Held van verzet: Soldaat van Oranje als product van remedialisering
2.7 Remediëring van de musical als geschiedenisles, tentoonstelling en herdenkingsactiviteit
De musical is dus een remediatie van de autobiografie en de film van Paul Verhoeven. Daarnaast hebben de producenten aspecten uit de musical in het onderwijs, in de erfgoedsector en in de herdenkingscultuur gebruikt. In deze paragraaf belicht ik deze
aspecten. Vervolgens beschrijf ik hoe de producenten de bezoekers actief betrekken bij deze onderdelen en wat de reacties zijn.
Soldaat van Oranje als educatie
Boot had in februari 2012 de ‘Stichting Educatieve Theaterprojecten’ opgezet om leerlingen een kans te geven om voor 15,75 euro naar de speciale schoolvoorstelling van de musical te gaan. De productie organiseert een paar keer per jaar op woensdagmiddag deze
schoolvoorstellingen.228 De stichting ontving hiervoor subsidie van het fonds 1818, VSB fonds,
zabawas en het vfonds.229
Het doel van Boot was:
‘[…] om in navolging van Erik Hazelhoff, nieuwe generaties in contact te brengen met het verhaal, dus de herinnering levend te houden. De geschiedenis door te vertellen om te leren
van het verleden’.230
Boot geeft hier voornamelijk educatieve, culturele en morele redenen voor het educatief programma. Hij vindt het belangrijk dat elke leerling de mogelijkheid krijgt om het verhaal van Soldaat van Oranje en de Tweede Wereldoorlog te zien in deze musical en ervan te leren. Daarnaast wil hij met de musical de interesse van de leerlingen wekken voor de geschiedenis van de oorlog. Boot hoopt dat de musical een aanleiding is voor de leerlingen om na afloop van de voorstelling met elkaar te discussiëren over de keuzes van de personages in de musical. Verder moet de musical een stimulans zijn om thuis vragen te stellen aan familieleden die de
228 Voor meer informatie over de educatieve stichting van de musical: ‘Soldaat van Oranje- De musical, het
educatieproject’: http://vtpeducatie.nl/producties- soldaat-van-oranje-de-musical-het-educatieproject/ (05- 10-2015).
229 Meer informatie over de donaties: ‘Sponsor dit initiatief’: http://vtpeducatie.nl/donatie/ (05-10-2015). Boot
geeft aan in een interview dat het vooral lastig was om subsidie te krijgen van het vfonds en bij de tweede aanvraag hebben zij de subsidie ook weer afgewezen. Opvallend is dat de musicalproductie De Tweeling en de bijbehorende tentoonstelling wel door het vfonds zijn gefinancierd, hoewel dit ook een commerciële productie is. ‘Steun De Tweeling’: http://www.vfonds.nl/steun-ons/steun-de-tweeling/ (01-07-2016)
97
oorlog hadden meegemaakt. Op deze manier wil hij de jongeren bewust maken dat het
belangrijk is om deze herinnering levend te houden.231
Toch vertelde hij dat dit programma ook een marketingstrategie is gebleken om meer musicalkaartjes te verkopen. Leerlingen die de schoolvoorstelling zien, halen hun ouders over
om (nog) een keer naar de musical te gaan.232 Educatieve, morele en commerciële doeleinden
van de producent zijn dus met elkaar verbonden.
Een ander educatief element van de musical is de tentoonstelling Morgen is vandaag. Kun jij kiezen in oorlogstijd? in de theaterhal. Historicus Karin Kievit maakte deze tentoonstelling met bijbehorend lesmateriaal. Zij is gespecialiseerd in erfgoed- en overdrachtstechnieken en
ontwikkelde verschillende tentoonstellingen en landelijke educatieve projecten.233 Het concept
van de tentoonstelling is gebaseerd op een aantal interviews van de Tweede Wereldoorlog- tentoonstelling De Bunker (2007-2010) van de stichting ANNO. Beide tentoonstellingen hebben het hoofdthema “keuzes maken” en zijn gericht op de vraag “wat zou jij doen?”,
elementen die ook centraal staan in de musical.234
De tentoonstelling is vanaf het begin onderdeel van de musicalproductie, omdat Boot het
belangrijk vindt dat de bezoekers zich kunnen verdiepen in het thema.235 Het lukte Boot echter
niet om sponsors te vinden voor de financiering van deze tentoonstelling. Uiteindelijk is het
vanuit de begroting van de productie zelf bekostigd.236
De tentoonstelling Morgen is vandaag bestaat uit drie delen en is een goed voorbeeld van educatieve ondersteuning bij een populaire productie. Het belangrijkste gedeelte van de tentoonstelling vinden de bezoekers op een grote oranje wand waarop zij feitelijke informatie over de Tweede Wereldoorlog en de rol van Engelandvaarders kunnen lezen. Op deze manier krijgen ze naast het verhaal van Hazelhoff ook informatie over andere historische
gebeurtenissen en wordt het beeld van Engelandvaarders completer.237 Deze inleiding wordt
ondersteund door authentieke historische foto’s, onder andere afkomstig van het NIOD. Het volgende deel van de tentoonstelling bestaat uit kasten waarin verschillende personen vertellen hoe zij leefden tijdens de Tweede Wereldoorlog in Middelburg, Amsterdam en Rotterdam. Elk van deze kasten stelt een ander thema centraal, zoals verzet, honger, onderduiken, arbeidsdienst in Duitsland en bombardement. De kasten belichten vooral
231 Ibidem. Soldaat van Oranje. Educatieproject (Stichting Educatieve Theaterprojecten, februari 2013). 232 Interview Fred Boot (Amsterdam, 25-11-2014).
233 Karin Kievit werkte o.a. als (tentoonstellings)projectleider voor diverse musea en organisaties, Historisch
Museum Rotterdam, stichting Anno, Museum Prinsennhof Delft, Rijksmuseum Amsterdam. Ze was nauw betrokken bij de oprichting van het Engelandvaardersmuseum in Noordwijk in 2015.
234 Harry de Ridder, ‘De Bunker. Gewone mensen in oorlogstijd’: http://www.historien.nl/de-bunker/ (05-10-2015).
Anno was een stichting om Nederlandse geschiedenis te promoten onder een groot publiek. Sinds 1 januari 2010 zijn alle activiteiten van deze stichting gestopt.
235 Interview Fred Boot (Amsterdam 25-11-2014). 236 Ibidem. Interview Karin Kievit (Delft, 17-12-2014). 237 Interview Karin Kievit (Delft, 17-12-2014).
98
onderwerpen over het dagelijkse leven en verzet. Gevoelige thema's zoals collaboratie of het SS-lidmaatschap komen nauwelijks voor. Een ander onderdeel van de tentoonstelling gaat kort in op het boek, de film en de musical.
De authenticiteitservaring van bezoekers wordt bewerkstelligd doordat ze voorwerpen, brieven en foto’s uit de tijd van de Tweede Wereldoorlog kunnen zien. Deze objecten en afbeeldingen zijn afkomstig in bruikleen van onder meer het Oorlogs-en Verzetsmuseum Rotterdam en van Engelandvaarders. Aan de buitenkant van de kasten stapt de bezoeker weer in het heden en worden directe vragen gesteld, zoals, "Zou jij naar Engeland vertrekken? Zou je in het verzet gaan? Zou je eten stelen? Zou je onderduikers verbergen? Zou jij in Duitsland gaan werken?" Deze vragen betrekken de bezoekers op een actieve, persoonlijke en morele manier bij de tentoonstelling waardoor ze zich kunnen inleven in de dilemma’s van de mensen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Daar is ook een schuifvakje aangebracht met JA-NEE. Er is geen optie om ‘misschien’ te antwoorden. In de middelste kasten hebben de bezoekers wel de mogelijkheid om te reflecteren op de vragen en alle antwoorden.
99
Afbeelding 11: De tentoonstelling Morgen is vandaag. Kun jij kiezen in oorlogstijd? (Foto: Samuel van Leeuwen).
Volgens Kievit, dienden de schuifvakjes als stimulans om een discussie uit te lokken met
andere individuele bezoekers of familieleden/vrienden.238 Verder geeft het hen een
mogelijkheid om deze dilemma’s enigszins te verbinden aan hun eigen leven of aan huidige
maatschappelijke problemen.239 De middelste kast van de tentoonstelling laat duidelijk zien
dat de dilemma’s reacties bij het publiek uitlokken. Er hangen talloze kaartjes met ja of nee antwoorden op de vragen, maar ook met persoonlijke verhalen over de oorlog of hoe mensen de musical beleefd hebben. De discussie over de dilemma’s blijft echter vooral beperkt tot een individueel proces, zoals het opschrijven van de antwoorden op de kaartjes.
238 Interview Karin Kievit (Delft, 17-12-2014).
239 Somers, Oorlog in het museum, 160. In de interviews is naar voren gekomen dat vier individuele bezoekers
en drie leerlingen aangaven dat zij de vraag ‘als wij niets doen, wie dan?’ ook hadden herkend in de tentoonstelling.
100
Afbeelding 13: De tentoonstelling Morgen is vandaag. Kun jij kiezen in oorlogstijd? (Foto: Samuel van Leeuwen).
Een belangrijk element van het educatief materiaal is de contextualisering op de oranje wand, de feitelijke informatie over de Tweede Wereldoorlog die ook nieuwe kennis bevat voor de leerlingen. Vervolgens kunnen leerlingen hun mening geven welk verhaal in de kast het meest aanspreekt en of Hazelhoff dé Soldaat van Oranje is. Op het einde kunnen de leerlingen vertellen over welke vraag op de kasten zij de meeste discussie hebben gehad en waarom. Een mogelijkheid is om het kaartje in de tentoonstelling te gebruiken en deze op de middelste kast
te hangen.240
In overleg met de producenten werd besloten dat maximaal twee schoolgroepen per avond
de voorstelling en tentoonstelling kunnen bezoeken.241 De schoolklassen zouden worden
begeleid door een gastheer of –vrouw die hiervoor opgeleid was. Deze rondleider zou een korte introductie geven over het thema. Vervolgens zou de groep in tweeën worden gesplitst,
waarbij de ene groep eerst de wand met de feiten zou bekijken.242 De andere groep zou
beginnen bij de kasten met de persoonlijke verhalen en de verschillende vragen/dilemma’s. Op het einde zou er een gezamenlijke afsluiting plaatsvinden en konden de leerlingen met elkaar
240 Karin Kievit, Educatief materiaal ‘Morgen is vandaag. Kun jij kiezen in oorlogstijd?’.
241 De tentoonstelling was ook bedoeld om individuele bezoekers feitelijke informatie te geven over de
Engelandvaarders.
101
discussiëren over de vragen. Daarnaast was de tentoonstelling vanaf het begin ook bedoeld
om andere bezoekers feitelijke informatie te geven over Engelandvaarders.243
Het educatief programma is enkele keren uitgevoerd. Maar vanwege het grote succes van de musical was het personeel van de hangar nodig om de toeloop van het publiek voor, tijdens
en na de voorstelling in goede banen te leiden.244 De scholen waren zeker geïnteresseerd,
maar ze vonden de musical met het educatief programma te duur. De prijs van een regulier kaartje voor de musical lag rond de zestig tot zeventig euro. Basisscholen uit de regio die wel interesse hadden om alleen de tentoonstelling te bezoeken met de educatieve begeleiding konden er niet naar toe. De TheaterHangaar was tijdens schooltijden namelijk niet open. Voor
het benodigde extra personeel ontbraken de financiële middelen.245
De musical was een groot succes tijdens de try-outs van de schoolvoorstellingen op
woensdagmiddag in 2012, georganiseerd voor middelbare scholen van alle niveaus. Het bleek mogelijk dat grote aantallen leerlingen met veel interesse de voorstelling konden volgen en geen overlast veroorzaakten. Deze voorstellingen financierden de musicalproductie zelf. Tweeduizend leerlingen kwamen op uitnodiging van het Nationaal Comité 4 en 5 mei op bezoek. Uit de evaluatie bleek dat docenten positief waren over de schoolvoorstellingen en de
educatieve waarde van de musical.246 Ook waren de leerlingen heel erg onder de indruk van
het verhaal. Zodoende bleek het mogelijk om een hele zaal vol leerlingen uit te nodigen voor
de speciale schoolvoorstellingen van de musical die op woensdagmiddag plaatsvinden.247
Scholen die zich voor deze schoolvoorstellingen aanmelden, krijgen een educatief pakket toegestuurd. Hierin staan suggesties om een voorbereidende les te doen voor het bezoek aan
de musical.248 Ook kunnen leerlingen gebruik maken van een kijk-leeswijzer om het boek, de
film en de musical te analyseren.249
De lesbrief bevat toegankelijk beschreven voorbereidende lessen op de voorstelling, die
docenten naar eigen inzicht kunnen inzetten.250 Volgens Kievit is voor deze opzet gekozen,
omdat de ervaring leert dat docenten weinig tijd hebben om een uitgebreide voorbereiding op school uit te voeren, door het materiaal modulair aan te bieden, kunnen docenten zelf een
keuze maken.251
243 Ibidem. 244 Ibidem. 245 Ibidem.
246 Soldaat van Oranje. Educatieproject, 5. 247 Ibidem.
248 Het educatief materiaal kan worden gebruikt voor vakoverstijgende projecten voor de vakken geschiedenis, CKV
en Nederlands.
249 Soldaat van Oranje - De Musical, programmaboek, 82.
250 ‘Lessuggesties’: http://www.alswijnietsdoen.nl/images/awnd_lessuggesties.pdf. 251 Interview Karin Kievit (Delft, 17-12-2014).
102
Afbeelding 14: Schoolvoorstelling van Soldaat van Oranje-De Musical (Foto: Samuel van Leeuwen).
103
In het projectplan staat ook een suggestie voor een afsluitende les op school. Tijdens deze les reflecteren leerlingen op de historische feiten over de Tweede Wereldoorlog uit de
tentoonstelling en musical, en discussiëren ze over de vraag “wat zou ik doen?”.252 Voor dit
deel wordt verwezen naar de website www.alswijnietsdoen.nl. Op deze website is een trailer te
zien waarin Hazelhoff een introductie geeft waarom hij gekozen heeft voor het verzet.
Vervolgens geven BN’ers en acteurs van de musical antwoord op dezelfde vragen die ook in de tentoonstelling worden gesteld. Het concept van Kievit is overgenomen voor de website, maar zij heeft zelf niet meegewerkt aan de uitvoering. Of en hoe de website is gebruikt door het
onderwijs was tijdens het interview niet bekend.253
Leerlingen en andere bezoekers kunnen op de website een reactie plaatsen. Een andere optie is dat docenten de filmpjes tonen in de klas en vervolgens discussiëren over de besproken
dilemma’s.254 De website moedigt bezoekers aan om actief betrokken te zijn bij het verhaal
van de musical en zelf reacties of filmpjes te posten (participatory culture).255
Dit is ook zichtbaar in de constructie van het gehele educatief programma. De leerlingen moeten niet alleen passief naar de voorstelling en tentoonstelling kijken. De bedoeling is om na te denken over de verschillende keuzes van mensen in oorlogstijd en over hun eigen antwoord op de vraag “Wat zou jij doen?”
Het bezoek aan de tentoonstelling
Uit de enquête over de schoolvoorstelling blijkt dat niet veel leerlingen en docenten de tentoonstelling bezochten. Slechts 20% van de 421 leerlingen antwoordden dat zij de
tentoonstelling hadden bezocht. Van de 77 leerlingen die de vervolgvraag hadden ingevuld gaf 40% aan dat zij het eens of helemaal mee eens waren met de stelling dat zij meer over de
Tweede Wereldoorlog hadden geleerd door de tentoonstelling.256
252 Soldaat van Oranje. Educatieproject, 7. 253 Interview Karin Kievit (Delft 17-12-2014).
254 ‘AlsWijNietsDoen.nl’: http://alswijnietsdoen.nl/ (05-10-2015).
255 Michael J. Eble, ‘Content in Context: Perspektiven vernetzter Multimediainhalte’, in: Ursula von Keitz en Thomas
Weber eds. Mediale Transformationen des Holocaust (Berlijn 2013) 453.
256 Bijlage 1: Soldaat van Oranje - De Musical enquêtevragen.
Tabel 8: heb je de tentoonstelling bezocht? (leerlingenenquête)
Antwoord Aantal %
Ja 83 20%
Nee 338 80%
104
Tabel 9: wat vond je van de tentoonstelling? (leerlingenenquête)
Helemaal mee oneens
Mee oneens
neutraal Mee eens Helemaal mee eens Totaal Tentoonstelling niet interessant 30% 23 37% 28 23% 17 5% 4 5% 4 100% 76 Door tentoonstelling meer geleerd 5% 4 27,5% 21 27,5% 21 30% 23 10% 8 100% 77
Afbeelding 16: Leerlingen bezoeken de tentoonstelling Morgen is vandaag. Kun jij kiezen in oorlogstijd? (Foto: Samuel van Leeuwen).
105
Het percentage docenten (30%) dat bevestigde dat de leerlingen de tentoonstelling hadden bezocht ligt iets hoger dan in de leerlingen-enquête. Een verklaring voor het verschil is dat leerlingen vaak snel vergeten wat voor activiteiten zij hebben gedaan tijdens hun excursie. Een andere mogelijkheid is dat zij niet weten wat bedoeld werd met de tentoonstelling. Uit eigen observatie waren er docenten die samen met hun leerlingen de tentoonstelling bezochten tijdens de schoolvoorstelling. Andere docenten lieten de leerlingen vrij in hun keuze.
Tabel 10: hebben de leerlingen de tentoonstelling bezocht? (docentenenquête)
Antwoord Aantal %
Ja 28 30%
Nee 66 70%
Totaal 94 100%
Van de geïnterviewde zes leerlingen hadden er vijf de tentoonstelling bezocht tijdens de schoolvoorstelling. Vier van hen waren van mening dat de tentoonstelling aanzette tot nadenken over de verschillende keuzes en de vraag “wat zou ik doen?”. Een van hen begon in het interview meteen over de schuifjes. Zij zei:
Afbeelding 17: Leerlingen in de tentoonstelling Morgen is vandaag. Kun jij kiezen in oorlogstijd? (Foto: Samuel van Leeuwen).
106
‘Even snel rond gekeken, maar er waren allemaal van die schuifbordjes met ja en nee en als je sommige mensen dan, zou je bij het verzet gaan?, ‘ja’ ziet neer ziet zetten, dan zou je denken, ik wil heel erg graag vragen waarom. En ik dan niet, zo van je mag het niet, maar ook niet zo van, ga je gang ik doe ook mee, gewoon ik ben dan heel erg geïnteresseerd waarom mensen
dat doen?’ (meisje, 13 jaar, HAVO).
Deze leerling stelde dat zij graag gediscussieerd had in de tentoonstelling waarom mensen een bepaalde keuze maakten. Een andere leerling (jongen, 17 jaar, 6VWO) vond het ook een positief aspect van de tentoonstelling dat er de mogelijkheid was tot interactie door middel van de briefjes en het lezen van de reacties van de andere bezoekers. Deze leerlingen wilden kennelijk op een actieve manier betrokken worden bij tentoonstellingen (participatory culture).
Opvallend is dat maar liefst de helft van de 153 individuele bezoekers (50%) de
tentoonstelling had bezocht. Ook in de interviews gaven tien bezoekers van de zestien aan dat zij naar de tentoonstelling waren geweest. Het merendeel van de bezoekers was in de enquête positief over de tentoonstelling (76%). In de interviews zijn er ook alleen maar positieve
reacties op de tentoonstelling.
Tabel 11: heb je de tentoonstelling bezocht? (enquête individuele bezoekers)
Aantal %
Ja 76 50%
Nee 77 50%
Totaal 153 100%
Tabel 12: wat vondje van de tentoonstelling? (enquête individuele bezoekers)
Aantal % Positieve reacties: mooie tentoonstelling/goed
overzicht geschiedenis en persoonlijke verhalen/zet aan tot denken
60 76%
Negatieve reacties: niet onder de indruk/veel al
bekend/geen goede plek/meer interactie/simplistisch
12 15%
Geen mening/te weinig gezien 7 9%
Totaal 79 100%
107
Net zoals bij de leerlingen gaven de individuele bezoekers aan dat er geen discussies in de tentoonstelling ontstonden en dat de schuifjes niet actief werden gebruikt. Toch hadden sommigen daar wel behoefte aan. Een bezoeker schreef in de enquête:
‘Vrij traditioneel. Op zich een interessant idee om het publiek dilemma’s voor te leggen, maar is het niet beter om een gesprek over dergelijke dilemma’s op te zetten (je blijft nu erg alleen
met je keuzes)’ (vrouw, 50 jaar, WO).
Uit deze reacties blijkt dat het doel van Kievit om tijdens de tentoonstelling discussies uit te lokken zowel bij leerlingen als bij individuele bezoekers niet bereikt is. Schuifjes zijn niet voldoende om mensen te activeren en ze te laten discussiëren met andere bezoekers over de Tweede Wereldoorlog en het heden. Meer interactieve middelen zouden gebruikt moeten worden om mensen aan te zetten om echt met elkaar in gesprek te gaan, want uit enkele reacties bleek dat hier behoefte aan was.
Het gebruik van het educatief programma door docenten en leerlingen
De resultaten uit de enquête en interviews onder leerlingen en docenten laten zien dat het educatief materiaal van de musical weinig gebruikt is in de klas. Slechts 35% van de 427 leerlingen bevestigde dat zij een voorbereidingsles hadden gekregen.
Tabel 14: voorbereidingsles plaatsgevonden? (leerlingenenquête)
Aantal %
Ja 151 35% Nee 276 65%
Totaal 427 100%
Het grootste percentage leerlingen (39%) gaf aan dat dit een geschiedenisles over de Tweede Wereldoorlog was. Bij “overig” (35 %) werd vaak genoemd dat de docent bepaalde scènes, het genre musical of de regels had uitgelegd. Verder toonden de docenten filmpjes over
Engelandvaarders, de oorlog of de Making of van de musical. Tabel 13: mening individuele bezoekers over tentoonstelling (interviews)
Aantal Aan het denken gezet/interactief 4 Goede tentoonstelling-informatie /
verschillende perspectieven/verbinding andere musea
5
Voor scholieren 1
108
Tabel 15: hoe is de voorbereidingsles uitgevoerd? (leerlingenenquête) (meerdere antwoorden mogelijk)
Aantal %
Een geschiedenisles over de Tweede Wereldoorlog 59 39% Een geschiedenisles over de musical Soldaat van
Oranje
47 31%
Het lezen van het boek Soldaat van Oranje 3 2% Het bekijken van de film van Soldaat van Oranje 29 19% Gesprekken met ouderen/familieleden die de oorlog
hebben meegemaakt.
5 3%
Anders 52 35%
Aantal respondenten 150
Slechts één leerling (jongen, 14 jaar, gymnasium) van de zes geïnterviewde leerlingen antwoordde dat de voorbereiding bestond uit een kringgesprek. Andere leerlingen gaven aan dat de docenten slechts kort aandacht besteedden aan de schoolvoorstelling, bijvoorbeeld door bepaalde scènes uit te leggen.
Net als bij de voorbereidende les geven de resultaten in de docenten-enquête een ander beeld. Hierin gaf meer dan de helft van de ondervraagde docenten (56%) aan dat zij een voorbereidingsles hadden uitgevoerd.
Tabel 16: voorbereidingsles plaatsgevonden? (docentenenquête)
Aantal %
Ja 53 56%
Nee 41 44%
Totaal 94 100%
De meeste docenten (66%) hadden dit gedaan op basis van het educatief materiaal van de