De herwaardering van de Sovjettijd

Het eerder beschreven acting out, zo schrijft LaCapra, komt onder andere tot uiting via melancholie,¹⁸² een gemoedstoestand waarbij met weemoed aan het verleden wordt teruggedacht en waar de geschiedenis niet als een afgesloten hoofdstuk wordt beschouwd. Het gevoel is gerelateerd aan nostalgie, het verlangen terug te keren naar een tijd of plek uit het verleden. Beide gemoedsstemmingen getuigen van een onvermogen of onwil om te rouwen en kritisch naar het verleden te kijken, en beide zijn in Rusland te zien. Al in de vroege jaren negentig ontstond een verlangen naar de gepercipieerde politieke, economische en sociale stabiliteit, de maatschappelijke cohesie, de regelmaat, het gemeenschappelijke doel, de sociale mobiliteit en het gevoel van trots van eerdere decennia, met name de Brežnevperiode. Het zijn

179 Assmann en Shortt, ‘Memory and Political Change’, 4.

180 Ibid.

181 Langenohl, A. (2008), ‘Memory in Post-Authoritarian Societies’, in A. Erll en A. Nünning (reds.), Cultural

Memory Studies: An International and Interdisciplinary Handbook, Berlin: Walter de Gruyter, 168.

aspecten die allen ontbraken in het postcommunistische Rusland en voortkwamen uit het alom pessimistische toekomstperspectief. In de jaren negentig stegen de criminaliteit, corruptie en alcoholisme snel, en waar heroïnegebruik en aids zeldzaamheden waren in de Sovjettijd, kent Rusland momenteel bijna 2,5 miljoen heroïneverslaafden en zeker 1 miljoen aidsgevallen.¹⁸³

Hierbij moet worden benadrukt dat het beeld van een perfect verleden dikwijls slechts een illusie is. Academici hebben vaak benadrukt dat nostalgie utopische kenmerken heeft; het is geromantiseerd, steriel, en heeft weinig met echte ervaringen te maken.¹⁸⁴ Het is dikwijls een teleurstellend heden dat een beeld opwekt van een perfect verleden, een verdraaid beeld dat slechts deels overeenkomt met de ware geschiedenis.

Desalniettemin zijn met name de nostalgische gevoelens alomtegenwoordig in Rusland. Ze komen deels voort uit de trauma’s uit het verleden; meerdere onderzoekers hebben opgemerkt dat nostalgie bij traumaslachtoffers een therapeutische werking kan hebben. Escapisme en het idealiseren van het verleden kunnen een manier zijn om de pijn van traumatische ervaringen naar de achtergrond te doen verdwijnen.¹⁸⁵ Daarnaast passen de nostalgische sentimenten in de zoektocht naar een bron van trots, ongeacht de vraag of deze bron deel uitmaakt van de werkelijke geschiedenis of slechts een constructie, een illusie is. Oushakine beschrijft het verlangen naar de Sovjettijd als “conscious efforts [...] to reestablish cultural connections with the past that would be neither horrifying nor humiliating”.¹⁸⁶ Voor een groot deel van de Russische bevolking is het uitdrukkelijk niet het communistische regime dat de bron is van de nostalgische gevoelens, maar het land, zijn omvang, de cultuur en het dagelijks leven.¹⁸⁷ Ook de behoefte om weer deel uit te maken van een machtig wereldrijk, ook al werd dit rijk in werkelijkheid aangevoerd door een misdadig regime, en het verlangen naar internationaal prestige komen duidelijk naar voren in opiniepeilingen. In 2003 gaf 48 procent van de Russen aan dat ze wilden dat andere landen hun natie als “machtig, onverslaanbaar, onverwoestbaar, een grote wereldmacht” zouden zien; 3 procent verkoos “vredelievend en vriendelijk” en slechts 1 procent antwoordde “trouw aan de wet en democratisch”.¹⁸⁸

183 Judah, B. (2013), Fragile Empire: How Russia Fell in and out of Love with Vladimir Putin, New Haven: Yale University Press, 286.

184 O.a. Oushakine, S.A. (2007), ‘“We’re Nostalgic But We’re Not Crazy”: Retrofitting the Past in Russia’, The

Russian Review, Hoboken: Wiley, 452, Kalinina, E. (2014), Mediated Post-Soviet Nostalgia, Huddinge: Södertörn University, 21 en Legg, S. (2004), ‘Memory and Nostalgia’, Cultural Geographies, jg. 11, SAGE Publications, 103.

185 O.a. Oushakine, ‘“We’re Nostalgic But We’re Not Crazy”’, 452.

186 Oushakine, ‘“We’re Nostalgic But We’re Not Crazy”’, 452.

187 Laruelle, In the Name of the Nation, 199.

188 Pipes, R. (2004), ‘Flight From Freedom: What Russians Think and Want’, Foreign Affairs, jg. 83., nr. 3, New York: Council on Foreign Relations, 14.

Een belangrijke eigenschap van nostalgie is dat het individuën helpt om in een veranderende wereld hun identiteitsgevoel te behouden, en hier is na 1991 door ondernemers en marketeers handig op ingespeeld. De productierechten van merken uit de communistische periode – soms van zeer matige kwaliteit – zijn begeerd en producten in retrostijl werden in de jaren negentig steeds populairder, of het nu gaat om sigaretten, bier of ingeblikte groenten en fruit.¹⁸⁹ Ook Sovjetfilms en -series, mode uit de communistische tijd, muziek waarin Lenin en Stalin wordt genoemd en restaurants in Sovjetstijl werden in deze periode populair onder de generaties die de Sovjetperiode hadden meegemaakt, maar ook onder de jongere generaties.¹⁹⁰

Het nostalgische sentiment is in alle leeftijdscategorieën te zien, maar met name onder de oudere generaties, voor wie de Sovjettijd het grootste deel van hun leven had beslagen, en mensen met lage inkomens, die vaak een meer linkse politieke voorkeur hebben. Uit een enquête die in mei 2012 door het Levada-Centrum is uitgevoerd, kwam naar voren dat ruim 90 procent van de zestigplussers het betreurde dat de Sovjet-Unie uiteen was gevallen. Bijna 98 procent was trots op de Sovjet-Unie en 84 procent zou de Sovjetstaat het liefst zien terugkeren. In de categorie 18- tot 30-jarigen, van wie dus slechts een zeer klein deel de Sovjetperiode bewust heeft meegemaakt, waren deze percentages respectievelijk 46 procent, bijna 94 procent en ruim 43 procent. De overige leeftijdsgroepen zaten hier keurig tussenin.¹⁹¹ Omdat ondervraagden die “Moeilijk te zeggen” antwoordden of helemaal niet antwoordden uit deze statistieken zijn weggelaten,¹⁹² blijkt hier duidelijk uit dat Russische jongeren verrassend positief zijn over de Sovjetperiode. Wat verklaart deze opinie onder jonge generaties?

Cultuurkundige Mitja Velikonja benadrukt dat nostalgie niet per se hoeft voort te komen uit persoonlijke, episodische herinneringen; andermans nostalgische gevoelens kunnen worden overgenomen en kunnen net zo authentiek en overtuigend zijn als nostalgie uit de eerste hand.¹⁹³ Nostalgie kan dus ook deel uitmaken van het collectieve geheugen. “[N]ostalgia is about the relationship between individual biography and the biography of

189 Holak et al., ‘Nostalgia in Post-Socialist Russia’, 650-651.

190 Ibid.

191 Sullivan, C.J. (2013), ‘Missing the Soviet Motherland: Nostalgia for the USSR in Russia Today’, Center on

Global Interests, Rising Experts Task Force Working Paper, 3.

192 Ibid., 3n9.

193 Velikonja, M. (2009), ‘Lost in Transition: Nostalgia for Socialism in Post-socialist Countries’, East European

groups or nations, between personal and collective memory”, stelt letterkundige en Slavist Svetlana Boym.¹⁹⁴

Politicologe Elena Morenkova, die online-gemeenschappen met een geschiedenisthema op social media-websites heeft onderzocht, kwam tot de conclusie dat de overgrote meerderheid van deze groepen zich kenmerkte door een onvoorwaardelijk huldebetoon aan de Sovjetzege in de Grote Vaderlandse Oorlog, een positieve beoordeling van de belangrijkste figuren uit de Sovjettijd, met name Stalin, en een diepe emotionele band met Sovjetsymbolen.¹⁹⁵ De meeste leden van deze online-gemeenschappen waren tussen de 18 en 26 jaar oud.¹⁹⁶ Ze concludeert: “Those who lived through Soviet times and are thus aware of Soviet reality are most commonly involved in collective recollections and the battle of personal memories. By contrast, the ‘perestroika generation’ chooses to escape into an entirely constructed mythological-utopian reality.”¹⁹⁷

De vraag is natuurlijk in hoeverre deze nostalgie het resultaat is van politieke retoriek en in hoeverre het een oprechte overtuiging is, een onderdeel van de volksmentaliteit. Velikonja is ervan overtuigd dat het gevoel van twee kanten komt en maakt een onderscheid tussen de ‘culture of nostalgia’ van bovenaf en de ‘nostalgic culture’ van onderaf, waarbij het bewijs voor deze tweede variant gevormd wordt door enquêtes, graffiti, teksten in gastenboeken op nostalgische locaties en ‘pelgrimstochten’ naar oorden die van belang waren in de Sovjettijd.¹⁹⁸

Dit lijkt ook bevestigd te worden door het feit dat postsocialistische nostalgie niet louter een Russisch verschijnsel is: zo kent men op de Balkan de Joegonostalgie, in het oosten van Duitsland de Ostalgie, is in Polen het oude Ludwik-wasmiddel geliefd en is in Slovenië Cockta-cola populair.¹⁹⁹ Groeiende nostalgie onder jonge generaties wordt zelfs als een globale ontwikkeling gezien.²⁰⁰ Socioloog Hartmut Rosa geeft als mogelijke verklaring de versnelling van het sociale leven: de maatschappij wordt opgejaagd door de jachtige vooruitgang op sociaal, technisch en cultureel gebied.²⁰¹ Volgens Rosa reageert de mens hier vrijwel automatisch op door tegenwicht te bieden aan de moderniteit door middel van een

194 Boym, S. (2001), The Future of Nostalgia, New York: Basic Books, xvi.

195 Morenkova, E. (2012), ‘(Re)creating the Soviet Past in Russian Digital Communities. Between Memory and Mythmaking’, Digital Icons: Studies in Russian, Eurasian and Central European New Media, nr. 7, 44.

196 Ibid., 41.

197 Ibid., 61.

198 Velikonja, ‘Lost in Transition’, 539.

199 Holak et al., ‘Nostalgia in Post-Socialist Russia’, 651.

200 O.a. Boym, The Future of Nostalgia, xiv en Kalinina, Mediated Post-Soviet Nostalgia, 176.

201 Rosa, H. (2010), Alienation and Acceleration: Towards a Critical Theory of Late-Modern Temporality, Aarhus: Aarhus University Press, passim.

hunkering naar ‘de goede oude tijd’: het is een retrospectief ter compensatie van de snelle progressie.²⁰²

Voor talloze bedrijfjes is het verleden een bron van inspiratie, gebeurtenissen en afbeeldingen uit voorbije tijden worden veelvuldig gebruikt in de marketingwereld en vintage kleding en voorwerpen zijn weer in zwang. Met name voor jongeren, zoals de ‘perestrojka-generatie’ en iedereen die daarna is geboren, vormen esthetisch aantrekkelijke en toegankelijke symbolen uit het verleden, zoals de talrijke symbolen die met de Grote Vaderlandse Oorlog worden geassocieerd, een belangrijke bron om uit te putten bij het vormgeven van de eigen identiteit. Marketeers filteren op handige wijze de positieve elementen uit bijvoorbeeld de oorlog of roepen aan de hand van Stalins beeltenis – die op pakjes Prima-sigaretten te zien is – een roemrijk beeld van het verleden op, waardoor niemand zich eraan lijkt te storen dat gruwelijke of controversiële symbolen klakkeloos voor commerciële doeleinden worden ingezet.²⁰³

De nostalgie onder de jeugd wordt vaak gezien als een rechtstreeks gevolg van de ellendige, wellicht zelfs traumatische jaren negentig. In het bijzonder de jeugd werd het slachtoffer van de sociale crises van deze periode. “The dissolution of family structures and the economic dislocation as a result of unemployment and alcoholism had the strongest impact on children and youth because of their dependent status”, zo schrijft historicus en socioloog Ivo Mijnssen.²⁰⁴ De jeugd werd in deze periode bovendien getroffen doordat het onderwijssysteem achteruitging, door de staat georganiseerde vrijetijdsbesteding niet langer beschikbaar was en jeugdorganisaties ophielden te bestaan. Deels was dit het gevolg van El’cins beleid om liberale hervormingen door te voeren en het totalitaire verleden te verwerpen, maar het proces verliep chaotisch. De jeugdwerkloosheid was hoog en het toekomstperspectief somber. Vanwege dit vacuüm zoch men een toevlucht in het verleden.

Dit verklaart ook de populariteit en de grote omvang van jeugdorganisaties als Naši. De Russische jeugd vond in Naši met haar zomerkampen en demonstraties een opvulling van het sociale hiaat. Naši versterkte het gemeenschapsgevoel en propageerde de breed gevoelde behoefte aan een sterke staat. De organisatie richtte zich in simpele bewoordingen tot de Russische jeugd en schiep een identiteitsgevoel dat was gebaseerd op een duidelijk onderscheid tussen vriend en vijand.²⁰⁵ Voor veel jongeren draait Naši slechts deels om de politieke boodschap: het was vooral het gevoel van vriendschap en eendracht dat Naši zo

202 Ibid.

203 Holak et al., ‘Nostalgia in Post-Socialist Russia’, 650-653.

204 Mijnssen, The Quest for an Ideal Youth, 34.

populair maakte. De identieke t-shirts, de patriottische popmuziek en de kampvuurromantiek schiepen echter een emotionele band met de politieke retoriek.²⁰⁶