressief bedelen’ en ‘het illegaal bewonen van publieke of private ruimte’. Deze toevoegingen doen vermoeden dat de wet is ingevoerd met Roma in gedachten.47
Het is de vraag of de uitzettingen van Roma via een uitsluitend juridisch kader aan de orde gesteld kunnen worden. Het probleem is namelijk dat het niet slechts te maken heeft met juridische kwesties of beleidsstrategie. Het is ook een kwestie van politieke representatie. Zoals eerder in deze paragraaf aan bod is gekomen, worden Roma neergezet als exotische nomaden die betrokken zijn bij illegale en criminele activiteiten, en daarom onmogelijk kunnen integreren in de samenleving.48
De combinatie van nomadisering en illegalisering stelde de Franse overheid in staat om Roma te presenteren als bedreiging voor de openbare orde en veiligheid. Zo werden uitzonderingen op de vrijreizenrichtlijn gelegitimeerd.49 De uitspraken Jacques Myard, parlementariër en partijgenoot van
Sarkozy, zijn een voorbeeld van een bepaalde politieke representatie die afwijking van EU-recht door overheden legitimeert. Hij noemde de mobiele leefwijze van Roma Middeleeuws en zei dat het daarom tijd is voor nieuwe maatregelen:50
63
46 K. Severance, ‘France’s Expulsion of Roma Migrants: A Test Case for Europe’, Migration Policy Institute,
21-10-2010, http://www.migrationpolicy.org/article/frances-expulsion-roma-migrants-test-case-europe, geraadpleegd op 09-06-2014, p. 3.
47 O. Parker en D. Toke, ‘The Politics of a Multi-level Citizenship: French Republicanism, Roma Mobility and the EU’,
Global Society, nr. 3 (2013), p. 366.
48 R. Dijksterhuis en H. van Baar, ‘EU moet Roma beter beschermen’, Volkskrant 11-09-2010.
49 H. van Baar, ‘Europe’s Romaphobia: Problematization, Securitization, Nomadization,’ Environment and Planning D:
Society and Space, nr. 2 (2011) p. 206.
50 J. Myard, ‘Le défi des Roms’, http://archives.r-p-f.org/IMG/article_PDF/Le-defi-des-Roms.pdf, 23-08-2010,
Le mode de vie des Roms est la clé du problème et une intégration passe par la modification de ce mode de vie; l’Europe urbanisée ne peut pas faire face au déplacement permanent de centaines de milliers de personnes, voire de plusieurs millions. Il ne suffit pas de se donner bonne conscience avec des discours du
politiquement correct, il faut avoir le courage de regarder la réalité en face. On est plus au moyen age et dans les steppes de l’Asie centrale, il faut changer de politique!51
Dergelijke stereotypische representaties zorgen ervoor dat overheden van lidstaten er relatief makkelijk mee wegkomen dat ze een etnische groep benadelen, hoewel dit strikt juridisch gezien strijdig is met EU-recht. Dit probleem is niet daarom niet met uitsluitend juridische maatregelen op te lossen. Daarvoor moet de manier waarop in Europa naar Roma wordt gekeken, structureel worden veranderd. Dat is geen eenvoudige opgave.52
51 J. Myard, ‘Le défi des Roms’, http://archives.r-p-f.org/IMG/article_PDF/Le-defi-des-Roms.pdf, 23-08-2010,
gedownload op 12-08-2014.
52 H. van Baar, ‘Expulsion Fever in Europe. The Case of the Roma’, http://nationalities.wordpress.com/2010/09/26/