Indien een dier langdurig een prikkel gepresenteerd wordt treedt gewenning op: de bereidheid tot reageren neemt af. Gewenning is een van de oorzaken van het afnemen in intensiteit van een gedragspatroon (zie P-44, figuur 110). Vermoeidheid kan een andere oorzaak zijn. Ook dan is het effect van een prikkel steeds geringer. In dit laatste geval is er vrij snel een herstel; bij gewenning duurt het langer of er treedt in het geheel geen herstel meer op. Bij modelproeven zal men steeds met deze factoren rekening dienen te houden òf door de proefdieren voldoende rust te geven òf door steeds verse proefdieren te nemen.
Om gewenning te demonstreren is het nodig een gedragspatroon te gebruiken dat op zijn minst door twee verschillende prikkels opgewekt kan worden. We kunnen dan het dier laten wennen aan de éne prikkel, waardoor de gestimuleerde activiteit afneemt, om direct daarna de andere prikkel aan te bieden. We zien de reactie weer optreden met een intensiteit gelijk aan die bij de eerste prikkel aan het begin van de aanbieding.
Agressief gedrag kan bij mannetjes van Betta splendens ontketend worden door verschillende visuele prikkels als bijvoorbeeld kleur.
Betta splendens Regan behoort tot de familie der labyrinthvissen (Anabantidae). De kieuwen zijn voor de ademhaling vaak ontoereikend en zijn uitgerust met een hulporgaan: het labyrint. De functie is tweeërlei; het hulporgaan functioneert als de condities voor de ademhaling ongunstig worden (slikbewoners) en het maakt het voor sommige vissen mogelijk op het land te leven (klimbaars). Het labyrint is een benige uitstulping van de kieuwholte, bekleed met een zeer bloedrijk dekweefsel dat dient voor de luchtademhaling.
De zuurstof wordt opgenomen door luchthappen. Wanneer de vissen dit niet kunnen vult het labyrint zich met water en zullen ze stikken. Ze kunnen leven in zeer zuurstofarm water. Om deze redenen worden Betta's in aquaria gehouden met een lage waterstand en is het verstandig de aquaria af te dekken met een glasplaat: ze zijn gevoelig voor koude ademhalingslucht.
De kweek is gemakkelijk. Ze bouwen schuimnesten van luchtbelletjes omsloten door een mondholtesecreet. De balts is bijzonder boeiend.
Andere bekende vertegenwoordigers van deze familie zijn de Paradijsvis, de Gurami's en de Colisa's of dwerggurami's.
Betta splendens is het best te houden in dichtbeplante bakken met een turfachtige bodem; liefst ook veel drijvende waterplanten. Alle soorten voedsel worden
geaccepteerd. In de handel is meestal verkrijgbaar de kweekvorm variëteit cambodja. Deze heeft een kortere levensduur dan de stamvorm. Ze zijn het mooist op een leeftijd van 4-12 maanden en dan ook het meest vechtlustig. Houd ze paarsgewijs of de
mannetjes van elkaar gescheiden. Men kan de mannetjes groot brengen met een niet te sterke voedering in kleine bakjes.
Algemene aanwijzing:
Werk in groepen van twee leerlingen. Een bedient de stopwatch om de duur van de handelingen en de proef te meten; de ander observeert het gedrag en deelt de handelingen luid mede aan de tijdwaarnemer/schrijver. Bij gebrek aan voldoende Betta's/aquaria kan de uitvoering bijvoorbeeld aan twee groepjes van 2 leerlingen toebedeeld worden, die later verslag aan de gehele groep uitbrengen. Wél is het verstandig alle leerlingen de gedragspatronen te laten zien en, protocolleren, die bij de hierna onder a opgenomen 'spiegelproef' optreden.
De moeilijkheid om verschillende gedragspatronen tegelijk te kunnen waarnemen
(daarvoor is intensieve training nodig) en te protocolleren kan ondervangen worden door in iedere proef op één handeling te letten. (Als voorbeeld zijn in de tabel getallen
ingevuld; de x geeft aan dat inde proef niet op deze handeling is gelet.)
Benodigdheden:
aquaria met mannelijke Betta's. Per experiment dienen minstens twee kleine aquaria met volwassen mannetjes van Betta gebruikt te worden (zie P-41).
` Temperatuur 28-30 °C.
twee cuvetten met ieder een verschillend gekleurd mannetje van Betta, bijvoorbeeld rood en blauw. Temperatuur 23-25 °C.
cuvetten met vrouwtjes van Betta of modellen hiervan. modellen of tekeningen van mannetjes van Betta. spiegel.
stopwatch.
Voorbereiding:
houdt de aquaria zoveel mogelijk op gelijke temperatuur, vóór de uitvoering op 23-25 °C en tijdens de uitvoering op 28-30 °C.
Alle dieren dienen gedurende ongeveer 10 dagen voorafgaand aan de uitvoering visueel van elkaar geïsoleerd te zijn.
maak verschillend gekleurde tekeningen van mannetjes van Betta of modellen van plasticine of te schilderen paraffine. Voorzie de modellen van plastic vinnen. Maak series met verschillende kleuren, grootte of vorm (zie P-44).
Uitvoering:
a.
hang aan een korte zijde van het aquarium een spiegel in de bak. Niet te lang (30 seconden) anders treedt nu al gewenning op.
noteer de optredende gedragspatronen van de vis tegenover zijn spiegelbeeld: kleurverandering, lichaamshouding, frequentie van naar de oppervlakte zwemmen en luchthappen, houding van de kieuwdeksels, vinnenspreiding, aantal malen naderen, bijten, etc.
selecteer hieruit de gedragspatronen die geschikt zijn om metingen te doen. Metingen kunnen verricht worden door de tijdsduur van een houding, bijvoorbeeld optillen van de kieuwdeksels, te meten.
maak een tabel van de te verwerken gegevens bijvoorbeeld als volgt: Datum:
tijd proef duur
tijd optillen van kieuwdeksel tijd spreiden van vinnen aantal malen naderen aantal malen bijten aantal malen lucht-happen 1 15 20 X 6 3 1 2 15 X 15 5 2 0 3 15 17 X 5 1 1 b.
plaats een cuvet met een mannelijke vis tegen de korte zijde van het aquarium. noteer gedurende 15 minuten de gekozen gedragspatronen in aantal en tijdsduur,
totdat men constateert dat gewenning optreedt (wanneer?).
N.B. Het kan zijn dat de proefduur langer moet zijn dan de aangegeven 15 minuten. verwerk de gegevens in een tabel (zie voorbeeld).
laat de vis in het aquarium 15 minuten rusten door het cuvet weg te halen. plaats wederom het cuvet op dezelfde plaats tegen het aquarium.
noteer wederom dezelfde gedragspatronen in aantal en tijdsduur totdat weer gewenning optreedt. Verwerk de gegevens in de tabel.
plaats nu direct hierna een andere cuvet met een anders gekleurde vis op dezelfde plaats tegen het aquarium.
noteer wederom dezelfde gegevens als bij de vorige waarnemingen totdat gewenning optreedt.
verwerk de gegevens in een tabel. c.
herhaal experiment b maar gebruik nu de gekleurde tekeningen of modellen. d.
herhaal experiment b bij verschillende temperaturen van het water in de aquaria. e.
herhaal experiment b maar nu met cuvetten met vrouwelijke Betta's. f.
haal met een pipet water uit de 'mannetjesbak' en breng dit water bij de proefvis in het aquarium.
Vragen:
1. Zijn de resultaten voldoende evident voor het verschijnsel van gewenning? 2. Welk van de bestudeerde gedragspatronen is het beste om gewenning te meten? 3. Welke andere processen kunnen het verminderen van reactie hebben beïnvloed? 4. Hoe lang is de herstelperiode na de gewenning?
5. Welke functie zal gewenning hebben in het normale gedragspatroon van het dier? 6. Is de kleur een belangrijke prikkel? Welke kleur?
7. Reageren mannetjes op een chemische prikkel?
8. Reageren mannetjes op vrouwtjes anders dan op mannetjes?