Held van verzet: Soldaat van Oranje als product van remedialisering
2.5 De oorlog door de ogen van verschillende musicalpersonages
Edwin de Vries had eerst een analyse van het boek gemaakt om het musicalscript te
schrijven.171 Wat hem opviel was dat het boek vooral over jonge mensen (begin twintig) ging
die van een rustig, luxueus en apolitiek studentenleven plotseling ervoor kozen om tijdens de oorlog in het verzet te gaan. Dit thema fascineerde hem. Uiteindelijk schreef De Vries het
171 De musical is een remediatie van het boek, omdat Fred Boot de filmrechten niet kon kopen, maar het
71
verhaal over personages die verschillende keuzes maakten tijdens de oorlog. Personages die de keuzes belichaamden die Nederlanders maakten tijdens de Tweede Wereldoorlog, zoals in het verzet gaan, collaboreren en doorgaan met het “gewone” leven alsof er niets gebeurd
was.172 Daarbij belichtte De Vries het perspectief van het koningshuis en de regering in
ballingschap door de ogen van koningin Wilhelmina en François van ’t Sant. Op deze manier staan verschillende oorlogsperspectieven centraal in de musical en wordt het aspect van
multiperspectiviteit in de musical benadrukt.173 Onderstaande afbeelding en tabel bieden een
kort overzicht van de belangrijkste personages en bijbehorende keuzes.
172 Interview Edwin de Vries (Blaricum, 13-05-2016).
173 Grever en Van Boxtel, Verlangen naar tastbaar verleden, 40. Hondius, Oorlogslessen, 43.
[Cite your source here.]
72
De Vries gaat er vanuit dat het publiek zich identificeert met de musicalpersonages door de herkenbare keuzes die zij moeten maken tijdens de oorlog. Door het tonen van de
verschillende keuzes komt, volgens hem, de geschiedenis dichterbij.
‘Wat ik heb gedaan is veel meer character driven. Je introduceert je karakters en je gaat met die karakters mee en volgt eigenlijk die karakters met op achtergrond het hele oorlogsverhaal. Dus ik had geen zin om een geschiedenisles over de oorlog te geven, maar je maakt met deze mensen een tocht door de oorlog heen en je ziet wat voor effect het allemaal heeft op al die
mensen’.174
Ook Boot benadrukt dat de karakters en hun keuzes het verhaal moeten overbrengen op het publiek. Zij zijn de kern van de musical. De Tweede Wereldoorlog speelt alleen op de achtergrond een rol en vormt als het ware het decor om de keuzes van de personages te belichten.
‘Je moet niet vergeten dat we geen geschiedenisles maken, wat we doen is dat we een voorstelling maken over mensen die keuzes maken in het kader van een oorlog. Ze worden begrensd door de mogelijkheden van een oorlog. In dat kader moeten zij keuzes maken, een pad kiezen, die hun naar de rest van hun leven brengen. Dat zijn de motivaties die je als kijker moet voelen en de historische feiten die krijg je als het ware cadeau, die krijg je mee. Maar de
kern is natuurlijk het verhaal van die jongens’.175
174 Interview Edwin de Vries (Blaricum, 13-05-2016). 175 Interview Fred Boot (Amsterdam, 01-06-2016).
Tabel 3: musicalpersonages en oorlogskeuze
Personage Keuzes
Erik Hazelhoff Roelfzema Verzet, Engelandvaarder Fred van Houten Verzet, Engelandvaarder Chris de Vries Verzet, Engelandvaarder
Charlotte Verzet
Bram (Joods) Verzet
Anton Collaboratie, SS
Ada Collaboratie, SS
Paul Collaboratie, verraad
Victor Doorgaan met het ‘gewone’ leven Koningin Wilhelmina Leiderschap, regering in
ballingschap (Engeland) François van ’t Sant Verzet, regering in ballingschap
73
In een populaire productie, zoals een musical, is het voor de producent van belang om een aantrekkelijk en spannend verhaal te schrijven. Over personages waar een groot deel van de
bezoekers zich gemakkelijk mee identificeert of wegdroomt bij de heldendaden.176 Het
historische verhaal en de feiten staan alleen in dienst van de productie om de geschiedenis herkenbaar te maken voor het publiek.
Daarnaast is de presentatie van de personages verbonden aan het medium. In een tweeënhalf durende musical is het moeilijk om de karakters psychologisch uit te diepen en
blijven de karakterschetsen van de personages vrij oppervlakkig.177 Dit past binnen de intentie
van Boot die met deze musical een breed publiek wil aanspreken. Daarom moet de
representatie van de personages ook laagdrempelig zijn, zodat iedereen in het publiek zich
met minstens één van de personages kan identificeren.178
De eerste scène van de musical, de ontgroening, is een karakterologische scène, een introductie van de belangrijkste personages. De keuzes van de studenten tijdens de
ontgroening zijn gekoppeld aan de keuzes die zij na het uitbreken van de oorlog maken. De Vries vergelijkt een ontgroening met ‘oorlogje’ spelen; er waren mensen die bevelen gaven,
mensen die gehoorzaamden en mensen die dat niet deden.179
Centraal in deze scène staat Erik, gebaseerd op de historische figuur Erik Hazelhoff
Roelfzema en zijn beste vriend Anton, een remediatie van Alexander Rowerth uit het boek.180
De praeses Fred van Houten, die net als in de film als een fascistische leider gerepresenteerd wordt, dwingt Erik om een kom soep over het hoofd van Anton te gooien. Erik weigert dit en laat op deze manier zijn standvastige houding zien die de basis is voor zijn personage in de rest van de musical. Vervolgens krijgt hij zelf de soep over zich heen en raakt gewond. Anton volgt wel het bevel van de praeses op en gooit vervolgens een gebraden kip naar Erik. De volgende passage uit het lied Feut of een Vent benadrukt dit verschil tussen Erik en Anton:
‘Oh, en een vent slaat zijn vriend de hersens in. Niet te geloven (Ach man). Hielenlikker (Jezus!). Het baasje roept en ik krijg op mijn flikker. Hey Anton, wat ben jij? Zijn lakei? Lekkere
vriend ben jij!”. Vervolgens antwoordt Anton door te zingen: “He! Fred is de praeses oké, je
doet wat hij doet [Anton]. Oh dus Befehl ist Befehl? [Erik]. Ja dus ik deed het [Anton]’.181
176 Wirtz, ‘Das Authentische und das Historische’, 193, 194. 177 Interview Edwin de Vries (Blaricum, 13-05-2016). 178 Interview Fred Boot (Amsterdam, 01-06-2016). 179 Interview Edwin de Vries (Blaricum, 13-05-2016).
180 Erik heeft zijn echte naam behouden, omdat hij gebaseerd is op een historisch figuur. De producenten
hebben de andere personages uit het boek een andere naam gegeven in de musical, omdat verschillende personages zijn samengevoegd en ook uit privacy voor de familie van deze historische personages.
181 ‘Soldaat van Oranje. Feut of een vent met songtekst’:https://www.youtube.com/watch?v=A7pSLF254Ik (28-09-
74
Naar voren komt het stereotype dat Duitsers altijd bevelen opvolgen tijdens de oorlog. Op
deze manier wordt de Duitse afkomst van Anton benadrukt en de vijand gepositioneerd. Dit contrasteert met Erik, die zich niet door bevelen laat beïnvloeden, zich verzet en meteen de heldenstatus krijgt. De karakterisering van Erik en Anton als protagonist en antagonist in de ontgroeningsscène is zodoende een voorspel van de keuzes voor het verzet en collaboratie die
zij later maken tijdens de oorlog.182 Ook is het een representatie van het latere goed-fout
narratief tussen Erik en Anton, respectievelijk tussen Nederlanders en Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit is het belangrijkste perspectief in de musical dat hier duidelijker wordt getoond dan in het boek en de film.
Erik wordt gedurende de musical steeds meer op heroïsche wijze gerepresenteerd en ontwikkelt zich tot een “magische” held. Hij verzet zich vanaf het begin tegen de Duitsers en maakt bij elk dilemma de juiste keuze om te strijden tegen onrecht en onvrijheid. Anton wordt tijdens de voorstelling juist steeds meer als een “gemene” en geradicaliseerde nazi
gerepresenteerd. Door zijn Duitse afkomst en het NSB-lidmaatschap van zijn ouders lijkt het een logische keuze dat Anton kiest voor de kant van de SS en vervolgens radicaliseert om de nationaalsocialisme ideologie ten koste van alles te volgen. Hij laat bijvoorbeeld zijn Joodse vriend Bram executeren en blijft tot het einde van de oorlog proberen om het verzetsnetwerk rond Erik op te rollen.183
182 Interview Edwin de Vries (Blaricum, 13-05-2016).
183 Interview Edwin de Vries (Blaricum, 13-05-2016). Interview Fred Boot (Amsterdam, 01-06-2016).Sander van
Walsum, ‘Hoe fout waren NSB’ers’, de Volkskrant (19-04-2016). Om deze reden is de naam Alex ook Afbeelding 4: Ontgroeningsscène in Soldaat van Oranje -De Musical (Foto: Joris van Bennekom).
75
De laatste confrontatie tussen de twee voormalige vrienden op het strand van Scheveningen voor het Kurhaus benadrukt deze zwart-wittegenstelling tussen Erik (verzetsheld) en Anton (schurkachtige SS’er) nogmaals. Anton in zijn SS-uniform staat tegenover Erik die verzetsstrijder en Engelandvaarder is. In het lied Zedenpreek, zingt Erik:
‘Waar is de Anton die principes had, die nog een hart en geweten had?’ Waarop Anton antwoordde: ‘Ach, lazer op met je zedenpreek, hoop je soms dat ik om vergeving smeek? Die
Anton heeft nooit bestaan. En wie ben jij dan wel, zijne heiligheid?’.184
Dit liedfragment representeert de verhouding tussen Erik als held tegenover Anton als persoon zonder hart en geweten. Deze musicalscène is vergelijkbaar met de tangoscène uit de film, maar in deze musicalscène wordt de vijandigheid en haat tussen de twee vrienden veel zwart-witter voorgesteld dan in de film. In de musical wil Anton Erik verraden en hem het liefst uitschakelen, terwijl Alex in de film Erik laat ontsnappen uit het Kurhaus in Scheveningen om zijn vrienden te waarschuwen dat het netwerk verraden was. Daarnaast wordt in de film getoond dat de twee vrienden altijd een band met elkaar hadden gehouden ondanks de verschillende keuzes die zij tijdens de oorlog hadden gemaakt.
In de musical wordt de verhouding tussen Erik en Anton veel scherper voorgesteld dan in het boek en de film. In eerste instantie vertelde De Vries tijdens het interview dat hij Anton niet als een ‘ongelooflijke klootzak’ wilde neerzetten. Toch bevestigde hij later dat hij Anton een aantal onaardige karaktereigenschappen had gegeven om zijn keuze voor de SS te
verduidelijken en hem te representeren als een “slechte” nazi.185
Het belangrijkste narratief tussen de “goede” verzetsstrijder en de “slechte” nazi in de musical komt dus voornamelijk overeen met de geschiedschrijving van direct na 1945 toen de
nationale eenheid en de “magie” van de verzetsheld vooral benadrukt werd.186
Daarnaast toont dit narratief aan dat producenten van populaire producties in tegenstelling tot historici of erfgoedspecialisten de grenzen kunnen opzoeken om de personages duidelijke,
extreme keuzes te laten maken.187 Ze maken daardoor een veel duidelijker onderscheid tussen
“goed” en “fout”. De onderliggende nuances worden veel minder belicht, ook omdat er nauwelijks ruimte voor is in populaire producties.
veranderd in Anton als een verwijzing naar de leider van de NSB, Anton Mussert of de grootste Nederlandse verrader Anton van der Waals, zodat de verbinding met het nationaalsocialisme nog duidelijker zou worden voor het publiek.
184 ‘Soldaat van Oranje- 16. Zedenpreek’: https://www.youtube.com/watch?v=jNuFjK5lvzM (09-05-2016). 185 Interview Edwin de Vries (Blaricum, 13-05-2016).
186 Raaijmakers, De stilte en de storm, 60-61. Schwegman, ‘Waar zijn de Nederlandse verzetshelden’, 1-3. 187 Hondius, Oorlogslessen, 42-43.
76
Ook het personage Charlotte is verbonden met het goed-fout narratief. Zij is speciaal voor de musical verzonnen, omdat liefde een belangrijk aspect is in het genre musical. Charlotte wordt gerepresenteerd als een sterke vrouw die een actieve leidende rol in het verzet op zich
neemt.188 Net als Erik, kiest Charlotte de kant van het verzet en offert zij zelfs haar liefde voor
Erik op om te vechten tegen het nationaalsocialisme. Om deze reden is zij de heldin in de musical. Charlotte is niet gebaseerd op een voormalige verzetsvrouw uit de Tweede
Wereldoorlog, maar haar rol lijkt wel geïnspireerd door de huidige historiografie waarin meer aandacht is voor actieve vrouwelijke verzetsleiders, zoals Marie Anne Tellegen, Frieda
Belifante en Jacoba van Tongeren.189 Uit dit musicalpersonage blijkt hoe recenter de
remediatie van Soldaat van Oranje is, hoe actiever de rol van de vrouwen wordt.
188 Interview Edwin de Vries (Blaricum, 13-05-2016).
189 Marjan Schwegman, ‘Hoe vrouwen uit verzet verdwenen’, Trouw (19-04-2015):
http://www.trouw.nl/tr/nl/6700/Wetenschap/article/detail/3964891/2015/04/19/Hoe-vrouwen-uit-het- verzet-verdwenen.dhtml (29-09-2015). Vgl. Marjan Schwegman, De wapens van verzet. Geweld, geweldloosheid
en gender in strijd tegen onderdrukking en vervolging (Amsterdam 2016). Interview Fred Boot (Amsterdam, 01-
06-2016).
77
Tegenover Charlotte staat Ada die zonder na te denken haar vriend Anton volgt en de kant van het nationaalsocialisme kiest. Zij toont later wel berouw voor haar daden en probeert haar vrienden te helpen door bijvoorbeeld aan Fred te vertellen wie de verrader is. Zij wordt op deze manier voornamelijk als slachtoffer van haar “verkeerde” keuzes gerepresenteerd. Uit haar keuze blijkt dat de scheidslijn tussen goed en fout niet zo duidelijk is, als bij de personages Erik, Charlotte en Anton. Toch wordt zij op het einde van de musical gestraft door Nederlanders door haar als een zogenaamde moffenhoer te behandelen. Ook tijdens deze scène is Erik een
“voorbeeldige” held en beschermt hij Ada tegen deze menigte.190
Hoewel de musical een remediatie is van de autobiografie is het aspect van verraad overgenomen uit de film om de oorlog ook vanuit dit perspectief te verbeelden. Net als in de film (Robbie Veenman) zit in de musical een duidelijke verrader, in het geval van de musical belichaamd door Paul. Aanvankelijk probeert Paul zich afzijdig te houden van de oorlog, maar om zijn moeder te beschermen en uit jaloezie, verraadt hij, onder druk van Anton, zijn
vrienden. Hoewel Paul voornamelijk handelt om zichzelf te beschermen, laat dit personage ook zien dat je tijdens een oorlog te maken krijgt met andere dilemma’s en andere keuzes. Om deze reden representeert Paul vooral het “grijze” perspectief in de musical.
190 Eickhoff en Ensel, ‘Soldaat van Oranje’, 517.
78
“Niets doen” en “gewoon” doorgaan met het dagelijkse leven is de laatste keuze die het personage van Victor representeert. Dit personage is een remediatie van Jacques ten Brink uit de film. Opvallend is wel dat Victor de kleinste rol heeft gekregen binnen de vriendengroep, hoewel de meeste Nederlanders tijdens de oorlog deze keuze maakten en maar een klein deel het pad bewandelden van Erik of Anton. Maar door de grote rol die zij hebben in de musical, krijgt het publiek wel de indruk dat de meeste Nederlanders kozen voor het verzet of de SS en niet zoals Victor gewoon door gingen met het dagelijkse leven.
Uit deze beschrijving van de musicalpersonages blijkt de toepassing van
multiperspectiviteit. De producenten hebben een duidelijk onderscheid gemaakt met name tussen het verzet en de SS. Hoewel het niet mogelijk was om de onderliggende nuances beter te belichten, zorgt het multiperspectieve beeld in de musical er voor dat het publiek kennis krijgt van allerlei keuzes die mensen maakten tijdens de oorlog. Langs deze weg wordt ingespeeld op de morele waarden van de bezoekers en worden zij op een emotionele manier bij de voorstelling betrokken. Dit blijkt vooral tijdens het belangrijkste lied van de musical Als wij niets doen. Tijdens dit lied stellen de musicalspersonages aan het publiek de vraag ‘als wij
niets doen, wie dan?’191 Het verhaal over de geschiedenis komt op deze manier dichterbij.
Daarnaast worden de bezoekers gestimuleerd om na te denken welke keuze zij zouden hebben gemaakt in oorlogstijd. Bovendien zet dit lied aan om na te denken hoe wij ons in het heden inzetten tegen oorlog of andere hedendaagse problemen, zoals racisme. De actualiteit wordt echter niet zichtbaar in de musical zelf, maar het thema “keuzes maken” in de musical biedt
wel aanknopingspunten voor maatschappelijk engagement.192
Identificaties van het publiek met de musicalpersonages
Door de nadruk op de heldenrol van Erik in de musical is het begrijpelijk dat het hoogste percentage van de ondervraagde bezoekers (22%) in de enquête aangaf zich specifiek te
identificeren met Erik.193
Uit deze reacties blijkt dat de bezoekers denken dat zij dezelfde keuze als Erik zouden maken. Een bezoeker schreef bijvoorbeeld: ‘met Erik omdat ik waarschijnlijk net als hij gereageerd zou hebben’ (man, 41 jaar, HAVO/VWO/gymnasium). Tevens benadrukten bezoekers dat zij zijn moed en strijd voor vrijheid bewonderden:
191 ‘Soldaat van Oranje-de musical- Als wij niets doen met songtekst’:
https://www.youtube.com/watch?v=FGxW2EzDzXc (28-09-2015).
192 Interview Edwin de Vries (Blaricum, 13-05-2016).
193 Bijlage 1: Soldaat van Oranje - De Musical enquêtevragen. In dit resultaat zijn alleen de bezoekers
geteld die alleen Erik noemden, niet in combinatie met een ander personage. 19 hiervan waren man; 12 vrouw en 3 mensen hadden hun geslacht niet ingevuld.
79
‘Met Erik, omdat hij strijdlustig was en vocht voor het vaderland’ (man, 18 jaar,
HAVO/VWO/gymnasium) of: ‘Erik Hazelhoff. Vanwege zijn inzet om de Duitse bezetting dmv van het verzet, van binnen uit te bestrijden’ (man, 79 jaar, MBO). Opvallend was wel dat tijdens de interviews maar een bezoeker expliciet zich verbonden voelde met Erik in combinatie met het studentenleven.
De reacties op Charlotte lieten hetzelfde patroon zien als bij Erik. De ondervraagde
bezoekers zagen Charlotte overwegend als een heldin die zich ondanks alles inzet voor vrijheid en strijd tegen onrecht. Ook in deze reacties hadden de bezoekers veel waardering voor haar
principes en haar kracht om te vechten tegen het nationaalsocialisme.194
‘Charlotte omdat ik ook wel iemand ben die gaat handelen en voor eerlijkheid staat’ (Vrouw, 48 jaar, HBO).
‘Ik voelde mij het meest verbonden met Charlotte. Dit omdat zij trouw blijft aan haar idealen uit liefde voor haar medemens. Ik vind het ook belangrijk om te staan voor mijn idealen
194 Van de zeventien bezoekers die zich in de enquête met Charlotte verbonden voelden waren er dertien vrouw.
Tabel 4: identificatie musicalpersonages (enquête individuele bezoekers) Aantal % Erik 34 22% Charlotte 17 11% Koningin 6 4% Bram 4 2.5% Chris 4 2.5% Erik en Charlotte 4 2.5% Alle 4 2.5% Verzetsstrijders 4 2.5% Ada 3 2% Anton 2 1%
Hazelhoff en zijn vrienden 2 1%
Fred 1 0.5% Paul 1 0.5% Van t’ Sant 1 0.5% Victor 1 0.5% Erik en de koningin 1 0.5% De hoofdpersoon/Wilhelmina/Charlotte 1 0.5% Charlotte en Ada 1 0.5% Nee 68 43% Totaal 159 100%
80
ondanks dat niet iedereen het met mij eens is en ik regelmatig op weerstand stuit’ (Vrouw, 35 jaar, HBO).
Andere bezoekers voelden zich verbonden met alle personages die voor het verzet kozen, en niet met de mensen die zich aansloten bij de nazi’s: ‘Nee, ik kon mij alleen niet inbeelden in Anton. Zelf zou ik nooit de kant van de vijand kiezen’ (Jongen, 16 jaar, MBO) en ‘Sympathie voor de personages zich tegen de Nazi's keerden en antipathie tegen de Nazi's en degenen die zich hierbij aansloten of ondersteunden’ (Man, 47 jaar HAVO/VWO/gymnasium).
In deze enquête noemden enkele bezoekers het personage van Anton. Zij hadden begrip voor zijn “foute” keuze, omdat hij werd buitengesloten door zijn vrienden. Een bezoeker schreef: ‘Die jongen die voor de Duitsers ging werken; hij vroeg hulp aan zijn vrienden en zij konden die opeens niet meer bieden omdat zijn ouders aan de "andere kant" stonden’ (Vrouw,
57 jaar, HBO).195 Een andere bezoeker gaf aan dat ze begreep dat je niet altijd de juiste keuze in
je leven kan maken:
‘Werd vaak verschillende kanten uit getrokken. Zowel eens met de "verkeerde" keuze als met de gewenste keuze omdat we allemaal maar mensen zijn’ (Man, 58 jaar, HBO).
Nog meer dan bij Anton blijkt uit de reacties dat zij medelijden hadden voor de verkeerde keuze van Ada. Zij vonden het onterecht dat zij na de oorlog uitgejouwd werd als moffenhoer. Deze leerling die een schoolvoorstelling had bezocht verwoordde het op de volgende manier: