HOOFDSTUK VII: DE ORANGISTEN EN DE MEDIA
7.3 Conclusie: de orangisten en de mediastrijd van
De orangisten speelden tijdens de campagne van 1799 geen rol in de pers. Zoals voor het onderzoek verondersteld blijken ze inderdaad weinig ruimte te hebben gehad om hun stukken te publiceren en zo de publieke opinie te beïnvloeden. Dat gebeurde in het geval van kranten nauwelijks of niet. Bronnenonderzoek bracht één krant aan het licht die berichtte over de inval van de Brits-Russische troepen en die onder leiding stond van een orangist. Dat laatste bleek echter niet uit de berichtgeving in de krant. Door parafrasering konden bepaalde delen van een brief in de Nieuwe Haagsche Nederlandse Courant worden geplaatst in de hoop de publieke opinie te beïnvloeden, maar expliciete pogingen van de orangisten om via kranten de publieke opinie te beïnvloeden zijn niet gevonden.
In het pamflet van Willem V leest men hoe de voormalig soeverein van de Republiek probeerde de publieke opinie in het voordeel van de orangisten te verschuiven. Door zichzelf voor te stellen als een heerser die was bereid de patriotten te vergeven kon hij mogelijk een positieve invloed uitoefenen. Het is echter mogelijk dat de geboden en verboden in zijn proclamatie aan dovenmansoren waren gericht. De patriotten waren fel gekant tegen de voormalig stadhouder. Of het gematigde volk zich een positieve mening kon vormen op grond 162 Habermas, ‘The Public Sphere’, 53.
van dit orangistische pamflet blijft daarom onduidelijk. De conclusie luidt dus dat de patriotten de boventoon voerden bij het beïnvloeden van de publieke opinie: zij hadden de middelen daarvoor in handen, de orangisten niet.163
HOOFDSTUK VIII: CONCLUSIES
Dit onderzoek heeft een antwoord proberen te geven op de hoofdvraag Hoe gebruikten patriotten en orangisten rond de Brits-Russische expeditie in Noord-Holland van 1799 kranten en pamfletten om de publieke opinie te beïnvloeden ter versterking van het Bataafse bewind? Door middel van het opstellen van een theoretisch kader om het conflict in te plaatsen, een schets van het conflict zelf en de analyse die heeft plaatsgevonden in drie verschillende hoofdstukken kan een antwoord worden geformuleerd op de hoofdvraag. Dit vereist echter een korte samenvatting van de behandelde deelvragen. Het antwoord moet leiden tot het accepteren of verwerpen van de opgestelde hypothese: patriotten, en in mindere mate de orangisten, probeerden ten tijde van de expeditie in Noord-Holland in 1799 via de media invloed uit te oefenen op de publieke opinie in de Bataafse Republiek.
Deelvragen
Het eerste analyserende hoofdstuk is ingegaan op de manier waarop kranten konden worden gebruikt om de publieke opinie te beïnvloeden. Daarbij werden drie verschillende aspecten behandeld. Ten eerste is gebleken uit het bronnenonderzoek dat ‘globale’ berichtgeving vaak objectief leek. Desalniettemin probeerden patriotgezinde uitgevers de publieke opinie te beïnvloeden op verschillende manieren. Door taalgebruik en stijlfiguren werden de Britse en Russische troepen geportretteerd als invasiemacht, kwaaddoeners die de Bataafse Republiek terug wilden brengen naar de tijd van de stadhouder, de tijd van de tirannie. Door dergelijke boodschappen kreeg de lezer van de kranten informatie toebedeeld die kon bijdragen aan een minder goede publieke opinie over de orangisten en Britten, en een betere publieke opinie over de patriotten en Bataven. Ook brieven werden gebruikt om berichtgeving in kranten een opiniërende en activerende rol te geven. De brieven, die vaak geschreven werden door hoge (leger-)functionarissen, schetsten een eervol beeld van de patriotten en Bataven, tegenover de slechte Britten. Ook deze gekleurde informatie kan invloed hebben gehad op de publieke opinie. Tot slot is gekeken naar de rol van generaal Herman Willem Daendels in kranten. Naast lovende brieven over zijn Bataafse troepen greep Daendels zelf ook de kans om de publieke opinie via zijn brieven in zijn voordeel te beïnvloeden. De patriotten maakten zodoende op verschillende manieren gebruik van de krant om de publieke opinie te beïnvloeden.
De tweede deelvraag ging in op de manier waarop patriotten pamfletten gebruikten om de publieke opinie te beïnvloeden. Hieruit is gebleken dat pamfletten gedurende het conflict steeds een andere boodschap wilden overbrengen. Deze boodschap was wel altijd gekleurd,
wat niet vreemd is bij een opiniërend stuk. Aan het begin van het conflict deed een auteur van pamfletten een beroep op de identiteit van de lezer als Bataaf en patriot. Bataven en patriotten waren heldhaftige mensen die moesten optreden tegen de dwinglanddij van buitenaf. Ook vrouwen hadden een rol van betekenis in het narratief van Poortugael. Zo kreeg de lezer informatie die invloed kon hebben op de publieke opinie over patriotten. Tijdens het conflict verschuift het narratief naar de gruweldaden van de vijand. Ook de dwaasheid van de
orangisten werd besproken. De Brits-Russische troepen hadden zich schandalig gedragen. Het pamflet dat is behandeld in deze paragraaf gaf een ‘objectief’ verslag van deze gruweldaden. De objectiviteit ervan is echter twijfelachtig aangezien er geen duidelijke bronvermelding is. Door een gruwelbeeld van orangisten en Brits-Russische troepen te geven, kon de publieke opinie over deze twee groepen negatief worden beïnvloed. Het zal blijken dat de orangisten weinig opties hadden om dit recht te zetten. Tot slot is gekeken naar de pamfletten die werden uitgegeven na het conflict. Het pamflet van Agent Van der Palm benadrukt de tegenstelling tussen de dappere patriotten en Bataven enerzijds en de Britse troepen en hun bondgenoten anderzijds. De overwinning van de patriotten was voor Van der Palm in zoverre geen verrassing dat deze in lijn was met het plan van God. Door de patriotten als een soort
goddelijke uitvoerders te schetsen, gaf de auteur de lezer het idee dat de patriotten goed werk verrichten. Ook dat kon invloed hebben gehad op de publieke opinie. Daarnaast zijn in dit hoofdstuk enkele lofzangen en gedichten bestudeerd. Deze zijn in lijn met de boodschap van Van der Palm en bezingen de heldendaden van de patriotten, tegenover de tirannie van de machtige Britten. Pamfletten konden op verschillende manieren en momenten worden ingezet om invloed uit te oefenen op de publieke opinie.
In de laatste deelvraag is aandacht geschonken aan de vijanden van de patriotten: de orangisten. De stadhoudergezinde orangisten werden flink tegengewerkt in hun pogingen om de publieke opinie te beïnvloeden, door de strenge regelgeving die na de Omwenteling in 1795 werd ingesteld op het gebied van de ‘heilige’ persvrijheid. Er zijn geen kranten te vinden in Delpher waarin de orangisten een poging deden om de publieke opinie te beïnvloeden. Er is geconstateerd dat in ieder geval één orangist nog publiceerde, maar dat betreft een relatief patriotgezinde krant. De boodschap die de krant wilde overbrengen, lijkt in lijn te zijn met de boodschap van de patriotten; de invloed daarvan op de publieke opinie in het voordeel van de orangisten is te verwaarlozen. Het pamflet dat is bestudeerd werd geschreven door de gevluchte stadhouder Willem V. De boodschap van Willem V lijkt niet gericht te zijn op het beïnvloeden van de publieke opinie in zijn voordeel, al probeerde Willem V wel toenadering tot de patriotten te vinden door beloften te doen. Willem V leek
zich weinig aan te trekken van de publieke opinie, dat blijkt wel uit zijn gebiedende toon. De orangisten werd dus op efficiënte wijze door de patriotten verhinderd actief deel te nemen aan het beïnvloeden van de publieke opinie.
Hoofdvraag
Naar aanleiding van de deelvragen kan gesteld worden dat de patriotten via de media invloed wilden uitoefenen op de publieke opinie. Dat deden zij op verschillende manieren en met verschillende soorten media, zoals kranten en pamfletten. De patriotten gebruikten daarvoor de strijd die in het najaar van 1799 in Noord-Holland werd geleverd. De hypothese betrok echter ook de orangisten in het narratief. Uit het bronnenonderzoek en het secundaire literatuuronderzoek is echter gebleken dat de orangisten nog minder invloed hadden dan verwacht. De patriotten hadden de orangisten op efficiënte wijze buiten spel gezet. De hypothese kan dus tot op zekere hoogte bevestigd worden.
De werken van Habermas en Jensen en Geerdink hebben een prominente rol ingenomen tijdens dit onderzoek. De definitie die Habermas geeft over publieke opinie is door het hele werkstuk gebruikt als een manier om te bekijken wat de relatie tussen kranten en pamfletten en de publieke opinie was. Het begrip van Habermas heeft ertoe geleid dat kan worden vastgesteld dat er verschillende manieren waren waarop patriotten en orangisten de media gebruikten om de publieke opinie te beïnvloeden. Dit onderzoek geeft geen herdefinitie van Habermas’ publieke opinie, de definitie is wel doorslaggevend geweest voor de hierboven gepresenteerde conclusies. Ditzelfde geld voor Jensen en Geerdink die een analysemethode aanbieden die essentieel is geweest voor dit onderzoek. De methode van Jensen en Geerdink hadden vooral betrekking op oorlogsliteratuur in de ruime zin van het woord, waaronder de pers. Dankzij hun methode konden begrippen als publieke opinie worden geoperationaliseerd die voorheen moeilijk te meten waren. Mijn overtuiging is dat het bovenstaande onderzoek heeft bijgedragen bij de verdere uitwerking van de methode van Jensen en Geerdink.
Maar mijn zienswijze is dat niet het einde is van de analyse over de publieke opinie rond 1799. Het onderzoek heeft een paar vragen doen rijzen die in dit verslag niet konden worden beantwoord. Er is al verondersteld dat de invloed van kranten en pamfletten op de publieke opinie moeilijk kan worden gepeild, omdat de benodigde cijfers ontbreken. Ook is het de vraag of patriotten en orangisten op andere manieren invloed probeerden uit te oefenen op de publieke opinie, zoals met openbare redevoeringen of briefwisselingen tussen
individuen. Ook deze zaken kunnen volgens het model van Habermas invloed uitoefenen op de publieke opinie. Nader onderzoek naar deze bronnen kan een vollediger beeld geven over
de vorming van publieke opinie rond 1799.
Daarnaast geeft de uitkomst van dit onderzoek slechts een analyse van één conflict. Hoe werd de publieke opinie rond andere conflicten via de pers beïnvloed? Is er verschil tussen vroegmoderne en moderne conflicten, en zo ja, hoe zijn deze te verklaren? Om een sluitende theorie te geven over de relatie tussen oorlog en publieke opinie moeten veel meer conflicten worden bestudeerd. Dit onderzoek is slechts een aanzet daartoe. De bevindingen van dit onderzoek motiveren de onderzoeker om verder te kijken dan dit ene conflict.
Bibliografie
Primaire bronnen: kranten
‘Amsterdamse courant, 03-09-1799’, Delpher.nl, https://www.delpher.nl/nl/kranten/view? query=&coll=ddd&facets%5Bperiode%5D%5B%5D=2%7C18e_eeuw%7C1790-
1799%7C1799%7C&facets%5Btitle%5D%5B
%5D=Amsterdamse+courant&page=11&resultscoll=dddtitel&identifier=ddd
%3A010717805%3Ampeg21%3Ap002, bezocht op 29-05-2018.
‘Binnenlandsche Bataafchse courant 30-08-1779, Delpher.nl,
https://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=&facets%5Bperiode%5D%5B %5D=2%7C18e_eeuw%7C1790-1799%7C1799%7C&facets%5Bspatial%5D%5B %5D=Landelijk&page=11&coll=ddd&resultscoll=dddtitel&identifier=ddd
%3A010705203%3Ampeg21%3Ap001 bezocht op 29-05-2018.
‘De nieuw Haagse Nederlandse courant, 02-09-1799’, Delpher.nl,
https://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=&coll=ddd&facets%5Bperiode%5D%5B %5D=2%7C18e_eeuw%7C1790-1799%7C1799%7C&facets%5Bspatial%5D%5B %5D=Landelijk&facets%5Btitle%5D%5B
%5D=De+nieuwe+Haagse+Nederlandse+courant&page=14&resultscoll=dddtitel&identifier=
ddd%3A010798155%3Ampeg21%3Ap001.
‘Groninger courant, 24-09-1799’, Delpher.nl,
https://www.delpher.nl/nl/kranten/view?coll=ddd&query=&cql%5B%5D=%28date+_gte_+ %2201-09-1799%22%29&cql%5B%5D=%28date+_lte_+%2201-12-
1799%22%29&redirect=true&resultscoll=dddtitel&identifier=ddd
%3A010159064%3Ampeg21%3Ap001, bezocht op 5-6-2018.
‘Groninger courant, 11-10-1799’, Delpher.nl, https://www.delpher.nl/nl/kranten/view? coll=ddd&query=&cql%5B%5D=%28date+_gte_+%2201-08-1799%22%29&cql%5B%5D= %28date+_lte_+%2201-12-
1799%22%29&redirect=true&resultscoll=dddtitel&page=2&identifier=ddd
%3A010159069%3Ampeg21%3Ap001, bezocht op 4-6-2018.
‘Groninger courant, 28-08-1799’, Delpher.nl, https://www.delpher.nl/nl/kranten/view? query=&facets%5Bperiode%5D%5B%5D=2%7C18e_eeuw%7C1790-
1799%7C1799%7C&page=4&coll=ddd&resultscoll=dddtitel&identifier=ddd
%3A010159056%3Ampeg21%3Ap001 bezocht op 29-05-2018.
‘Groninger courant, 8-10-2018’, Delpher.nl https://www.delpher.nl/nl/kranten/view? query=1799&coll=ddd&page=1&facets%5Bperiode%5D%5B%5D=2%7C18e_eeuw %7C1790-1799%7C1799%7C&identifier=ddd
%3A010159068%3Ampeg21%3Ap002&resultsidentifier=ddd
%3A010159068%3Ampeg21%3Aa0020.com, bezocht op 7-6-2018.
‘Oprechte Haarlemse courant, 17-09-1799’, Delpher.nl
https://www.delpher.nl/nl/kranten/view?facets%5Bperiode%5D%5B%5D=2%7C18e_eeuw %7C1790-1799%7C1799%7C&query=1799+Daendels&coll=ddd&resultsidentifier=ddd %3A010729449%3Ampeg21%3Aa0003&page=4&identifier=ddd
Primaire bronnen: pamfletten
Anoniem, ‘Dag-verhaal wegens de landing der Engelsche en Russische Troupen; Ongehoorde wreedheden door dezelve gepleeft, en eindelyk de schandelyke aftogt. Alles met egte
bewyzen’, Dutch Pamphlets Online,
http://primarysources.brillonline.com.access.authkb.kb.nl/browse/dutch-pamphlets- online/dagverhaal-wegens-de-landing-der-engelsche-en-russische-
troupen;dutchpamphletskb2kb27009, bezocht op 1-6-2018.
Barbaz, Abraham Louis ‘Lierzang op de landing en aftogt der Engelschen en Russen aan en van de Bataafse kust’, Dutch Pamhplets Online,
http://primarysources.brillonline.com.access.authkb.kb.nl/browse/dutch-pamphlets- online/lierzang-op-de-landing-en-aftogt-der-engelschen-en-russen-aan-en-van-de- bataafsche-kust;dutchpamphletskb2kb27018, bezocht op 10-6-2018.
Haemstede, J.E. de Witte van, ‘Vaderlandsche dichtgedachten, by geleegenheid dat de Britsche en Russische legers het grondgebied der Bataafsche Republiek moesten verlaaten’, Dutch Pamhplets Online,
http://primarysources.brillonline.com.access.authkb.kb.nl/browse/dutch-pamphlets-
online/vaderlandsche-dichtgedachten-by-geleegenheid-dat-de-britsche-en-russische-legers- het-grondgebied-der-bataafsche-republiek-moesten-verlaaten;dutchpamphletsva0va02037 , bezocht op 10-6-2018.
Palm, Johannes Hendrik van der, Redevoering bij gelegenheid der Viering van het Nationaal Feest op den 19 cecember 1799. In naam en van wegens het Uitvoerend Bewind der
Bataafsche republiek uitgesproken in Den Haag door den Agent der Nationale Opvoeding, (Den Haag, 1800).
Poortugael, J.C.C. den Beer, ‘Aen de Bataven, bij den inval der Britten, 13 september 1799’, Dutch Pamphlets Online,
http://primarysources.brillonline.com.access.authkb.kb.nl/browse/dutch-pamphlets-
online/aen-de-bataeven-bij-den-inval-der-britten;dutchpamphletskb2kb27020, bezocht op 12- 6-2018.
Willem V, prins van Oranje en Nassau, ‘Proclamatie van Prins Willem V. 28 juli 1799. Pamflet Willem V, Dutch Pamhplets Online,
http://primarysources.brillonline.com.access.authkb.kb.nl/browse/dutch-pamphlets-
online/proclamatie-van-prins-willem-v-28-july-1799;dutchpamphletskb2kb27006, bezocht op 21-06-2018.
Secundaire literatuur: monografieën
Alberts, A., De huzaren van Castricum. Een geschiedenis van de Nederlandse Republiek van 1780 tot 1800, (Amsterdam 1973).
Hoeven, van der, Marco, Graddy Boven en Annelies Aers- van Bueren, 1799! Strijd achter de duinen. Brits-Russische invasie in Noord-Holland, (Den Helder, 1999).
Habermas, Jürgen, The Structural Transformation of the Public Sphere. An Inquiry into a Category of Bourgeois Society, vertaald door Thomas Burger en Frederick Lawrence, (Cambridge, Massachusetts, 1991).
Porter, R., The Enlightenment. Studies in European History, (Londen 1990).
Rosendaal, Joost, De Nederlandse Revolutie. Vrijheid, volk en vaderland 1783-1799. (Nijmegen, 2005).
Sas, N.C.F. van, De metamorfose van Nederland. Van oude orde naar moderniteit, 1750- 1900, (Amsterdam, 2004).
Schama, Simon, Patriots and Liberators. Revolution in the Netherlands 1780-1813, (New York, 1977).
Schneider, Maarten, De Nederlands krant, 1618-1978. Van ‘nieuwstydinghe’ tot dagblad, (4e
ed.: Baarn, 1979).
Uythoven, Geert van, Voorwaarts, Bataven! De Engels-Russische invasie van 1799, (Zaltbommel, 1999).
Walsh, E., (vertaald door H.G.D. Eysink Smeets), Russen en Engelschen in Noord-Holland. Een verslag van de expeditie naar Holland in de herfst van het jaar 1799. (Schoorl, 1983). Zwager, H.H., Nederland en de Verlichting, (Bussum, 1972).
Secundaire literatuur: hoofdstukken uit bundels en tijdschriften
Deinsen, Lieke van, ‘Toen ’t volk een hoop verwijfde slaven scheen’, in: Lotte Jensen e.a. ed., Oorlogsliteratuur in de vroegmoderne tijd. Vorm, identiteit en herinnering, (Hilversum, 2013), 151-161, aldaar 152-160.
Geerdink, Nina en Lotte Jensen, ‘Inleiding’, in: Lotte Jensen e.a. ed., Oorlogsliteratuur in de vroegmoderne tijd. Vorm, identiteit en herinnering, (Hilversum, 2013), 7-21.
Groense, Michiel van, ‘Digital Gatekeeper of the Past. Delpher and the Emergence of the Press in the Dutch Golden Age’, in: Tijdschrift voor tijdschriftstudies, #38, 2015, pp. 9-19. Habermas, Jürgen, Sara Lennox, Frank Lennox, ‘The Public Sphere. An Encyclopedia Article, in New German Critique, No.3 1974, pp. 49-55.
Johannes, G.J., ‘Infrastructuur en Verlichtingscultuur. Het Nederlandse tijdschrift: ‘spiegel der Verlichting’? in: BMGN – Low Countries Historical Review. 111 (2), pp. 149-166. Kluit, W.P. Sautijn, ‘De Staats-courant vóór 1814’, in: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1881, pp. 1-86.
Mijnhardt, W.W., ‘De Nederlandse Verlichting’, in: F. Grijzenhout e.a., ed,. Voor vaderland en vryheid. De revolutie van de patriotten, (Amsterdam 1987), 53-79.
Roegiers, J., en N.C.F. van Sas, ‘Revolutie in Noord en Zuid (1780-1830)’, in: J.C.H. Blom e.a. ed., Geschiedenis van de Nederlanden, (3e ed.: Amsterdam, 2015), 269-310.
Sas, N.C.F. van, ‘The Netherlands. 1750-1813, in: Hannah Barker en Simon Burrows eds,. Press, Politics and the Public Sphere in Europe and North-America 1760-1820, (Cambridge 2002), 48-68.
Verhey, Bart, ‘Verzet tegen de conscriptie tijdens de Napoleontische bezetting 1810-1813’, in: in: Lotte Jensen e.a. ed., Oorlogsliteratuur in de vroegmoderne tijd. Vorm, identiteit en herinnering, (Hilversum, 2013), 119-127, aldaar 120.
Vries, Marleen de, ‘De geboorte van de moderne intellectueel. Literatuur en politiek rond 1800’, in: Frans Grijzenhout e.a. ed., Het Bataafse experiment. Politiek en cultuur rond 1800, (Nijmegen 2013), 243-274.
Secundaire literatuur: websites
Haas, Anne de, ‘Wassenbergh, Anna Clarissa Maria (1771-1834)’, Resources Huygens KNAW, http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/WassenberghAnna, bezocht op 12-6-2018.
Vliet, Rietje van, ‘Groninger Courant (1743-1878)’ , Encyclopedie Nederlandstalige Tijdschriften, https://www.ent1815.nl/g/groninger-courant-1743-1878/, bezocht op 4-6-18. Nieuweboer, E.C.J.‚‘Palm, Johannes Hendrikus van der,‘ dbnl.org,
https://www.dbnl.org/tekst/bork001nede01_01/bork001nede01_01_0991.php, bezocht op 27-
08-2018.
‘Het leven van Jacob Eduard de Witte’, dbnl.org,
https://www.dbnl.org/tekst/witt012frag01_01/witt012frag01_01_0002.php, bezocht op 27-08-