De oorlog in films

Een belangrijke manier waarop van bovenaf wordt getracht om de wijze te beïnvloeden waarop de bevolking de geschiedenis interpreteert, is het toekennen van financiële steun aan oorlogsfilms die een heroïsch en geromantiseerd beeld van de oorlog geven en vaderlandsliefde stimuleren. Naar mening van vele observanten scheppen de films een gemeenschapsgevoel en komen ze voort uit de nationale behoefte de relatie tussen het heden en het verleden te begrijpen;¹⁴⁶ andere critici hebben de staat en de filmindustrie beschuldigd

142 Taratuta, Ju., ‘Suverennuju demokratiju budut izučat’ v škole: Minobrnauki utverdilo skandal’nyj učebnik “Istorija Rossii. 1945-2007”’, Kommersant, 27 december 2007. Link: http://www.kommersant.ru/doc/840253. Geraadpleegd op 24 november 2014.

143 Gill, Symbolism and Regime Change, 167.

144 Ibid.

145 Taratuta, ‘Suverennuju demokratiju budut izučat’ v škole’.

146 Norris, S.M. (2012), Blockbuster History in the New Russia: Movies, Memory, and

van het scheppen van een “‘kvas patriotism’ that goes down smoothly and keeps the population in line”.¹⁴⁷ De remakes van films uit de Sovjetperiode, de hergebruikte thema’s en het feit dat de overheid een hand heeft in de filmproductie doen critici vaak aan de Sovjettijd denken.¹⁴⁸

Een voorbeeld hiervan zijn de films My iz buduščego (Wij komen uit de toekomst) uit 2008 en My iz buduščego 2 uit 2010. Het eerste deel gaat over vier jongeren, waaronder een skinhead met een hakenkruis-tatoeage, die op de voormalige slagvelden van de Tweede Wereldoorlog op zoek zijn naar allerhande militaria, om deze vervolgens door te verkopen. De protagonisten van het tweede deel zijn vier jonge re-enactors die veldslagen uit de oorlog naspelen. In beide films reizen de jongens op onverklaarbare wijze terug in de tijd en komen ze midden in de oorlog terecht. Hun enige keuze is om mee te vechten. Tijdens hun beproevingen wordt ze broederschap, vaderlandsliefde en zelfopoffering bijgebracht – een boodschap die de makers en de overheid ook willen overbrengen op de adolescente kijkers. Het zijn slechts twee voorbeelden uit een lange reeks Hollywood-achtige blockbusters met een eenzijdige, weinig genuanceerde, maar vrijwel altijd patriottische weergave van de geschiedenis.

Het gemythologiseerde karakter van oorlogsfilms wordt niet ontkend door filmmakers. In oktober 2013 werd Stalingrad uitgebracht, een groots opgezette Hollywood-achtige oorlogsfilm over de slag om Stalingrad tijdens de Tweede Wereldoorlog. De film is geregisseerd door de beroemde Fëdor Bondarčuk, die naast regisseur ook acteur, producent en tv-presentator is en bekend staat als Putin-aanhanger. In februari 2014 werd Bondarčuk geïnterviewd door de Amerikaanse filmrecensent Andrew O’Hehir, die uitermate kritisch was over de film als cinematografisch product. O’Hehir beschreef Stalingrad als “an eye-popping and extremely strange pop spectacle” en “an unstable and almost surrealist combination of Soviet-style war propaganda film, Zack Snyder-style action flick and sentimental fairy tale”.¹⁴⁹ Hoewel O’Hehir in het interview met Bondarčuk het woord ‘propaganda’ niet in de mond nam, maakte hij wel duidelijk dat hij de film niet bepaald als een genuanceerde portrettering van een historische gebeurtenis zag. Op de vraag wat het belang van een dergelijke film voor jonge Russen is, volgde de volgende dialoog:

147 Ibid., 300.

148 Ibid., 308.

149 O’Hehir, A., ‘“Stalingrad”: A national myth for Putin’s Russia’, Salon.com, 5 maart 2014. Link: http://www.salon.com/2014/03/05/stalingrad_a_national_myth_for_putins_russia. Geraadpleegd op 24 november 2014.

[Bondarčuk:] One critic said that had there not been a Second World War, the Russians would have nothing to remember, nothing to be proud of, nothing to make movies about. Of course this is an exaggeration, that is not the full truth. Don’t forget about all the great Russian and Soviet literature and poetry, or other historical events. But there’s no doubt that the Second World War is sacred territory, and the background that unites the nation. Our picture is not so much about the historical period; it’s more about the uniting function of this war. It gets people together, even nowadays. The memory of this unites the nation.

[O’Hehir:] Well, I was thinking that your movie is not really about history. It’s a myth or even a fairy tale. It’s less about the real battle of Stalingrad than about a group of heroes who rescue a princess locked in a tower.

[Bondarčuk:] Of course! But it’s so new that there is no example of myth in this cinematic territory. We have only documentary or black-and-white drama or classical films based on classical literature. A myth is a new genre. We have no comics or superheroes. We have no history of creating something like that, no examples to draw on. This is the attempt to create that kind of new genre.150

Films over de oorlog zijn zo net als de geherintroduceerde tradities, geschiedenisboeken of jeugdorganisaties een middel om historische mythes vorm te geven en op het publiek over te brengen. Historicus Stephen Norris ziet het cinemapatriottisme vooral als een onderdeel van de nog immer voortdurende constructie van de Russische nationale identiteit.¹⁵¹ Films proberen een geschiedbeeld op te leggen, maar brengen ook een levendige discussie over het verleden teweeg. Dit toont aan dat lang niet iedere Rus het verdraaide geschiedbeeld aanvaardt of verlangt naar een terugkeer naar de Sovjetperiode.

Het is ook een positieve ontwikkeling dat een aantal postcommunistische filmmakers zich bereid heeft getoond om gevoelige en controversiële onderwerpen als de strafbataljons te behandelen. Zo verscheen in 2004 een miniserie over deze eenheden, genaamd Štrafbat, die verrassend populair bleek en door critici zeer positief beoordeeld werd. Het gaat dus wat ver om te stellen dat het gebruik van de Grote Vaderlandse Oorlog in hedendaagse Russische oorlogsfilms beschouwd moet worden als een wedergeboorte van de Sovjetideologie. De hevige discussies over herinterpretaties van het verleden in oorlogsfilms zijn een positieve ontwikkeling en lijken de enige manier te zijn om van het verleden geschiedenis te maken.

150 O’Hehir, ‘Stalingrad’.