HOOFDSTUK VI: PATRIOTSE PAMFLETTEN
6.3 Pamfletten na afloop van het conflict
Nadat de Engelsen en de Britten op 6 oktober 1799 bij Castricum waren verslagen, duurde het enige tijd voordat de geallieerden troepen Noord-Holland verlieten. De Conventie van
Alkmaar werd getekend op 18 oktober en luidde de officiële aftocht van de Brits-Russische troepen in. Er werd tussen de strijdende partijen afgesproken dat er niet meer zou worden gevochten. Toch duurde het tot 19 november voordat de geallieerden troepen de Bataafse Republiek volledig hadden verlaten. 138 De overwinning die de Bataven hadden geboekt op de
Britten en de Russen werd door het hele land gevierd. Dat bleek uit de vele pamfletten die werden gepubliceerd naar aanleiding van de overwinning op de geallieerden. Die pamfletten bestonden voornamelijk uit lofzangen over de Frans-Bataafse troepen. Het lijkt erop dat de pamfletten werden gebruikt om een laatste zetje te geven aan de publieke opinie over het conflict in 1799. In dit hoofdstuk zullen de pamfletten die werden geschreven naar aanleiding van de overwinning van de Frans-Bataafse troepen worden geanalyseerd. Daarbij wordt gekeken naar de invloed die de pamfletten hadden op de publieke opinie na afloop van het conflict.
Op 19 december van het jaar 1799 vond een nationaal feest plaats in opdracht van het Uitvoerend Bewind. Dat blijkt uit meerdere pamfletten die voor deze datum geschreven werden. Een van die pamfletten is nadrukkelijk gepubliceerd door het Uitvoerend Bewind zelf. Het gaat hier om een toespraak van de ‘Agent der Nationale Opvoeding’; Johannes Hendrikus van der Palm (1763-1840). Van der Palm was een predikant die in de jaren tachtig van de achttiende eeuw in aanraking kwam met de patriottenbeweging. Na de mislukte staatsgreep van 1787 verbleef hij in Zeeland waar hij een teruggetrokken bestaan leidde. Na de Omwenteling werd van der Palm eerst aangesteld aan de Universiteit van Leiden om daar te doceren. In 1799 trad hij toe tot het Uitvoerend Bewind als Agent der Nationale
Opvoeding.139 Het pamflet draagt de titel Redevoering Bij Gelegenheid der Viering van het
Nationaal Feest op den 19 december 1799, In naam en van wegens het Uitvoerend Bewind der Bataafsche republiek uitgesproken in Den Haag door Den Agent der Nationale
Opvoeding. Het pamflet is uitgebracht in 1800 en is aangevuld met een aantal coupletten van lofzangen die naar aanleiding van de Bataafse overwinning waren geschreven. 140 Omdat dit
138 Walsh, Russen en Engelsen, 80.
139 E.C.J. Nieuweboer, ‚‘Palm, Johannes Hendrikus van der,‘ dbnl.org,
https://www.dbnl.org/tekst/bork001nede01_01/bork001nede01_01_0991.php, bezocht op 27-08-2018. 140 Johannes Hendrik van der Palm, Redevoering bij gelegenheid der Viering van het Nationaal Feest op den 19
cecember 1799. In naam en van wegens het Uitvoerend Bewind der Bataafsche republiek uitgesproken in Den Haag door den Agent der Nationale Opvoeding, (Den Haag, 1800), introductie.
onderzoek gericht is op het jaar 1799 wordt niet gekeken naar de toegevoegde coupletten maar enkel naar de tekst van Van der Palm zelf. De coupletten worden in de analyse van andere pamfletten nader bestudeerd.
Van der Palm begon zijn redevoering met een donker beeld van de maanden van het conflict. ‘[..] De vreeze en onzekerheid bij het aanrukken des gevaars; de verslagenheid en angst, toen het zelve ten top geklommen was; de hoop, die zich beurtelings opdeed,
aanwakkerde en weder in rook verdween [..]’ 141. Maar ondanks de donkere periode in de
Bataafse geschiedenis benadrukte Van der Palm dat het Bataafse volk, onder leiding van de vaderlandslievende patriotten en het Uitvoerend Bewind, als overwinnaar uit de strijd kwam. De dapperheid van de Bataven moest gevierd worden. De vijanden van de Bataven waren verslagen. Het was volgens Van der Palm niet vreemd dat de Britten en de Russen hadden geprobeerd de Bataafse Republiek te bezetten. De machtige vijand benijdde de Bataafse Republiek haar voorspoed van. Vooral de Britten werden door van der Palm bekritiseerd. Ondanks hun macht over ‘alle zeeën’, hun rijkdommen, de macht die de Britten uitoefenden over andere landen en het verraad dat zij pleegden om machtig te blijven, hadden de Bataven gewonnen van de Britten. 142 Door de Britten als een machtig maar bedrieglijk volk neer te
zetten, leek de overwinning van de Bataven nog grootser. Dat kan invloed hebben uitgeoefend op de publieke opinie over de patriotten en het Uitvoerend Bewind dat het volk de
overwinning had gegeven.
De Britten hadden zich volgens Van der Palm beschamend gedragen. Aan de overwinning twijfelde Van der Palm geen moment, maar de vernietiging en de verwoesting die de Britten met zich meebrachten, zorgden voor veel ellende in Noord-Holland.143 Maar
waar hadden de Bataven de snelle overwinning op de verwoestende vijand aan te danken? Van der Palm had een aantal verklaringen voor hun triomf. Ten eerste was het ‘Albestuur’ belangrijk bij de overwinning. Hiermee lijkt Van der Palm te suggereren dat God de Bataafse Republiek had gezegend voor hun redelijkheid en goedheid. De overwinning, geschonken door God, die hij ‘zoo zichtbaar heeft doorgestraald’144. Daarnaast sprak Van der Palm vol lof
over de Franse bondgenoten. Door het snelle optreden van de Franse troepen, ‘wier bekende dapperheid, wier dagelijks vermeerderend aantal den schrik in het hart onzer Vijanden hebben gejaagd’, stonden de Bataafse troepen niet alleen in de strijd. 145 Boven alles lijkt van der
141 Van der Palm, Redevoering, 1 142 Ibidem, 2-4.
143 Ibidem, 5. 144 Ibidem, 6. 145 Ibidem, 6.
Palm te suggereren dat zonder de standvastigheid en moed van de ‘Bataafsche Jongelingen’ die het Vaderland in nood verdedigden, de strijd bij voorbaat al verloren was geweest. De combinatie van deze drie factoren zorgde volgens Van der Palm voor de overwinning. Van der Palm gebruikte een religieuze invalshoek om de rechtvaardigheid van het Bataafse volk te benadrukken. Door de Franse en de Bataafse troepen centraal te stellen bij de overwinning lijkt hij de publieke opinie te willen beïnvloeden in het voordeel van de patriotten. Immers, door de vijand als schandalig voor te stellen en de Frans-Bataafse troepen als heldhaftig en cruciaal voor de overwinning, kreeg de lezer en de toehoorder de informatie die nodig was om een positieve publieke opinie te vormen over het bewind.
Opvallend is de rol die het pamflet religie toebedeelt. Hoewel de Verlichting er in Europa voor had gezorgd dat religie een minder prominente rol kreeg in de samenleving leek dat in Nederland niet het geval te zijn. Dat had te maken met de eigenzinnige Verlichting in Nederland, die altijd terugviel op het christelijk geloof. 146 De laatste pagina’s van het pamflet
vormen een voorbeeld van de Nederlandse Verlichting waar het ‘Opperwezen’ zorgde voor de welvarendheid van de Bataafse Republiek. Van der Palm neemt in het slotstuk van zijn toespraak een nieuwe rol als predikant aan. Hij roept op om het ‘Opperwezen het offer van onze dankbaarheid toetebrengen’. 147 Het was God die erkende dat de Bataafse Republiek en
de patriotten die daarin de scepter zwaaiden, gezegend moesten worden om de goede wijze waarop het land functioneerde. De Bataafse Republiek was volgens Van der Palm een natie waar ‘deugd, regtvaardigheid en menschenliefde’ centraal stonden. Juist door deze kenmerken had God het Bataafse volk de overwinning geschonken. 148 Door het Bataafse volk als Gods
lievelingen voor te stellen, probeerde Van der Palm ongetwijfeld de publieke opinie in het voordeel van de patriotten te beïnvloedden. De patriotten hadden ideeën die bij het
‘Opperwezen’ in goede aarde vielen. De toehoorder en de lezer werd zo voorgeschoteld dat de zaak van de patriotten een zaak van God was. Dit had een positief effect op de publieke opinie jegens de patriotten.
Het pamflet dat Van der Palm liet uitbrengen naar aanleiding van zijn redevoering op 19 december 1799 behandelde een aantal aspecten die invloed hadden op de publieke opinie. Ten eerste benadrukte Van der Palm de negatieve kenmerken van de vijand. Het was
bijzonder dat de Bataven hun overwinning hadden geboekt. Door te benadrukken waar de overwinning vandaan kwam lijkt Van der Palm een poging te doen om de actoren die aan de overwinning hadden meegewerkt positief in de belangstelling te brengen. Ten slotte
146 Mijnhardt, ‘Nederlandse Verlichting’, 57. 147 Van der Palm, Redervoering, 15.
probeerde Van der Palm door middel van religieuze rechtvaardiging de zaak van de patriotten voor te stellen als een zaak van God.
Triumf, Triumf! Lofzang in pamfletten
Naar aanleiding van de terugtrekking van de Brits-Russische troepen in november 1799 werd een nationaal feest georganiseerd. De pamfletten die rond die viering werden geschreven verschillen van aard. In de vorige paragraaf is een pamflet behandeld in de vorm van een redevoering. Rond de viering van de overwinning kwamen echter ook veel pamfletten naar buiten die een meer poëtische inhoud hadden. Lofzang, lierzang en gedichten werden pamfletten verweven en zij hadden een duidelijk politieke boodschap: de patriotten en Bataven hadden gezegevierd, de verachtelijke Britten hadden de strijd verloren. In deze paragraaf zal een korte analyse volgen van een aantal pamfletten die gebruik maakten van zang en poëzie om invloed uit te oefenen op de publieke opinie.
Na de terugtrekking van de Brits-Russische troepen kwam een pamflet uit dat bestond uit een aantal dichterlijke werken over de terugtrekking van de Brits-Russische troepen. Het pamflet genaamd Vaderlandsche Dichtgedachten by gelegenheid dat de Britsche en
Russische leger het grondgebied der Bataafsche Republiek moesten verlaten, geschreven door Jacob Eduard de Witte van Haemstede (1763-1853). De Witte van Haemstede stamde af van een militaire familie. Zijn vader en opa hadden beide als generaal gediend. De Witte van Haemstede gold als fervent patriot. 149 Delierzang die de Witte van Haemstede opstelde naar
aanleiding van de overwinning van de Frans-Bataafse troepen op de Brits-Russische troepen, werd geschreven op de 18e van de ‘wynmaand’, oktober. In de lierzang werd bezongen hoe de
Bataven wisten te overwinnen tegen de Britse troepen. Een terugkomend kenmerk in veel pamfletten is de tegenstelling tussen de heldhaftige Bataven en de machtige maar oneervolle Britten. Het eerste couplet van de lierzang luidt als volgt:
‘Bataaven! Voelt he uw harten gloeien, Voor Vryheid, Eenheid, Vaderland? Laat dan een traan uw wang besproeien,
En grypt den Cither van den wand! Herleef, o Kroost der strydbre Vadren, Wier heldenbloed speeld door uwe adren,
Herleef ten schrik van Albion150:
149 ‘Het leven van Jacob Eduard de Witte’, dbnl.org,
https://www.dbnl.org/tekst/witt012frag01_01/witt012frag01_01_0002.php, bezocht op 27-08-2018. 150 Oude benaming voor Engeland
De Brit durfde uwen gront onteeren, Hij kwam – moest schaamrood rugwaards keeren,
Daar hy niet overwinnen kon!’ 151
De verdere coupletten zetten de ingezette trend voort. De Britten hadden zich schandalig gedragen en de Bataven hadden moedig gestreden. Het was volgens de schrijver van de lierzang geen verrassing dat de Bataven uiteindelijk de overwinning konden opeisen. De hele lierzang lijkt daarmee een actieve poging om de Britten in een slecht daglicht te zetten en om de publieke opinie over de patriotten en Bataven positief te beïnvloeden.
De tegenstelling tussen de heldhaftige Bataven en de op moord beluste Britten lijkt een populair thema in de lierzangen en gedichten die werden uitgegeven rond de overwinning van de Frans-Bataafse troepen op het Brits-Russische leger. Toch bleef de rol van de Russen om onverklaarbare redenen achterwege. In Lierzang op de landing en aftogt der Engelschen en Russen aan en van de Bataafsche kust, geschreven door Abraham Louis Barbaz (1770-1833), waren het vooral de Britten die kritiek kregen. Wederom werden de Bataven als ware helden voorgesteld. De poging om de publieke opinie in het voordeel van de Bataven en de patriotten te beïnvloeden was opzichtig. De Britse troepen werd oneervol gedrag aangerekend, zoals ook in het volgende couplet, op pagina 5 van het pamflet.
‘O naar tafrael van gruweldaden! O Poel van onbezefbaar wee! De schande, op ’s vyands kruin geladen,
Word nooit gedolven door de zee: Hy durft (het doet myn zangster blozen!)
Zyn wraak ver[zaen] op weereloozen, Wier hygend hart om deernis smeekt:
Een oogenblik van overwinnen Doen hem een moordbedryf beginnen; Waarvan zyn val ons nimmer wreekt.’ 152
151 J.E. de Witte van Haemstede, ‘Vaderlandsche dichtgedachten, by geleegenheid dat de Britsche en Russische legers het grondgebied der Bataafsche Republiek moesten verlaaten’, Dutch Pamhplets Online,
http://primarysources.brillonline.com.access.authkb.kb.nl/browse/dutch-pamphlets-online/vaderlandsche- dichtgedachten-by-geleegenheid-dat-de-britsche-en-russische-legers-het-grondgebied-der-bataafsche- republiek-moesten-verlaaten;dutchpamphletsva0va02037 , bezocht op 10-6-2018, 1.
152 Abraham Louis Barbaz, ‘Lierzang op de landing en aftogt der Engelschen en Russen aan en van de Bataafse kust’, Dutch Pamhplets Online, http://primarysources.brillonline.com.access.authkb.kb.nl/browse/dutch- pamphlets-online/lierzang-op-de-landing-en-aftogt-der-engelschen-en-russen-aan-en-van-de-bataafsche- kust;dutchpamphletskb2kb27018, bezocht op 10-6-2018, 5.
In het eerder behandelde pamflet van Johannes Hendricus van der Palm werd zijn redevoering afgewisseld met coupletten uit enkele liederen die waren geschreven naar aanleiding van de overwinning van de Bataven. De coupletten vullen de redevoering van Van der Palm aan. Evenals bij de vorige liederen staat de tegenstelling tussen Bataven en Britten centraal, zoals in het volgende couplet:
‘Hef aan, rechtschapen kroost der Vaad’ren! Bataven! Heft den Feestzang aan: De Heerschzucht durfde uw’ kusten naad’ren:
Zij vlood met schande en smaad belaen. Der Volken vijand ligt verslagen, Der Volken geilzon is aan ’t dagen,
En Neerlands oude roem hersteld. Hef aan, Bataaf! Gij zijt gewroken; Gij hebt der Britten trots verbroken; Triumf! Triumf! Zij zijn geveld!’ 153
De overeenkomsten tussen de pamfletten is hiermee duidelijk. Alle probeerden zij via lyrische teksten de publieke opinie te beïnvloeden, op twee manieren. Enerzijds werden de Bataven voorgesteld als ware helden. De informatie die aan de lezer werd overgedragen over de patriotten en Bataven had als intentie de publieke opinie in het voordeel van de
bewindshebbers te beïnvloeden. Daarnaast wordt in de lofzangen sterke kritiek geuit op de Britten. Dat kan invloed hebben gehad op de publieke opinie over de orangisten en de stadhouder die was gevlucht naar Groot-Brittannië. Immers, de Britten golden als
bondgenoten van de orangisten. De negatieve informatie die uit de coupletten naar voren komt, lijkt een negatieve boodschap over de Britten en orangisten te willen verspreiden, met de intentie de publieke opinie over de vijand negatief te beïnvloeden.