De populariteit van Jozef Stalin

Een goed voorbeeld van de onevenwichtige beoordeling van het communistische verleden is de herwaardering van Jozef Stalin. Omdat de zege in de Tweede Wereldoorlog de grootste prestatie is die onder de dictator is behaald, is de herinnering aan Stalin rechtstreeks gekoppeld aan die aan de oorlog, hoewel er nog altijd geen consensus is bereikt over de vraag of de oorlog is gewonnen dankzij of ondanks Stalins leiderschap. De aandacht voor Stalin is

216 Duprat-Kushtanina, V. (2013), ‘Remembering the Repression of the Stalin Era in Russia: On the Non-Transmission of Family Memory’, Nationalities Papers: The Journal of Nationalism and Ethnicity, jg. 41, nr. 2, London: Routledge, 226-236.

217 Ibid.

218 Ibid., 228.

219 ‘Količestvo negativnych ocenok ličnosti Stalina sredi rossijan za 15 let sokratilos’ počti v tri raza’,

Levada-Centr, 18 oktober 2012. Link: http://www.levada.ru/18-10-2012/kolichestvo-

negativnykh-otsenok-lichnosti-stalina-sredi-rossiyan-za-15-let-sokratilos-poc. Geraadpleegd op 24 november 2014.

220 ‘VCIOM: Molodëž’ plocho znaet stalinskuju ėpochu’, RBK, 5 maart 2008. Link: http://top.rbc.ru/society/05/03/2008/148013.shtml. Geraadpleegd op 24 november 2014.

een vrij recente ontwikkeling. In 1988 was minder dan 1 procent van de Russen van mening dat de dictator over 20 à 30 jaar nog herinnerd zou worden als belangrijk figuur uit de Sovjettijd en in 1998 had nog 60 procent van de ondervraagden een negatieve mening over Stalin.²²² Rond het aantreden van Vladimir Putin als president is dit beeld sterk veranderd: uit een enquête die in 2003 werd uitgevoerd, kwam naar voren dat 53 procent van de ondervraagden “voornamelijk positief” of “absoluut positief” was over Stalins rol in de geschiedenis, terwijl 33 procent “voornamelijk negatief” of “absoluut negatief” was.²²³ Meer dan tien jaar later zijn die percentages nog vrijwel hetzelfde.²²⁴

Onder adolescenten is dat beeld aan het veranderen. In 2005 vond 61 procent van de Russen tussen de 16 en 29 jaar oud dat de overwinning in de Grote Vaderlandse Oorlog aan Stalin moest worden toegeschreven, en 56 procent was van mening dat hij meer positiefs dan negatiefs had bereikt.²²⁵ Tegenwoordig is de Russische jeugd onverschilliger. In 2010 constateerde het Levada-Centrum dat ongeveer een kwart van de jonge Russen positief was over de dictator, een kwart negatief en de helft onverschillig.²²⁶ Het beeld dat jonge Russen hebben van de dictator is daarnaast opvallend ambivalent, want 70 procent van de ondervraagden was het in 2005 eens met de stelling dat Stalin miljoenen onschuldigen had gevangengezet, gemarteld en vermoord.²²⁷ Deze ambivalentie is vaker te observeren. Uit sociologisch onderzoek is bijvoorbeeld gebleken dat Russen kunnen opkijken tegen zowel Stalin als dissident Andrej Sacharov, zonder daar tegenstrijdigheid in te zien.²²⁸ Doordat Stalin zo sterk verbonden is met de zege in de Grote Vaderlandse Oorlog, een gebeurtenis waar de gehele bevolking met onvoorwaardelijke trots op terugkijkt, is het moeilijk om in te zien dat de persoon Stalin ook uiterst negatieve kanten heeft en dat die moeten worden meegenomen in een beoordeling. Jongeren lijken over het algemeen echter geen behoefte te hebben in een volledig oordeel, maar tonen algehele desinteresse of hebben alleen aandacht voor de positieve kanten. Anna Ivanova, een jonge Moskouse historica, stelt:

222 ‘Količestvo negativnych ocenok’, Levada-Centr.

223 ‘Rossijane o roli’ Stalina v istorii; iniciative vozvraščenija Volgogradu nazvanija Stalingrad’, Levada-Centr, 4 maart 2013. Link:

http://www.levada.ru/04-03-2013/rossiyane-o-roli-stalina-v-istorii-initsiative-vozvrashcheniya-volgogradu-nazvaniya-stali. Geraadpleegd op 24 november 2014.

224 Ibid.

225 Mendelson, S.E. en T.P. Gerber (2005), ‘Soviet Nostalgia: An Impediment to Russian Democratization’, The

Washington Quarterly, jg. 29, nr. 1, Center for Strategic and International Studies, 86-87.

226 Levinson, A., ‘Začem mërtvyj Stalin nužen živym rossijanam?’, Polit.ru, 25 maart 2010. Link: http://www.polit.ru/article/2010/03/25/stalin. Geraadpleegd op 24 november 2014.

227 Mendelson en Gerber, ‘Soviet Nostalgia’, 87.

Meine Altersgenossen und Jüngere assoziieren Josef Stalin keineswegs mit Repressionen, sondern vielmehr mit dem Sieg im Groβen Vaterländischen Krieg. Den jungen Menschen erscheint es äuβerst wichtig, sich mit einem groβartigen, starken Land zu identifizieren. Sie ziehen es vor, auf ihre Vergangenheit mit Stolz und nicht mit Scham zu blicken.229

De bekende Russische schrijver Edvard Radzinskij, die een biografie schreef over Stalin, concludeert dat “hij niet populair is omdat men van hem houdt, maar omdat men niet houdt van wat er rondom gebeurt”.²³⁰ Stalins populariteit is dus in belangrijke mate het gevolg van onvrede met de binnen- en buitenlandse status quo in Rusland. De herwaardering van de dictator wordt echter ook wel gezien als een symbool van non-conformisme, van jeugdelijk ongenoegen met het politieke etablissement, zoals ook Che Guevara bijvoorbeeld wereldwijd een dergelijk icoon is zonder ook politiek-inhoudelijk te worden verafgood.

De populariteit van Stalin kreeg in 2008 veel binnen- en buitenlandse media-aandacht in het kader van het televisieprogramma De naam (van) Rusland (Imja Rossija), een verkiezing van de grootste Rus aller tijden. Soortgelijke verkiezingen waren eerder al in andere landen gehouden, zoals 100 Greatest Britons in Groot-Brittannië in 2002 en Unsere

Besten in Duitsland in 2003. Maar waar de ZDF Adolf Hitler en alle andere nazi-kopstukken uitsloot voor deelname, mochten controversiële figuren als Stalin en Lenin van de organiserende zender Rossija-1 (Rusland 1) gewoon meedoen aan de Russische versie. Ook omstreden communistische kopstukken als Malenkov, Kaganovič, Ždanov en Dzeržinskij bevonden zich onder de 500 aanvankelijk geselecteerde namen. De verkiezing zou niet louter entertainment zijn, maar zou ook een “educatief karakter” hebben.²³¹ Na een eerste stemronde via het internet ging in juli 2008 Stalin aan kop, met zanger Vladimir Vysockij op de tweede plaats en Lenin op de derde, tot grote ontsteltenis van mensenrechtenactivisten.²³²

Er werd veel kritiek geuit over de betrouwbaarheid van het stemproces, omdat vanaf elk IP-adres een onbeperkt aantal stemmen kon worden uitgebracht. Rossija-1 beweerde dat hackers Stalin naar de eerste plek hadden geholpen om een schandaal uit te lokken,²³³ terwijl diverse IT-experts meenden dat het stemsysteem bewust zo was opgezet om hevige discussies

229 Geciteerd in Lutz-Auras, “Auf Stalin, Sieg und Vaterland!”, 297.

230 ‘Kul’t Stalina vozvraščaetsja?’, Oblastnaja gazeta, 4 maart 2013. Link: http://www.oblgazeta.ru/society/7105. Geraadpleegd op 24 november 2014.

231 Gorbenko, A. ‘Igra so smyslom’, Rossijskaja gazeta, 8 mei 2008. Link: http://www.rg.ru/2008/05/08/gorbenko.html. Geraadpleegd op 24 november 2014.

232 Bočarova, S., ‘Zemlja po imeni Stalin: V programme «Imja Rossija» lidiruet Stalin’, Gazeta.ru, 7 juli 2008. Link: http://www.gazeta.ru/politics/2008/07/07_a_2776363.shtml. Geraadpleegd op 24 november 2014.

233 Osborn, A., ‘Stalin Survives Purge in Russian History Popularity Contest’, The Wall Street Journal, 27 september 2008. Link: http://online.wsj.com/news/articles/SB122229545606472921. Geraadpleegd op 24 november 2014.

te laten ontbranden en zo extra aandacht op de aankomende tv-show te vestigen.²³⁴ Het stemproces werd niettemin aangepast, er kon tijdelijk niet op Stalin gestemd worden en

Rossija-1 verklaarde 2 miljoen op Stalin uitgebrachte stemmen ongeldig.²³⁵ In oktober waren de laatste twaalf finalisten bekend; Stalin had als hekkensluiter de finale maar net gehaald als gevolg van de nietigverklaring van miljoenen stemmen. Vanaf 5 oktober werd wekelijks in een liveshow een finalist besproken door een panel van twaalf bekende Russen, die elk de belangen van een van de kandidaten behartigden. De jury werd aangevoerd door filmregisseur Nikita Michalkov. Stalin werd verdedigd door generaal Valentin Varennikov, die een belangrijke rol had gespeeld in de Afghaanse Oorlog in de jaren tachtig en een van de instigatoren was geweest van de couppoging van augustus 1991. Zoals verwacht ontspon zich in deze aflevering een heftige discussie tussen enerzijds Varennikov en communistenleider Zjuganov en anderzijds de meeste andere panelleden.

Gedurende de liveshows konden de kiezers opnieuw stemmen op hun favoriet. Eind december werd bekendgemaakt dat de verkiezing was gewonnen door Alexander Nevski, de grootvorst die in de 13^e eeuw de opmars van de Teutoonse ridders tot staan had gebracht. Tweede werd Pëtr Stolypin, die premier was geweest onder Nicolaas II en belangrijke landbouwhervormingen had doorgevoerd. Stalin werd derde, met slechts een procent minder stemmen dan Alexander Nevski, en Lenin werd zevende.

Rossija-1 kreeg in de loop van de verkiezing van alle kanten kritiek te verduren. Uit verschillende hoeken klonk de beschuldiging dat er was geknoeid met de resultaten en dat de organisatoren uiteindelijk de neutrale Alexander Nevski naar voren hadden geschoven, over wie de meeste Russen vrijwel niets weten.²³⁶ Hoe het ook zij, de verkiezing maakte eens te meer duidelijk hoe gepolariseerd de maatschappij was aangaande de mening over Stalin. Maar in bredere zin ging de discussie niet eens zozeer over Stalin als historisch figuur, maar over het gebruik van geschiedenis en het afschilderen van verdraaiingen en bedenksels als waargebeurde geschiedenis. In plaats van historische beelden werd tijdens de aflevering over Stalin een lang fragment getoond uit Michalkovs film Utomlënnye solntsem 2, die op dat moment in de maak was en later veel kritiek te verdragen kreeg vanwege de vele historische onjuistheden, ook in de portrettering van Stalin. Van een “educatief karakter” was hier geen sprake.

234 Taratuta, Ju., ‘”Imja Rossii” vyšlo na samookupaemost’: Iosif Stalin I Nikolaj II zarabatyvajut rejting telekanalu “Rossija”’, Kommersant, 19 juli 2008. Link: http://www.kommersant.ru/doc/914045. Geraadpleegd op 24 november 2014.

235 Nikolayenko, O. (2011), Citizens in the Making in Post-Soviet States, Abingdon: Routledge, 51.

236 ‘Stalin i Putin: Segodnjašnjaja situacija v Rossii nevol’no navodit na istoričeskie analogii’, MOË, 2 juli 2013. Link: http://newspaper.moe-online.ru/view/238100.html. Geraadpleegd op 24 november 2014.

Nog voor de uitslag van de verkiezing bekend was, spraken zelfs de communisten van de “banalisering van het verleden van ons land en de verloedering van historische kennis” en de “schandalige en onhebbelijke belastering van het Sovjetverleden via de televisie, radio en de kranten”.²³⁷ Het tv-programma zou een schertsvertoningen zijn geweest: “In plaats van de authentieke Stalin kregen we een lange scène uit de aankomende Michalkov-film voorgeschoteld”.²³⁸ Aan de andere kant van het spectrum klonk soortgelijke kritiek. Slava Taroščina van de liberale krant Novaja gazeta vond dat de hand van Nikita Michalkov duidelijk zichtbaar was en was van mening dat de verkiezing een show was, een blockbuster, een spel waarbij de geschiedenis alleen maar was gebruikt voor entertainment en politieke doeleinden.²³⁹